Սասանյաններ

Սասանյաններ
Տեսակ	ազնվական տոհմ և արքայատոհմ
Մասն է	Byzantine Egypt?
Երկիր	Սասանյան Պարսկաստան
Տիտղոսներ	«Մեծ շահնշահ Իրանի (Էրան, Արյաց) և ոչ-Իրանի (Անէրան)» կամ «Արյաց և անարյաց արքայից արքա»
Հիմնադիր	Սասան
Հիմնում	224 թվական
Ավարտ	651 թվական
Ազգային պատկանելիություն	պարսիկներ
Դավանանք	Զրադաշտականություն
Կրտսեր ճյուղեր	Bavand dynasty?

Սասանյաններ, պարսկական շահնշահերի արքայատոհմ, որը 224-651 թվականներին^[1] իշխել է Սասանյան Պարսկաստանի և հարևան կախյալ տարածքների վրա։

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Սասանյան Պարսկաստան

Արքայատոհմը ծագել է Պարս (կամ Ֆարս) երկրամասից և անվանակոչվել իր հիմնադրի՝ Սասանի անվամբ, որը Պարսի առաջին սասանյան արքայի՝ Պապակի հայրն էր։ Պապակի որդին՝ Արտաշիր Պապականը, 224 թվականին գահըկեց արեց պարթևների վերջին արքային՝ Արտավան Ե Պարթևին, և հիմնադրեց Սասանյան Պարսկաստանը։ Արտաշիր I-ի և Շապուհ I-ի գահակալման ժամանակաշրջանում տերությանը մեծ թվով տարածքներ են միացվել։ 3-րդ դարում Սասանյանների պետության մեջ դեռևս պահպանվել են որոշ ինքնավար «թագավորություններ» (Սակաստան, Կրման, Մարվ և այլն), ինչպես նաև ինքնավար քաղաքներ (պոլիսների տիպի)։ Սասանյանների հաղթանակները Հռոմի նկատմամբ ամրապնդեցին իրենց պետությունը և հանգեցրին շահնշահի կենտրոնական իշխանության ուժեղացմանը։ Սասանյան Պարսկաստանի կազմավորման ժամանակ Սասանյանները հենվում էին զրադաշտական մոգերի ուժի վրա^[2]։

III դարի վերջին և IV դարի սկզբին կայսրությունը կորցրել է արևելյան մի շարք տարածքներ, սակայն Շապուր II-ի օրոք (309-379 թվականներ) վերականգնվեց նախկինում կորցրած բոլոր տարածքները։ 387 թվականի պայմանագրով Սասանյաններին են անցնում նաև Միջագետքը և Մեծ Հայքի մեծ մասը^[2]։

V դարում Հայաստանի, Աղվանքի, Վիրքի տեղական արքայատոհմերը փոխարինվեցին սասանյան դրածոներով։ V դարի 2-րդ կեսին ամբողջ Անդրկովկասում տեղի ունեցան ապստամբություններ, իսկ 571-572 թվականներին՝ Հայաստանում։ V դարավերջին մեկնարկած մազդեզական շարժումից հետո կայսրությունան կառավարման համակարգում, սոցիալ-քաղաքական կառուցվածքում և մշակութային ոլորտում տեղի են ունենում լուրջ փոփոխություններ^[2]։

Խոսրով I Անուշիրվանի կառավարման շրջանում (531-579 թվականներ) հին ազնվականության մի մասը հայտնվել է պետությունից և թագավորից տնտեսական կախվածության մեջ, ինչպես նաև աճել է բյուրոկրատական համակարգի և պաշտոնյաների դերը։ VI դարասկզբից ի վեր տեղի են ունեցել մի շարք պատերազմներ ընդդեմ Բյուզանդիայի, որոնք ընթացել են փոփոխական հաջողություններով։ 558-568 թվականներին Սասանյանները ջախջախել են էֆթալիտներին և պետության կազմի մեջ են ընդգրկել Աֆղանստանի և Միջին Ասիայի մի շարք շրջաններ։ Մոտ 570 թվականին նվաճվել է Եմենը։ Մոտ 589 թվականին ջախջախվել են պետություն ներխուժած թյուրքերը։ 602-628 թվականներին ընդդեմ Բյուզանդիայի ընթացող երկարատև պատերազմն ավարտվեց բյուզանդական Հերակլ կայսեր հաղթանակով և հանգեցրեց երկու կայսրութոյւնների նյութական ռեսուրսների սպառմանը։ Այդ հանգամանքը, ինչպես նաև հարկերի կտրուկ ավելացումը, խաթարեցին Սասանյանների պետության քաղաքական և տնտեսական հզորությունը և հանգեցրին արաբների կողմից նվաճմանը^[2]։

628-632 թվականների ընթացքում փոխվել է մոտ 10 շահնշահ, իսկ Հազկերտ III-ի օրոք Սասանյանների պետությունը նվաճվեց արաբների կողմից^[2]։

