Թաթարստան

Թաթարստանի դրոշը

Թաթարստանը Ռուսաստանում

ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1980 թ.

Ռուսաստանի Բանկի հուշադրամի դարձերեսը

Թաթարստանը (ռուսերեն՝ Татарстан) գտնվում է Ռուսաստանի եվրոպական մասում, Մերձվոլգյան դաշնային շրջանում, մտնում է Վոլգայի տնտեսական շրջանի մեջ։։ Կազմավորվել է Համառուսաստանյան Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի և Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի 1920 թվականի մայիսի 27-ի հրամանագրի հիման վրա՝ որպես Ինքնավար Թաթարական Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն^[1], 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ից՝ Թաթարական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։ 1990 թվականի օգոստոսի 30-ին Թաթարական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության պետական ինքնիշխանության հռչակագիրի կապակցությամբ այն վերափոխվեց Թաթարական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, 1992 թվականի փետրվարի 7-ից՝ Թաթարստանի Հանրապետության^[2]։

Համաձայն 1992 թվականի Թաթարստանի Հանրապետության Սահմանադրության 1-ին հոդվածի 2-րդ կետի ՝«Թաթարստանի Հանրապետություն» և «Թաթարստան» անվանումները համարժեք են^[3]. Թաթարստանի մայրաքաղաքը Կազանն է։ Ռուսաստանի կազմում սահմանակցում է Կիրովի, Սամարայի, Ուլյանովսկի, Օրենբուրգի մարզերին, Բաշկորտոստանին, Մարի Էլին, Ուդմուրթական հանրապետությանը, Չուվաշիային։ Պաշտոնական լեզուներ՝ թաթարերեն և ռուսերեն^[4]

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագրերը

Աշխարհագրություն

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի աշխարհագրություն

Թաթարստանը գտնվում է Ռուսաստանի եվրոպական մասի կենտրոնում՝ Արևելաեվրոպական հարթավայրում, երկու գետերի՝ Վոլգա (գետ)յի և Կամայի միախառնման վայրում։ Կազանը գտնվում է Մոսկվայի արևելքում՝ 800 կմ հեռավորության վրա (ճանապարհով) / 720 կմ (ուղիղ գծով)։ Թաթարստանի ընդհանուր տարածքը կազմում է 67836 կմ²։ Հանրապետության տարածքի երկարությունը հյուսիսից հարավ 290 կմ է, արևմուտքից արևելք՝ 460 կմ։ Թաթարստանի ամենաբարձր կետերը (մինչև 380 մետր բարձրություն) գտնվում են Բուգուլմինսկ-Բելեբեևյան բարձրությունում^[5]. Հանրապետության տարածքը իրենից ներկայացնում է դաշտավայր անտառային և անտառատափաստանային գոտում՝ Վոլգայի աջ ափին և հանրապետության հարավ-արևելքում գտնվող փոքր բլուրներով։ Տարածքի 90%-ը գտնվում է ծովի մակարդակից 200 մետրից ոչ ավելի բարձրության վրա։ Հանրապետության տարածքի ավելի քան 18%-ը ծածկված է անտառներով՝ լայնատերև անտառներում հանդիպում են կաղնին, լորենին, կեչին, կաղամախին, իսկ փշատերևներից՝ սոճին, եղևնին և եղևինը։ Տեղական կենդանական աշխարհը ներկայանում է ողնաշարավորների և անողնաշարավորների 430 տեսակներով։

Կլիմա

Կլիման բարեխառն ցամաքային է (Ալիսովի կլիմաների դասակարգում), բարեխառն ցամաքային խոնավ՝ տաք ամառներով, Dfb (Կյոպպենի կլիմաների դասակարգում), բնութագրվում է տաք ամառներով և չափավոր ցուրտ ձմեռներով։ Տարվա ամենատաք ամիսը հուլիսն է (+19…+21 °C), ամենացուրտը՝ հունվարը (−13…−14 °C)։ Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը -44 ... -48 °C է (Կազանում -46,8 °C 1942 թվականի հունվարի 21-ին)։ Առավելագույն ջերմաստիճանը հասնում է +37…+42 °C (+39,0 °C Կազանում 2010թ. օգոստոսի 1-ին)։ Տարեկան բացարձակ ամպլիտուդը հասնում է 80–90 °C։

Տեղումների տարեկան միջին քանակը 460-ից 520 մմ են։ Վեգետացիայի շրջանը մոտ 170 օր է^[6]։ Թաթարստանում կլիմայական տարբերությունները փոքր են։ Տարվա ընթացքում արևային ժամերի քանակը տատանվում է 1763-ից (Բուգուլմա) մինչև 2066 (Մենզելինսկ)։ Ամենաարևոտ շրջանը ապրիլից օգոստոսն է։ Տարեկան արևի ընդհանուր ճառագայթումը մոտավորապես 3900 ՄՋ/քմ է։

Տարեկան միջին ջերմաստիճանը մոտավորապես 2–3,1 °C է։

Ապրիլի սկզբին և հոկտեմբերի վերջին տեղի է ունենում միջին օրական ջերմաստիճանի կայուն անցում մինչև 0 °C: 0 °C-ից բարձր ջերմաստիճանի ժամանակաշրջանի տևողությունը՝ 198-209 օր, 0 °C-ից ցածր՝ 156-157 օր։

Տարեկան տեղուների միջին քանակը 460-540 մմ են։ Տաք շրջանում (0 °C-ից բարձր) բաժին է ընկնում տարեկան տեղումների 65–75%-ը։

Հողեր

Հողերը շատ բազմազան են՝ հյուսիսում և արևմուտքում գտնվող գորշ անտառային և պոդզոլային հողերից մինչև հանրապետության հարավի տարբեր տեսակի սևահողեր (տարածքի 32%-ը)։ Շրջանի տարածքում կան հատկապես բերրի հզոր սևահողեր, գերակշռում են մոխրագորշ անտառային և տարալվացված սևահողեր։

Թաթարստանի տարածքում կան երեք հողային շրջաններ.

