Ներսեհ

Ներսեհ
Մասնագիտություն՝	միապետ
Դավանանք	Զրադաշտականություն
Ծննդյան օր	3-րդ դար
Վախճանի օր	302
Թաղված	Նաղշե Ռոսթամ
Դինաստիա	Սասանյաններ
Քաղաքացիություն	Սասանյան Պարսկաստան
Հայր	Շապուհ Ա
Ամուսին	Shapurdukhtak of Sakastan?
Զավակներ	Hormizd II?

Ներսեհ (նաև գրվում է Նարսես կամ Նարսեուս), Սասանյան յոթերորդ թագավորը 293-303 թվականներին։

Շապուր I-ի կրտսեր որդին (240–270 թվականներ), Ներսեհը հոր օրոք եղել է Սակաստանի, Հինդի և Թուրանի կառավարիչ։ Շապուր I-ին ի վերջո հաջորդել է նրա որդին՝ Ոորմիզդ I-ը (270–271 թվականներ), որը մահացել է մեկ տարվա թագավորությունից հետո։ Շապուր I-ի ավագ որդին՝ Վահրամ I-ը, որին հայրը երբեք չէր համարում գահի իրավահաջորդության թեկնածու, գահ բարձրացավ զրադաշտական հզոր քահանա Քարթիրի օգնությամբ։ Այնուհետև պայմանավորվել է Նարսեի հետ՝ հրաժարվելու գահի իրավունքից՝ Հայաստանի կարևոր սահմանամերձ գավառի կուսակալության դիմաց, որը շարունակաբար պատերազմի պատճառ էր Հռոմեական և Սասանյան կայսրությունների միջև։ Ներսեհը կրում էր Վազուրգ Շահ Արմինան («Հայոց մեծ թագավոր») տիտղոսը, որն օգտագործում էր գահաժառանգը վաղ Սասանյան ժամանակներում։

Վահրամ I-ի որդու՝ Վահրամ II- ի իրավահաջորդությունը (274–293 թվականներ) տեղի է ունեցել առանց որևէ խնդրի: 293 թվականին Վահրամ II-ի մահից հետո նրա որդի Վահրամ III-ը ակամա թագադրվել է Վահնամ անունով մի ազնվականի կողմից։ Մնացած ազնվականությունը չի աջակցել Բահրամ III-ի թագավորությանը և փոխարենը առաջարկել են, որ իշխի Ներսեհը։ Ի վերջո, Բահրամ III-ը հրաժարվել է շահի պաշտոնից, իսկ Վահնամը մահապատժի է ենթարկվել: Ներսեհը եղել է Սասանյան առաջին շահը, որը գահ չի բարձրացել որպես թագաժառանգ։ Նրա իշխանության գալու հանգամանքները մանրամասն նկարագրված են Պաիկուլիի արձանագրության մեջ^[1]։

Նարսեյի գահակալությունից երեք տարի անց Սասանյանների և հռոմեացիների միջև կրկին պատերազմ է սկսվել։ 296 կամ 297 թվականներին Նարսեի զորքերը պարտություն մատնեցին Գալերիոսի ուժերին Կարրեի ճակատամարտում։ Հաջորդ տարի, Ներսեհը մեծ պարտություն կրեց Սատալայում, նրա կանայք, երեխաները և բազմաթիվ իրանցի ազնվականներ այդ ամեն արդյունքում ընկան գերի։ Այս խայտառակ պարտության պատճառով Ներսեհը ստիպված է եղել ընդունել հռոմեացիների կողմից սահմանված հաշտության պայմանագիրը՝ նրանց զիջելով Սասանյան-Հռոմեական սահմանի մի քանի տարածքներ։

Ներսեսը հայտնի է նրանով, որ վերադարձել է իր հոր կրոնական հանդուրժողականության քաղաքականությանը^[2]։

Վաղ կյանք և նահանգապետություն

Ներսեհը եղել է, Շապուր I- ի կրտսեր որդին, ծնվել է 228-233 թվականների ընթացքում իր պապ Արտաշիր I- ի օրոք (224–242 թվականներ)^[3]։ Նարսեը իր հոր՝ Շապուր I-ի կառավարության օրոք եղել է արևելյան Սասանյան նահանգների Հինդ, Սակաստան և Թուրան կառավարիչ: Նահանգապետի պաշտոնավարման ընթացքում կարևոր դեր է խաղացել կայսրության արևելյան մասի գործերում^[3]։ Շապուր I-ը մահացել է 270 թվականին, և նրան հաջորդել է Ոորմիզդ I-ը, որի իշխանությունը տևել է ընդամենը մեկ տարի՝ մահվան պատճառով: Նարսեի ավագ եղբայրը՝ Վահրամ I- ը, ում հայրը երբեք չի համարել գահի իրավահաջորդության թեկնածու, հավանաբար ցածր ծագում ունեցող մայր ունենալու պատճառով, գահ է բարձրացել հզոր զրադաշտական քահանա Քարթիրի օգնությամբ^[4]։