Արքաներ

№	Անուն	Կյանքի տարիներ	Պատկեր	Տիտղոս	Նշումներ
1	Սասան				Տոհմի հիմնադիր
2	Պապակ			Էսթախրի շահ (209—220)	Սասանի որդին
3	Շապուհ			Էսթախրի շահ (209—220)	Պապակի որդին
4	Արտաշիր Պապական			Էսթախրի շահ (220—224) Էրանի մեծ շահնշահ (224—239)	Պապակի որդին
5	Պերոզ I			Էրանի մեծ շահնշահ (239)	Արտաշիր Պապականի որդին
6	Շապուհ I			Էրանի մեծ շահնշահ (239—260) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (260—274)	Արտաշիր Պապականի որդին
7	Որմիզդ I			Հայաստանի մեծ շահ (260—274) Էրանի և Անէրանի շահնշահ (274)	Շապուհ I-ի որդին
8	Հվարմիզդակ			Հայաստանի մեծ շահ (274)	Որմիզդ I-ի որդին
9	Հվարմիզդ			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (276—291)	Շապուհի որդին
10	Վահրամ I			Գիլանի շահ (260—262) Կերմանի շահ (262—274) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (274—276)	Շապուհ I-ի որդին
11	Վահրամ II			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (274—276) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (276—293)	Վահրամ I-ի որդին
12	Վահրամ III			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (291—293) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (293)	Վահրամ II-ի որդին
13	Ատուրֆարնբագ			Մեշանի շահ (282—293)
14	Ներսեհ			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (260—274) Հայաստանի մեծ շահ (274—293) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (293—302)	Շապուհ I-ի որդին
15	Որմիզդ II			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (293—302), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (302—309)	Ներսեհի որդին
16	Շապուհ II			Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (302—309), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (309—379)	Հվարմիզդ II-ի որդին
17	Արտաշիր II			Քուշանների մեծ շահ (330—379), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (379—383)	Շապուհ II-ի որդին
18	Շապուհ III			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (383—388)	Շապուհ II-ի որդին
19	Վահրամ IV			Քուշանների մեծ շահ (379—388), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (388—399)	Շապուհ II-ի որդին
21	Վահրամ			Քուշանների մեծ շահ (388—421)	Վահրամ IV-ի որդին
22	Հազկերտ I			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (399—421)	Շապուհ III-ի որդին
23	Վահրամ V			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (421—439)	Հազկերտ I-ի որդին
24	Հազկերտ II			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (439—457)	Վահրամ V-ի որդին
25	Որմիզդ III			Քուշանների մեծ շահ (421—457), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (457—459)	Հազկերտ II-ի որդին
26	Ոերոզ			Քուշանների մեծ շահ (457—459), Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (459—484)	Հազկերտ II-ի որդին
27	Բալաշ			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (484—488)	Հազկերտ II-ի որդին
29	Կավադ I			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (488—496, 498—531)	Պերոզ II-ի որդին
31	Զամասպ			Հայաստանի մեծ շահ (?—496) Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (496—498)	Պերոզ II-ի որդին
34	Խոսրով I			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (531—579)	Կավադ I-ի որդին
35	Որմիզդ IV			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (579—590)	Խոսրով I-ի որդին
	Վահրամ Չուբին			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (590—591)	Սասանյան չէր
36	Բիստամ			Ատրպատականի շահ (590—596)	Խոսրով I-ի որդին
37	Խոսրով II			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (590—628)	Որմիզդ IV-ի որդին
38	Կավադ II			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (628)	Խոսրով II-ի որդին
39	Արտաշիր III			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (628—629)	Կավադ II-ի որդին
	Շահրվարազ	սպանվել է 630 թվականի հունիսի 9-ին		Շահնշահ (629)	Սասանյան չէր, Խոսրով II-ի հրամանատարներից մեկը
41	Բորանդուխտ			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (629—630)	Խոսրով II-ի դուստրը
42	Ազարմիդուխտ			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (630—631)	Խոսրով II-ի դուստրը
43	Խոսրով V			Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (631—632)
44	Հազկերտ III	սպանվել է 651 թվականին		Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (632—651)	Խոսրով II-ի որդին

Ծանոթագրություններ

1. Рыжов, 2006
2. БСЭ

Գրականություն

• Дашков С. Б. Цари царей — Сасаниды. История Ирана III — VII вв. в легендах, исторических хрониках и современных исследованиях. — М.: СМИ-АЗИЯ, 2008. — 352 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-91660-001-8.
• Мишин Д. Е. Хосров I Ануширван (531–579), его эпоха и его жизнеописание и поучение в истории Мискавейха. — М.: Институт востоковедения РАН, 2014. — 696 с. — ISBN 978-5-89282-588-7
• Рыжов К. В. Сасаниды // Монархи. Древний Восток. — М.: Вече, 2006. — 576 с.
• Грантовский Э. А. {{{заглавие}}}.
• , ISBN 0857716662։
• Molavi, Afshin (2002), Persian pilgrimages: journeys across Iran (Illustrated ed.), W. W. Norton & Company, ISBN 0-393-05119-6, Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 17-ին
• Freedman, David Noel (2000), Michael J. McClymond (ed.), The Rivers of Paradise: Moses, Buddha, Confucius, Jesus, and Muhammad As Religious Founders, Wm. B. Eerdmans Publishing, ISBN 0-8028-2957-0
• Shapur Shahbazi, A. (2005), «Sasanian Dynasty», Encyclopedia Iranica, Columbia University Press, vol. 1

Տես նաև

• Սասանյանների տոհմածառ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սասանյաններ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 193)։