● Հյուսիսային (Մերձկամյե) - առավել տարածված են բաց մոխրագորշ անտառային (29%) և ճմա-պոդզոլային (21%) հողերը, որոնք տեղակայված են հիմնականում ջրբաժան սարահարթերում և լանջերի վերին մասերում։ 18,3% տոկոսը զբաղեցնում են գորշ և մուգ մոխրագույն անտառային հողերը։ Թթվային հողերը հանդիպում են բարձրադիր և բլուրների վրա։ 22,5%-ը զբաղեցնում են էրոզիայի ենթարկված հողերը, սելավայինը՝ 6-7%-ը, ճահճայինը՝ մոտ 2%-ը։ Մի շարք շրջաններում (Բալտասիի շրջան, Կուկմորի շրջան, Մամադիշի շրջան) ուժեղ է էրոզիան, որն ազդում է տարածքի մինչև 40%-ի վրա։

● Արևմտյան (Մերձվոլգայան շրջան) - հյուսիսային մասում գերակշռում են անտառատափաստանային (51,7%), մոխրագույն և մուգ մոխրագույն հողերը(32,7%)։ Զգալի տարածք են զբաղեցնում պոդզոլացված և տարրալվացված սևահողերը։ Շրջանի բարձր տարածքները զբաղեցնում են բաց մոխրագույն և ճմա-պոդզոլային հողերը (12%)։ Լվացված հողերը զբաղեցնում են 6,5%, ճահճային հողերը՝ 1,2%։ Շրջանի հարավ-արևմուտքում տարածված են սևահողերը (գերակշռում են տարրալվացված հողերը)։

● Հարավարևելյան (Զակամիե) - Շեշմայից արևմուտք գերակշռում են տարրալվացված և սովորական սևահողերը, Փոքր Չերեմշանի աջ ափը զբաղեցնում է մուգ մոխրագույն հողերը։ Շեշմայի արևելքում գերակշռում են գորշ անտառային և սևահողերը, իսկ շրջանի հյուսիսային մասում` տարալվացված սևահողերը։ Բարձրադիր վայրերը զբաղեցնում են անտառատափաստանային հողերը, ցածրադիր վայրերը՝ սևահողերը։

Հումուսի պարունակությունը վարելահորիզոնում ամենաբարձրն է (ավելի քան 8%) Թաթարստանի հարավային մասում (մասնավորապես՝ Ալմետևսկի, Ազնակաևսկի, Բուգուլմինսկի, Բավլինսկի և այլ շրջաններ)։

Օգտակար հանածոներ

Հանրապետության ընդերքի հիմնական պաշարը նավթն է։ Հանրապետությունն ունի 800 մլն տոննա վերականգնվող նավթ; կանխատեսվող պաշարների չափը կազմում է ավելի քան 1 մլրդ տոննա^[7]։. Թաթարստանում հետազոտվել է 127 հանքավայր, այդ թվում՝ ավելի քան 3000 նավթային հանքավայրեր։ Այստեղ է գտնվում Ռուսաստանում երկրորդ ամենամեծ հանքավայրը և ամենամեծերից մեկը աշխարհում՝ Ռոմաշկինի հանքավայրը, որը գտնվում է Թաթարստանի Լենինոգորսկի շրջանում։ Խոշոր հանքավայրերից առանձնանում են Նովոելխովսկոյեն և Սաուսբաշսկոյեն, ինչպես նաև միջին Բավլինսկոյե հանքավայրը։ Նավթի հետ մեկտեղ արտադրվում է հարակից գազ՝ 1 տոննա նավթի դիմաց մոտ 40 մ³։ Հայտնի են բնական գազի և գազի կոնդենսատի մի քանի փոքր հանքավայրեր։ Թաթարստանի տարածքում հայտնաբերվել է ածխի 112 հանքավայր։ Միևնույն ժամանակ, արդյունաբերական մասշտաբով կարող են օգտագործվել միայն ածխի հանքավայրերը, որոնք կապված են Կամա ածխային ավազանի, Հարավ-թաթարական, Մելեկեսսկու և Հյուսիս-թաթարական շրջանների հետ։ Ածուխի խորությունը՝ 900-ից 1400 մ է։ Հանրապետության ընդերքում կան նաև կրաքարի, դոլոմիտների, շինարարական ավազի, աղյուսների արտադրության կավի, շինարարական ավազի, գիպսի, ավազի և խճաքարի խառնուրդի, տորֆի արդյունաբերական պաշարներ, ինչպես նաև նավթային բիտումի, հեռանկարային պաշարներ,ածուխ և գորշ ածուխ, նավթային թերթաքարեր, ցեոլիտներ, պղինձ, բոքսիտ։ Առավել կարևոր են ցեոլիտ պարունակող ապարները (Հանրապետության ոչ մետաղական պաշարների մոտ կեսը), կարբոնատային ապարները (մոտ 20%), կավե ապարները (նաև մոտ 30%), ավազի և խճաքարային խառնուրդը (7,7%), ավազները ( 5.4%), գիպս (1.7%)։ 0,1%-ը զբաղեցնում են ֆոսֆորիտները, երկաթի օքսիդի պիգմենտները և բիտումային ապարները։

Ջրային ռեսուրսներ

Ամենամեծ գետերը՝ Վոլգան (177 կմ հանրապետության տարածքով) և Կաման (380 կմ), ինչպես նաև Կամայի երկու վտակները՝ Վյատկա (60 կմ) և Բելայա (50 կմ), ապահովում են ընդհանուր հոսքը 234 միլիարդ մ³ / տարի (բոլոր գետերի ընդհանուր հոսքի 97.5%-ը)։ Նրանցից բացի, հանրապետության տարածքով հոսում են մոտ 500 փոքր գետեր՝ առնվազն 10 կմ երկարությամբ, բազմաթիվ վտակներով։ Ջրային ռեսուրսների մեծ պաշարները կենտրոնացված են երկու խոշորագույն ջրամբարներում՝ Կույբիշևում և Նիժնեկամսկում։ Հանրապետությունում կան նաև ավելի քան 8 հազար փոքր լճեր և լճակներ։