Այնուհետև նա պայմանավորվել է Նարսեի հետ՝ հրաժարվելու գահի իրավունքից՝ Հայաստանի կարևոր սահմանամերձ գավառի կուսակալության դիմաց, որը մշտապես պատերազմի աղբյուր էր Հռոմեական և Սասանյան կայսրությունների միջև^[3]։ Ներսեհը կրել է Վազուրգ Շահ Արմինան («Հայոց մեծ թագավոր») տիտղոսը, որն օգտագործում էր գահաժառանգը^[5]։ Այնուամենայնիվ, Ներսեհը, ամենայն հավանականությամբ, Բահրամ I-ին դիտարկում էր որպես ուզուրպատոր^[4]։ Բահրամ I-ի թագավորությունը, սակայն, կարճ է տևել՝ ավարտվելով 274 թվականի սեպտեմբերին նրա մահով^[4]։ Նրա որդի Բահրամ II-ը փոխարինել է շահի պաշտոնում^[6]։ Սա ամենայն հավանականությամբ, հիասթափեցրել է Նարսեին։

Վերելք

Պայկուլի աշտարակի ավերակները ներկայիս Իրաքյան Քրդստանում։

293 թվականին Բահրամ II-ի մահից հետո նրա որդի Բահրամ III-ը Պարսում մի խումբ ազնվականների կողմից՝ Վահնամի գլխավորությամբ և Մեշանի նահանգապետ Ադուրֆարոբայի աջակցությամբ հռչակվել է որպես շահ։ Այնուամենայնիվ, Բահրամ III-ը համարվել է թույլ կառավարիչ մյուս ազնվականների կողմից, ովքեր որոշել են հավատարմության երդում տալ Նարսեին՝ Շապուրի վերջին մնացած որդուն, և մեկին, ով համարվում էր ավելի ուժեղ առաջնորդ և մեկը, ով կարող էր փառք բերել Իրանին^[7][8]։ Բահրամ III-ի գահակալությունից չորս ամիս անց Ներսեհը մեկնել է Միջագետք իրանական ազնվականության բազմաթիվ ներկայացուցիչների խնդրանքով։ Հանդիպել է նրանց Գարմեկան նահանգի Փայկուլի անցումում։ Նարսեյի ազնվականների բարեհաճության պատճառները կարող էին պայմանավորված լինել նրա իրավասությամբ՝ որպես կառավարիչ, նրա կերպարով որպես զրադաշտական կրոնի ջատագով և որպես կայսրության ներդաշնակության և բարգավաճման ապահովող^[3]։

Արյունահեղությունից խուսափելու համար Ներսեհն առաջարկել է հաշտություն կնքել ինչպես Բահրամ III-ի, այնպես էլ Վահնամի հետ^[3]։ Երկուսն էլ, կարծես թե, համաձայնել են, քանի որ մարտերի մասին տեղեկություններ չկան: Բահրամ III-ի և Վանամի խաղաղության արագ համաձայնության պատճառը կարող էր լինել Բահրամ III-ի շատ մարդկանց դասալքությունըԼ Բահրամ III-ը հրաժարվել է շահի պաշտոնից փրկվեց, մինչդեռ Վահնամը մահապատժի ենթարկվեց, երբ Ներսեհը մտավ Սասանյան մայրաքաղաք Տիզբոն^[9]։

Պատերազմ հռոմեացիների հետ

Քարտեզ, որը ցույց է տալիս հռոմեա-Սասանյան սահմանները։

Երբ Նարսեը գահ է բարձրացել, Միջագետքի արևելյան հատվածը (244 թվականից) և ամբողջ Հայաստանը (252 թվականից) գտնվում էին Իրանի տիրապետության տակ^[3]։ Ավանդական պատկերացումն այն մասին, որ Հայաստանի արևմտյան հատվածը պատկանել է Արշակունիների Տրդատ իշխանին, կասկածի տակ է դրվել։ Ըստ պատմաբան Ուրսուլա Վեբերի՝ «միանգամայն վստահ է», որ ամբողջ Հայաստանը 3-րդ դարում շարունակում էր մնալ Սասանյան կայսրության մաս, մինչև որ այն հետագայում հանձնվել է հռոմեացիներին 298/9 թվականին՝ Նիսիբիսի խաղաղությունից հետո^[3]։ Հռոմեական տեսակետից Իրանի հետ փոխադարձ հարաբերությունները խիստ սրվել էին Արդաշիր I-ի և Շապուր I-ի ագրեսիվ և ընդլայնողական մոտեցման պատճառով^[3]։ Այնուամենայնիվ, հռոմեական հարձակման վերջնական պատճառները, հավանաբար, պայմանավորված էին նրանց տարածքային կորուստներով և 240-250-ական թվականներին միջագետքահայ հողերում իշխանության ու ազդեցության ոլորտում անբարենպաստ փոփոխությամբ^[3]։