Գետերի ջրաէներգետիկ ներուժը օգտագործում է Կամա գետի վրա կաուցված թերբեռնված Նիժնեկամսկի ՋրԷԿ-ի կայանը, որն արտադրում է մոտ 1,8 միլիարդ կՎտժ/տարի (ծրագրի շրջանակներում՝ 2,7 միլիարդ կՎտժ/տարի)։ Հանրապետության ընդերքը պարունակում են ստորերկրյա ջրերի զգալի պաշարներ՝ բարձր հանքայնացվածից մինչև թեթևակի աղի և թարմ։

Թաթարստանի ամենամեծ ջրային մարմինները 4 ջրամբարներ են, որոնք հանրապետությանն ապահովում են ջրային ռեսուրսներով տարբեր նպատակների համար։

• Կույբիշևի - ստեղծված 1955 թվականին, ամենամեծը ոչ միայն Թաթարստանում, այլև Եվրոպայում, ապահովում է Միջին Վոլգայի հոսքի սեզոնային կարգավորումը։

• Նիժնեկամսկի - ստեղծվել է 1978 թվականին և ապահովում էջրաէլեկտրակայանի ամենօրյա և շաբաթական վերաբաշխում։

• Զայնսկի - հիմնադրվել է 1963 թվականին, ծառայում է պետական շրջանի էլեկտրակայանի տեխնիկական աջակցությանը։

• Կարաբաշի - ստեղծվել է 1957 թվականին, ծառայում է նավթահանքերի և արդյունաբերական ձեռնարկությունների ջրամատակարարմանը։ Հանրապետության տարածքում կան 731 տեխնիկական օբյեկտ, 550 լճակ, 115 մաքրման կայան, 11 պաշտպանիչ ամբարտակ։

2005 թվականի դրությամբ Թաթարստանում հետազոտվել են ստորգետնյա քաղցրահամ ջրի 29 հանքավայրեր՝ օրական մոտ 1 մլն խմ պաշարներով, պաշարների մոտ մեկ երրորդը պատրաստ է արդյունաբերության զարգացման համար։

Բավականին մեծ են նաև հանքային ստորգետնյա ջրերի պաշարները։ 2004 թվականի դրությամբ հանքային ստորգետնյա ջրերի ընդհանուր պաշարները կազմում են օրական 3293 հազար խմ։

Պահպանվող բնական տարածքներ

Թաթարստանի տարածքում կա ավելի քան 150 հատուկ պահպանվող բնական տարածքներ՝ մոտավորապես 150 հազար հեկտար ընդհանուր մակերեսով (Թաթարստանի ընդհանուր տարածքի 2%-ը)։ Պահպանվող բնական տարածքներ ներառում են.

• Վոլգա-Կամա արգելոցը, որը հիմնադրվել է 1960 թվականին, գտնվում է Զելենոդոլսկի և Լաիշևսկի շրջանների տարածքում։ Այն առանձնանում է մեծ կենսաբազմազանությամբ, կան ավելի քան 70 տեսակ անոթավոր բույսեր և 68 տեսակ ողնաշարավորներ։ • Ստորին Կամայի ազգային պարկը ստեղծվել է 1991 թվականին Ելաբուգա և Տուկաևսկի շրջանների տարածքում, այն ներառում է տարբեր անտառներ։

Բնակչություն

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի բնակչությունը

Հանրապետության բնակչությունը, ըստ Ռոսստատի տվյալների, կազմում է 4 001 941 մարդ մարդ(2023)։ Բնակչության խտությունը՝ 58,98 մարդ/կմ2 (2023 թ.)։ Քաղաքային բնակչություն՝ 76,74 % (2022 թ.)։

2022 թվականի սեպտեմբեր-նոյեմբերին 15 տարեկան և բարձր աշխատուժի թիվը Թաթարստանի Հանրապետությունում կազմել է 2030,1 հազար մարդ կամ տարածաշրջանի բնակչության 52,0%-ը։ Թաթարստանի Հանրապետությունում ապրում են 115 ազգությունների ներկայացուցիչներ, հիմնականում՝ թաթարներ և ռուսներ։ Թաթարների թիվը հանրապետության բնակչության կեսից մի փոքր ավելին է (2010թ.՝ 53,2%)։ Հանրապետության բնակչության թվով երկրորդ տեղում ռուսներն են (2010թ.՝ 39,7%)։

Ռուսների հետ համեմատած՝ թաթարներն ունեն ավելի բարձր ծնելիություն (1,3 անգամ գյուղերում, 1,5 անգամ՝ քաղաքում), ավելի ցածր մահացություն (9,9–ի դիմաց 11,2 պրոմիլ), ինչպես նաև երիտասարդ տարիքային խմբերի մեծ մասնաբաժինը։ Հանրապետության բնակչության բնական աճը՝ թաթարների համար՝ 4,0%, ռուսների համար՝ -1,4%^[8] 2005 թվականին թաթարների բնակչության աճը 2004 թվականի համեմատ կազմել է 29,4%^[9]։ 21 տարվա ընթացքում (1989-ից 2010 թվականներին) Թաթարստանի Հանրապետությունում թաթարների թիվն ավելացել է 247167 մարդով, մինչդեռ ռուսների թիվը, ընդհակառակը, նվազել է 73,992 մարդով, ադրբեջանցիների և հայերի թիվը գրեթե աճել է 3 անգամ, ուզբեկների թիվը՝ գրեթե 4 անգամ, իսկ տաջիկներինը՝ գրեթե 8 անգամ^[10]։

Ազգային կազմ

Ժողովուրդ	1920 տարի հազար մարդ[11]	1926 տարի հազար մարդ[12]	1939 տարի հազար մարդ[13]	1959 տարի հազար մարդ[14]	1970 տարի հազար մարդ[15]	1979 տարի հազար մարդ[16]	1989 տարի հազար մարդ[17]	2002 տարի հազար մարդ[18]	2010 տարի հազար մարդ[19]
Թաթարներ	1306,2 (44,7 %)	1263,4 (48,7 %)	1421,5 (48,8 %)	1345,2 (47,2 %)	1536,4 (49,1 %)	1641,6 (47,6 %)	1765,4 (48,5 %)	2000,1 (52,9 %)	2012,6 (53,2 %)
այդ թվում կրյաշեններ[20]	-	99,0 (3,8 %)	-	-	-	-	-	18,8	30,0
Ռուսներ	1205,3 (41,2 %)	1118,8 (43,1 %)	1250,7 (42,9 %)	1252,4 (43,9 %)	1328,7 (42,4 %)	1516,0 (44,0 %)	1575,4 (43,3 %)	1492,6 (39,5 %)	1501,4 (39,7 %)
Չուվաշներ	173,9 (5,9 %)	127,3 (4,9 %)	138,9 (4,8 %)	143,6 (5,0 %)	153,5 (4,9 %)	147,1 (4,3 %)	143,2 (3,7 %)	126,5 (3,3 %)	116,3 (3,1 %)
Ուդմուրտներ	19,0	23,9	25,9	22,7	24,5	25,3	24,8	24,2	23,5
Մորդվաներ	40,2 (1,4 %)	35,1 (1,4 %)	35,8 (1,2 %)	32,9 (1,2 %)	31,0	29,9	28,9	23,7	19,2
Մարիներ	22,5	13,1	14,0	13,5	15,6	16,8	19,4	18,8	18,8
Չուվաշներ	3,2	3,1	13,1	16,1	16,9	28,6	32,8	24,2	18,2
Բաշկիրներ	139,9 (4,8 %)	1,8	0,9	2,1	2,9	9,3	19,1	14,9	13,7
Ադրբեջանցիներ	0	0,01	0,1	0,3	0,4	1,3	3,9	10,0	9,5
Ուզբեկներ	0	0,01	0,2	0,5	0,5	1,2	2,7	4,9	8,9
Հայեր	0,001	0,1	0,4	0,6	0,5	1,2	1,8	5,9	6,0
Տաջիկներ	0	0	0,02	0	0,1	0,2	0,7	3,6	5,9
Օսեր	0	0	0	0	0,03	0,03	0,06	2,1	2,6

Թվարկված են 5 հազարից ավելի բնակչություն ունեցող ժողովուրդները։

Թաթարստանի Հանրապետության քաղաքային թաղամասերում և քաղաքային թաղամասերում բնակչությունը և բաժինը (նրանց մեջ, ովքեր նշել են ազգությունը) ըստ 2010 թվականի Համառուսաստանյան մարդահամարի։

Շրջան/ քաղաքային թաղամաս	թաթարներ		ռուսներ		չուվաշներ		ուդմուրտներ		մորդվաներ		մարիներ		ուկրաինացիներ		բաշկիրներ
	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%	թիվ	%
քաղաքային թաղամաս Կազան	542182	47,55	554517	48,63	8956	0,79	1410	0,12	996	0,09	3698	0,32	4808	0,42	1780	0,16
քաղաքային թաղամաս Նաբերեժնիե Չելնի	242302	47,42	229270	44,87	9961	1,95	2017	0,39	1979	0,39	3408	0,67	6715	1,31	5904	1,16
Ագրիզիսի	21284	58,12	9228	25,20	74	0,20	2358	6,44	25	0,07	2931	8,00	140	0,38	132	0,36
Ազնակաևի	55578	86,10	7206	11,16	339	0,53	20	0,03	193	0,30	101	0,16	193	0,30	249	0,39
Ակսուբաևի	12398	38,55	5398	16,78	14149	43,99	20	0,06	22	0,07	16	0,05	43	0,13	14	0,04
Ակտանիշի	30989	96,93	209	0,65	11	0,03	7	0,02	2	0,01	526	1,65	6	0,02	108	0,34
Ալեքսեևսի	7997	30,48	15365	58,56	1645	6,27	8	0,03	784	2,99	19	0,07	58	0,22	25	0,10
Ալկեևի	12829	64,17	3143	15,72	3829	19,15	4	0,02	8	0,04	10	0,05	14	0,07	7	0,04
Ալմետևի	108988	55,20	73229	37,09	5533	2,80	150	0,08	2749	1,39	142	0,07	851	0,43	709	0,36
Ապաստովի	19659	90,90	1019	4,71	791	3,66	2	0,01	3	0,01	4	0,02	24	0,11	8	0,04
Արսկի	47921	92,75	3065	5,93	30	0,06	39	0,08	6	0,01	286	0,55	33	0,06	21	0,04
Ատնինի	13457	98,59	93	0,68	3	0,02	3	0,02	-	-	44	0,32	-	-	10	0,07
Բավլինի	23414	64,55	7346	20,25	2060	5,68	2031	5,60	383	1,06	16	0,04	123	0,34	208	0,57
Բալտասինի	28780	84,96	588	1,74	8	0,02	4029	11,89	3	0,01	319	0,94	7	0,02	25	0,07
Բուգուլմինի	39499	35,46	63079	56,63	2750	2,47	126	0,11	2533	2,27	99	0,09	667	0,60	436	0,39
Բուինի	29970	65,94	6055	13,32	9063	19,94	8	0,02	76	0,17	13	0,03	41	0,09	28	0,06
Վերխնեուսլոնի	4148	24,93	10952	65,81	1032	6,20	15	0,09	27	0,16	37	0,22	49	0,29	11	0,07
Վիսոկոգորի	29041	67,23	13123	30,38	220	0,51	24	0,06	22	0,05	99	0,23	72	0,17	43	0,10
Դրոժանովի	14812	57,52	282	1,10	10594	41,14	3	0,01	8	0,03	2	0,01	4	0,02	6	0,02
Ելաբուգա	34750	42,58	42233	51,75	824	1,01	692	0,85	187	0,23	958	1,17	402	0,49	517	0,63
Զայնի	33387	57,52	22738	39,17	800	1,38	43	0,07	53	0,09	78	0,13	223	0,38	124	0,21
Զելենոդոլի	63981	40,38	89069	56,21	1931	1,22	104	0,07	145	0,09	880	0,56	547	0,35	154	0,10
Կայբիցի	10092	67,74	3902	26,19	789	5,30	4	0,03	4	0,03	12	0,08	6	0,04	9	0,06
Կամսկո-Ուստինի	9143	54,09	7228	42,76	154	0,91	5	0,03	101	0,60	13	0,08	41	0,24	12	0,07
Կուկմորի	40907	78,64	2779	5,34	23	0,04	7278	13,99	2	0,00	754	1,45	40	0,08	43	0,08
Լաիշևսի	15355	42,05	20130	55,13	381	1,04	20	0,05	45	0,12	42	0,12	76	0,21	45	0,12
Լենինոգորսկի	44696	51,48	32144	37,02	3924	4,52	45	0,05	4006	4,61	59	0,07	443	0,51	262	0,30
Մամադիշի	34317	76,25	9035	20,08	44	0,10	565	1,26	8	0,02	621	1,38	36	0,08	44	0,10
Մենդելեևի	16033	52,78	10811	35,59	195	0,64	1332	4,38	31	0,10	1227	4,04	125	0,41	168	0,55
Մենզելինի	17646	60,10	10403	35,43	132	0,45	31	0,11	15	0,05	795	2,71	67	0,23	50	0,17
Մուսլյումովի	19675	89,91	1388	6,34	10	0,05	6	0,03	5	0,02	598	2,73	12	0,05	38	0,17
Նիժնեկամսկի	136520	50,21	119402	43,91	6749	2,48	637	0,23	824	0,30	762	0,28	1544	0,57	1769	0,65
Նովոշեշմինի	6147	43,35	7219	50,91	593	4,18	7	0,05	10	0,07	9	0,06	18	0,13	12	0,08
Նուրլատի	31114	51,75	12979	21,59	15186	25,26	8	0,01	138	0,23	15	0,02	97	0,16	49	0,08
Պեստրեչինի	16550	57,02	11666	40,20	113	0,39	26	0,09	17	0,06	17	0,06	81	0,28	28	0,10
Ռիբնո-Սլոբոդի	21896	79,25	5470	19,80	38	0,14	17	0,06	5	0,02	12	0,04	25	0,09	20	0,07
Սաբինի	29606	95,39	996	3,21	18	0,06	219	0,71	2	0,01	12	0,04	23	0,07	44	0,14
Սարմանովի	33320	90,84	2859	7,79	56	0,15	12	0,03	35	0,10	27	0,07	30	0,08	103	0,28
Սպասկի	6072	29,54	13889	67,57	338	1,64	7	0,03	38	0,18	6	0,03	40	0,19	10	0,05
Տետյուշի	8136	32,71	8874	35,67	5207	20,93	8	0,03	2399	9,64	21	0,08	41	0,16	30	0,12
Տուկաև	25983	71,07	8869	24,26	540	1,48	67	0,18	45	0,12	118	0,32	175	0,48	206	0,56
Տյուլյաչինի	12727	89,17	1440	10,09	6	0,04	4	0,03	2	0,01	10	0,07	9	0,06	4	0,03
Չերեմշանի	11022	54,13	3624	17,80	4640	22,79	5	0,02	853	4,19	2	0,01	15	0,07	18	0,09
Չիստոպոլի	32134	40,08	44451	55,45	2405	3,00	17	0,02	322	0,40	13	0,02	168	0,21	51	0,06
Յուտազինի	16114	74,55	4604	21,30	108	0,50	21	0,10	45	0,21	17	0,08	109	0,50	192	0,89
Թաթարստան ընդհանուր։	2012571	53,24	1501369	39,71	116252	3,08	23454	0,62	19156	0,51	18848	0,50	18241	0,48	13726	0,36