Գալերիոսը՝ Կեսարը Դիոկղետիանոս կայսեր օրոք, ներխուժել է Միջագետք, որը Ներսեհը գրավել էր՝ հույս ունենալով դադարեցնել նրա առաջխաղացումը։ Հետագայում տեղի է ունեցել երեք մարտեր, որոնցից առաջին երկուսն ավարտվել են անհաջողությամբ։ Երրորդ ճակատամարտում Ալ-Ռակկայում Գալերիուսը լիակատար պարտություն է կրե և ստիպված է եղել նահանջել։ Գալերիոսն անցել է Եփրատը և մտել Սիրիա՝ միանալու իր աներոջը՝ Դիոկղետիանոսին Անտիոքում: Անտիոք ժամանելուն պես Գալերիոսը հանդիպել է Դիոկղետիանոսին, որը խայտառակել է նրան Նարսեից իր ամոթալի պարտության համար: Վրեժ լուծելու նպատակով՝ Գալերիոսը 297 թվականի ամբողջ ձմռանը նախապատրաստական աշխատանքներ կատարեց և 25000 հոգով ներխուժեց Հայաստան։

Հայերի աջակցությամբ Գալերիոսը Սատալայի ճակատամարտում անակնկալի է բերել Նարսեին իր ճամբարում։

Խաղաղության բանակցություններ

Ներսեհը հռոմեացիների հետ հաշտություն կնքելու ցանկությամբ իր պատվիրակ՝ Ափրաբանին ուղարկել է Գալերիոսի մոտ։ Բայց Գալերիոսը հստակ պատասխան չի տվել, միևնույն ժամանակ իրանցիներին մեղադրել է Վալերիանի հանդեպ դաժան վերաբերմունքի մեջ։ Այդ ընթացքում նա Նիսիբիսում խորհրդակցել է Դիոկղետիանոսի հետ և համոզել է Գալերիոսին խաղաղության պայմաններ առաջարկել իրանցիներին։ Ըստ այդմ, հաշտության պայմանները համաձայնեցվել և վավերացվել են Նարսեի կողմից հռոմեացիների հետ կնքած պայմանագրով։

Համաձայն այս պայմանագրի,

• Հայաստանի կիսանկախ թագավորությունը պետք է տարածվեր մինչև Զինթա ամրոցը, որը գտնվում է Մեդիայում։
• Ակնկալվում էր, որ Իրանը կհրաժարվի Վիրքի նկատմամբ իր բոլոր իրավունքներից:
• Իրանի և Հռոմի միջև պաշտոնական գործարքներն այսուհետ կանցկացվեն Նիսիբիսում: Այս նվաստացուցիչ պայմանագրի կնքումից հետո Ներսեհը երկար չի ապրել։ Մահացել է 303 թվականին և նրան հաջորդել է իր որդին՝ Որմիզդ II-ը։

Ծանոթագրություններ

1. Weber, 2012, էջ 154
2. Shahbazi, 2005
3. Weber, 2016
4. Shahbazi, 1988
5. Daryaee, 2014, էջ 11
6. Weber, 2012, էջ 153
7. Henning p. 403
8. Neusner p. 3
9. Kia, 2016

Աղբյուրներ

• Brosius, Maria (2000). «Women i. In Pre-Islamic Persia». Encyclopaedia Iranica, Vol. London et al.
• Canepa, Matthew P. (2018). The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE. University of California Press. էջեր 1–512. ISBN 9780520964365.
• Daryaee, Touraj (2014). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. էջեր 1–240. ISBN 978-0857716668.
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2016). From Oxus to Euphrates: The World of Late Antique Iran. H&S Media. էջեր 1–126. ISBN 9781780835778.
• Shahbazi, A. Shapur (1988). «Bahrām II». Encyclopædia Iranica, online edition, Vol. III, Fasc. 5. New York. էջեր 514–522.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). «Sasanian dynasty». Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
• Klíma, O. (1988). «Bahrām III». Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. էջեր 514–522.
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.
• Marciak, Michał (2017). Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West. BRILL. ISBN 9789004350724.
• Schindel, Nikolaus (2013). «Sasanian Coinage». In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
• Shahbazi, A. Shapur (2004). «Hormozd II». Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, Fasc. 5. էջեր 464–465.
• Shayegan, M. Rahim (2013). «Sasanian Political Ideology». In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
• Skjærvø, Prods Oktor (2011). «Kartir». Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. էջեր 608–628.
• Weber, Ursula (2012). «Narseh, König der Könige von Ērān und Anērān». Iranica Antiqua. 47: 153–302. doi:10.2143/IA.47.0.2141965.
• Weber, Ursula (2016). «Narseh». Archived copy. Encyclopaedia Iranica. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-05-29-ին. Վերցված է 2017-05-04-ին.
• Dmitriev, Vladimir (2020). «"Aryan Worshiping Ohrmazd": Towards the Political Biography of Shahanshah Narseh». Vestnik Drevnei Istorii. 80 (2): 434–461. doi:10.31857/S032103910008630-6. S2CID 240767593. Վերցված է 19 July 2020-ին.