Տնտեսություն

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի տնտեսություն

2021 թվականի տվյալներով համախառն տարածաշրջանային արտադրանքը կազմել է 3,3 տրիլիոն ռուբլի, որով 7–րդ տեղն է Ռուսաստանում։ Արդյունաբերական արտադրանքի և շինարարության ծավալով Թաթարստանը Ռուսաստանում նույնպես 5-րդ տեղում է։ Արդյունաբերական արտադրանքի բաժինը Թաթարստանի տնտեսության մեջ կազմում է մոտ 50%-ը, այդ թվում՝ հանքարդյունաբերությունը՝ 29%-ը^[21]։ 2021 թվականին Թաթարստանում հավաքագրված հարկերի ընդհանուր գումարը կազմել է 1,12 տրիլիոն ռուբլի, որից 70%-ը կամ 776 մլրդ ռուբլին ուղղվել է դաշնային բյուջե^[22]։

Թաթարստանի երկու հարյուր խոշորագույն ընկերությունների արդյունաբերական կառուցվածքը 2010 թ․

Ճյուղ	Եկամտի ամբողջ բաժին	Ճյուղ	Եկամտի ամբողջ հասույթ
նավթարդյունահանում	39,5 %	ԷլեկտրաԷներգետիկա	5,1 %
Քիմիա և նավթաքիմիա	14,0 %	Ագրոարդյունաբերական համալիր	4,8 %
Մեքենաշինություն և մետաղաձուլություն	10,1 %	Տրանսպորտ	3,5 %
Շինարարություն	6,4 %	Հեռահաղորդակցություն և ՏՀՏ	1,0 %
Մեծածախ և մանրածախ առևտուր	5,6 %	Թեթև արդյունաբերություն	0,2 %
Ֆինանսական գործունեություն	5,4 %	Այլ	4,5 %

Գյուղատնտեսության ոլորտը կարևոր դեր է խաղում Թաթարստանի Հանրապետության տնտեսության մեջ։ Գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալով հանրապետությունը Ռուսաստանի մյուս շրջանների մեջ մեկն է երեք առաջատարներից։

Ցանքատարածություններ
տարի	1959	1990	1995	2000	2005	2010	2015
հազ. հեկտար	3886[23]	3402,4[24]	3337,7	2991,4[24]	2897,1[25]	2927,8	3000,9[25]

Համաձայն Թաթարստանի Հանրապետության տարածքային տնտեսական քաղաքականության հայեցակարգի, նրա տարածքում հատկացված են 6 տնտեսական գոտիներ (տարածքային արտադրական համալիրներ (ՏԱՀ)։ Նիժնեկամսկ տնտեսական գոտու տարածքում է գտնվում Ալաբուգա հատուկ տնտեսական գոտին, ինչպես նաև Նիժնեկամսկի նավթաքիմիական և Նաբերեժնիե Չելնիի ավտոմոբիլային կլաստերները։

Տրանսպորտ

Թաթարստանի աշխարհագրական դիրքը որոշում է նրա առանցքային դերը Ռուսաստանի արևելյան և եվրոպական մասերի տրանսպորտային կապերում, ինչպես նաև այլ երկրների հաղորդակցության հետ։ Թաթարստանում առկան են տրանսպորտի բոլոր տեսակները։ Սակայն հանրապետության ճանապարհային ցանցի թույլ կողմը կապի բացակայությունն է՝ պայմանավորված աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկություններով՝ մեծ գետերը լուրջ խոչընդոտ են ցամաքային տրանսպորտի կազմակերպման համար։

Ավտոմոբիլային ճանապարհները ներկայացված են հիմնական ճանապարհներով՝ M7 (Վոլգա) «Մոսկվա - Կազան - Ուֆա», M7 «Էլաբուգա - Պերմ», M5 (Ուրալ) «Մոսկվա - Սամարա - Չելյաբինսկ», P239 «Կազան - Օրենբուրգ», P241 «Կազան - Ուլյանովսկ»։ », A295 «Կազան - Յոշկար Օլա», A151 «Չեբոկսարի - Ուլյանովսկ», 16A-0003 «Նաբերեժնիե Չելնի - Ալմետևսկ»։ Ընթացքի մեջ է M12 (Վոստոկ) «Մոսկվա-Նիժնի Նովգորոդ-Կազան» մայրուղու շինարարությունը։

Երկաթուղիները հասանելի են 22 շրջաններում, ինչպես նաև Կազան և Նաբերեժնիե Չելնի քաղաքային օկրուգներում։ Հանրապետության գլխավոր երկաթուղին լայնական գծերն են Մոսկվա-Կազան-Եկատերինբուրգ և Մոսկվա-Ուլյանովսկ-Ուֆա։ Նրանց միջև կապող դեր են խաղում միջօրեական գծերը Ագրիզ-Բուգուլմա և Զելենոդոլսկ-Ուլյանովսկ։

Ջրային տրանսպորտը հասանելի է հիմնական գետերում՝ Վոլգա, Կամա, Վյատկա և Բելայա։ Հանրապետությունը այս չորս գետերի ավազանների միջև առանցքային տեղ է զբաղեցնում։

Օդային տրանսպորտը հանրապետությունում այն ներկայացված է երեք գործող օդանավակայանների շնորհիվ՝ դրանք դաշնային նշանակության «Կազան» և «Բեգիշևո» (Նիժնեկամսկ/Նաբերեժնիե Չելնի) միջազգային օդանավակայաններն են, ինչպես նաև Բուգուլմա տարածաշրջանային օդանավակայանը։

Մետրոպոլիտեն Կազանում ունի 15,8 կմ երկարությամբ մեկ գիծ և 11 կայան։

Տրամվայ օգտագործում է որպես ուղևորափոխադրում Կազանում, Նաբերեժնիե Չելնի, Նիժնեկամսկ (ներառյալ Կրասնի Կլյուչ)։

Տրոլեյբուսային համակարգերը գործում են Կազանում, Ալմետևսկում (ներառյալ Նիժնյայա Մակտամա)։

Թաթարստանը Արևելյան Եվրոպայի ամենամեծ խողովակաշարային տրանսպորտային կենտրոնն է։ Խողովակաշարի հիմնական ուղիները սկսվում են Ալմետևսկո-Բուգուլմա արդյունաբերական հանգույցից և Նիժնեկամսկից դեպի հարևան շրջաններ։ Դրուժբա նավթատարը Թաթարստանի նավթը տեղափոխում է Եվրոպա։

Կրոն

Տե՛ս նաև՝ Իսլամը Թաթարստանում

Հանրապետության տարածքում գրանցված է 1428 մզկիթ և 319 տաճար^[26]։ Թաթարստանի Հանրապետությունում առավել տարածված են երկու կրոններ՝ իսլամը և ուղղափառ քրիստոնեությունը։

Սունի իսլամը որպես պաշտոնական կրոն ընդունվել է Վոլգյան Բուլղարիաում 922 թվականին։ Իսկ 1313 թվականին Ուզբեկ խանը իսլամը դարձրեց Ոսկե հորդայի պետական կրոն։ Ներկայումս այն դավանում են թաթարների զգալի մասը։ Մուսուլմաններին գլխավորում է Թաթարստանի Հանրապետության մուսուլմանների հոգևոր խորհուրդը։ Քրիստոնեությունը (ուղղափառությունը) հայտնվել է 16-րդ դարի կեսերին՝ Կազանի խանությունը ռուսական կայսրությանը միանալուց հետո։ Այս կրոնի հետևորդներն են հիմնականում ռուսները, չուվաշները, մարիները, մորդովացիները, ուդմուրտները և կրյաշենները։ Հանրապետության տարածքում է գտնվում Թաթարստանի թեմը։ Բացի այդ, կան քրիստոնեության այլ ոլորտների ներկայացուցիչներ՝ հին հավատացյալներ, կաթոլիկներ, լյութերականներ, յոթերորդ օրվա ադվենտիստներ, ավետարանական քրիստոնյաներ՝ բապտիստներ, հիսունականներ և այլն։ Քիչ տարածված են հուդայականությունը, բուդդայականություն և կրիշնան^[27]։

Մշակույթ

Թաթարստանի գտնվելու վայրը պայմանավորված պատմական և աշխարհագրական գործոնները ձևավորել են երկու խոշոր քաղաքակրթությունների՝ արևելյան և արևմտյան խաչմերուկում գտնվելը, ինչը մեծապես բացատրվում է նրա մշակութային հարստության բազմազանությամբ^[28]։ Թաթարստանում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության 3 օբյեկտ կա՝ Կազանի Կրեմլը, Բուլղարիայի պետական արգելոց-թանգարանը և Սվիյաժսկ կղզու Վերափոխման վանքը^[29]։

Ժառանգության պահպանման և տեսանելի պետական մշակութային քաղաքականության վառ օրինակներից է Կազանի Կրեմլը։ Այսպիսով, Կազանի 1000-ամյակի տոնակատարության ժամանակ հանրապետության հազարավոր մարդիկ և հյուրեր հեռու արտասահմանյան երկրներից ականատես եղան վերականգնված Ավետման տաճարի և վերջերս վերակառուցված Քուլշարիֆ մզկիթի վեհությանը, որը խորհրդանշում է հանրապետության երկու հիմնական կրոնների խաղաղ գոյակցությունը՝ քրիստոնեություն և իսլամ։

Կազանի Կրեմլի եզակիությունը՝ որպես երկար ժամանակ պատմական շարունակականության և մշակութային բազմազանության բացառիկ վկայություն, հաստատվել է 2000 թվականի նոյեմբերի 30-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի միջկառավարական կոմիտեի նիստում՝ ներառելով այն Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության ցանկում։ 2005 թվականի սեպտեմբերին Հանրապետության Նախարարների կաբինետը հրաման արձակեց Կազանի Կրեմլի պետական պատմաճարտարապետական և արվեստի թանգարան-արգելոցի տարածքում Հնագիտության թանգարան ստեղծելու մասին։ 2014 թվականին Հին Բուլղարը` Հին Բուլղարական խանության (Վոլգայան Բուլղարիա) մայրաքաղաքը, նույնպես ներառվել է Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության ցանկում։ 2017 թվականին Սվիյաժսկի Վերափոխման վանքը՝ 16-18-րդ դարերի Կազանի թեմի և Միջին Վոլգայի շրջանի գլխավոր ուղղափառ հոգևոր, կրթական և միսիոներական կենտրոնը, ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։

Թաթարստանում հրատարակվում է 825 թերթ և ամսագիր, այդ թվում՝ տարածաշրջանային թերթեր ռուսերեն, թաթարերեն, ուդմուրտերեն և չուվաշերեն։

Զբոսաշրջություն

Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունը Թաթարստանում

Թաթարստանի Հանրապետությունը զբոսաշրջության և հանգստի համար բարձր ներուժ ունեցող տարածաշրջան է։ Ռուսաստանի և միջազգային զբոսաշրջության շուկաներում նրա բարձր մրցունակությունը որոշող հիմնական գործոնների թվում են զգալի թվով բնական տեսարժան վայրեր, պատմամշակութային վայրեր, ինչպես նաև սպորտային զբոսաշրջության զարգացումը։ Թաթարստանի Հանրապետությունը զբոսաշրջության ոլորտում Ռուսաստանի Դաշնության շրջանների շարքում առաջատարներից մեկն է՝ արդյունաբերության զարգացման հիմնական ցուցանիշներում կայուն դրական միտում ցուցաբերելով։ Դեպի հանրապետություն զբոսաշրջային հոսքի տարեկան աճի տեմպը միջինը կազմում է 13,5%, զբոսաշրջության ոլորտում ծառայությունների վաճառքի ծավալի աճը կազմում է 17,0%։ Հիմնական ցուցանիշների աճի դինամիկայի դրական միտում է նկատվում 2016 թվականի միջանկյալ տվյալների համաձայն^[30]։ 2016 թվականին Թաթարստանի Հանրապետություն ժամանած օտարերկրյա քաղաքացիների թիվը կազմել է 250 հազար մարդ։ Թաթարստանի Հանրապետությունը համարվում է Ռուսաստանի Դաշնության տարածաշրջանների առաջատարներից մեկը զբոսաշրջության ոլորտում ձեռնարկատիրական սուբյեկտների թվով և զբոսաշրջային ենթակառուցվածքային օբյեկտներով։ 2016 թվականի վերջին Թաթարստանի Հանրապետության տարածքում գրանցվել է 104 տուրօպերատոր, որից 32-ը՝ ներքին զբոսաշրջության, 65-ը՝ ներքին և ներգնա զբոսաշրջության, 6-ը՝ ներքին, ներգնա և. արտագնա զբոսաշրջություն, իսկ 1-ը՝ ներքին և արտագնա զբոսաշրջության ոլորտում։ 2017 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Թաթարստանի Հանրապետության տարածքում գործում են 404 կոլեկտիվ խառը բնակեցման օբյեկտներ, որոնցից 379 ենթակա են դասակարգման (183-ը Կազանում, 196-ը Թաթարստանի Հանրապետության այլ քաղաքյին բնակավայրերում։)^[31] Կատեգորիայի նշանակման վկայականը ստացել է 334 կոլեկտիվ բնակեցման օբյեկտ, որը գործողների ընդհանուր թվի 88,1%-ն է։ 2016 թվականին առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել Թաթարստանի Հանրապետության զբոսաշրջային կենտրոնների զարգացմանը՝ Կազան, Մեծ Բոլգար, Սվիյաժսկ կղզի-քաղաք, Ելաբուգա, Չիստոպոլ, Տետյուշ։ Հանրապետության հիմնական զբոսաշրջային կենտրոններում զբոսաշրջային հոսքի աճը 2015 թվականի համեմատ միջինը կազմել է 45,9%։ Ներկայումս Թաթարստանում արագ տեմպերով զարգանում է սանատորիական-կուրորտային հանգիստը։ Թաթարստանի Հանրապետության տարածքում գործում է 46 սանատորիական-կուրորտային հիմնարկություն։ Թաթարստանի սանատորիական-կուրորտային համալիրի օբյեկտների հզորությունը 8847 մահճակալ է, բնակիչներին սպասարկելու համար աշխատում է ավելի քան 4300 մասնագետ։ 2016 թվականին Թաթարստանի Հանրապետության առողջարաններում հանգստացել է ավելի քան 160 հազար մարդ^[32]։ Թաթարստանի Հանրապետության 22 սանատորիական-կուրորտային հաստատություններ անդամակցում են «Թաթարստանի առողջարաններ» սանատորիական-կուրորտայինի ասոցիացիային, այդ թվում՝ «ԹԱԹՆԱՎԹ» ՓԲԸ-ի 11 առողջարանները։ 2016 թվականին Թաթարստանի Հանրապետության Զբոսաշրջության պետական կոմիտեի^[33] աջակցությամբ հանրապետությունում զբոսաշրջային արդյունաբերությունը զարգացնելու նպատակով ստեղծվեց «Վիզիթ Թաթարստան» տուրիստական պաշտոնական բրենդը, որի շրջանակներում գործարկվել է զբոսաշրջային հատուկ ռեսուրս^[34], որտեղ տեղեկություններ կան Թաթարստանի հիմնական տեսարժան վայրերի և հանգստի մասին։

Կրթություն և գիտություն

Թաթարստանի Հանրապետության Գիտությունների ակադեմիայի գլխավոր շենքը

Թաթարստանը կրթական և գիտական նշանակալի ներուժ ունեցող տարածաշրջան է։ Կրթության ոլորտում աշխատում է 170 000 մարդ։ Միջնակարգ 9-ամյա կրթությունը պարտադիր է և անվճար։ Ընդհանուր առմամբ հանրապետությունում գործում է 2434 հանրակրթական դպրոց, որոնցում սովորում է շուրջ 600000 աշակերտ։ Օրենքով սահմանված կրթական նվազագույնը ստացած երեխաների 90%-ից ավելին ուսումը շարունակում է 2 տարի դպրոցում կամ միջնակարգ մասնագիտացված ուսումնական հաստատություններում։ Թաթարստանը հայտնի է ակադեմիական, համալսարանական և արդյունաբերական գիտության զարգացման բարձր մակարդակով։ Ավելի քան 200 տարի Կազանը եղել է Արևելյան Եվրոպայի առաջատար գիտական կենտրոններից մեկը։ Այստեղ են հայտնվել մաթեմատիկոսների, քիմիկոսների, աստղագետների, ֆիզիկոսների, արևելագետների, լեզվաբանների և ֆիզիոլոգների աշխարհահռչակ դպրոցներ։ Ն.Ի.Լոբաչևսկու, Ն.Ն.Զինինի, Ա.Մ.Բուտլերովի, Ա.Է.Արբուզովի, Է.Կ.Զավոյսկու, Վ.Վ.Ռադլովի, Կ.Ֆուկսի, Շ.մտել են համաշխարհային գիտության պատմության մեջ։ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին Կազանի գիտական դպրոցները հսկայական ներդրում ունեցան երկրի պաշտպանության ամրապնդման գործում՝ սերտորեն համագործակցելով Կազան տարհանված ԽՍՀՄ ԳԱ-ի հետ։ Թաթարստանի Հանրապետության Նախագահի 1991 թվականի սեպտեմբերի 30-ի հրամանագրով ստեղծվել է Թաթարստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիան (ԹՀԳԱ)։ ԹՀԳԱ–ի հիմնադրումից ի վեր անընդհատ շարունակվում է նրա շարքերի համալրման գործընթացը, բարելավվել է կազմակերպչական կառուցվածքը։ Ներկայումս ԹՀԳԱ-ն ունի 32 իսկական անդամ, 52 թղթակից և 10 պատվավոր անդամ։ Ակադեմիան ունի յոթ բաժին, որոնք միավորում են կենսաբաններին, բժիշկներին, իրավաբաններին, մաթեմատիկոսներին, ֆիզիկոսներին, էներգետիկ ճարտարագետներին և քիմիկոսներին։ Նրանց հետազոտությունների շրջանակը շատ լայն է և ուղղված է զարգացման ներկա փուլում հանրապետության առջև ծառացած հրատապ գիտական, տեխնիկական, սոցիալ-տնտեսական, հումանիտար և մշակութային խնդիրների լուծմանը։ Ակադեմիայի գիտնականների բազմաթիվ մշակումներ իրականացվում են համաշխարհային գիտության և տեխնիկայի նորագույն նվաճումների մակարդակով և ճանաչված գիտական լայն հանրության կողմից։ Հետազոտությունների մեծ մասը գործնական բնույթ է կրում։ Ակադեմիան սերտորեն համագործակցում է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի (հիմնականում Կազանի գիտական կենտրոնի միջոցով), Ղազախստանի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Ուզբեկստանի, Ադրբեջանի, Բաշկորտոստանի, Չուվաշիայի, Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա), Տաջիկստանի գիտությունների ակադեմիաների, գիտահետազոտական կենտրոնների հետ։ Թուրքիայում, Ֆրանսիայում և այլ երկրներում, որոնց հետ կնքվել են գիտական համագործակցության 21 պայմանագիր և 5 համաձայնագիր։ Թաթարստանի գիտությունների ակադեմիան սահմանել և ամեն տարի շնորհում է Թաթարստանի Հանրապետության գիտության և տեխնիկայի պետական մրցանակը, հինգ անվանական մրցանակներ (Շ․ Մարջանի, Խ. Մուշտարի, Գ. Կամայ, Վ. Էնգելհարդտի, Ա. Տերեգուլովի անվ.) և երկու միջազգային մրցանակ՝ ֆիզիկայում Շ. Ե. Կ. Զավոյսկու անունով (ՌԱԻ ԿԳԿ Կազանի Զավոյսկու անվան ֆիզիկատեխնիկական ինստիտուտ) և Ա. Ե. և Բ. Ա. Արբուզովի անվան քիմիայում (ՌԱԻ ԿԳԿ Օրգանական և ֆիզիկական քիմիայի ինստիտուտի հետ համատեղ)։

Բարձրագույն կրթություն

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ցանկ

Կազանը Ռուսաստանի հնագույն ուսումնական կենտրոններից է։ Թաթարստանում կա ավելի քան 30 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն (ներառյալ 16 պետական), որոնց մեծ մասը կենտրոնացված է Կազանում։ Կազանի երեք համալսարանները (Կազանի (Վոլգայի շրջան) դաշնային համալսարան, Կազանի պետական տեխնոլոգիական համալսարան, Կազանի Տուպոլևի անվան պետական տեխնիկական համալսարան) Ռուսաստանի 50 լավագույն բուհերի շարքում են^[35][36][37]։

Միջնակարգ կրթություն

Հանրապետությունում 2021 թվականի տվյալներով կա՝ ռուսաց լեզվով 872, թաթարերենով՝ 629, չուվաշերեն՝ 89 դպրոց. 22 դպրոց, որտեղ սովորում են ուդմուրտերեն, 16 դպրոց՝ մարիերեն, մորդովական լեզվի ուսուցմամբ 3 դպրոց և եբրայերենի ուսուցմամբ 1 դպրոց^[38]։ Դպրոցականների ընդհանուր թիվը 469000 է։ Հանրապետությունում գործում է նաև միջին մասնագիտական կրթության 98 հաստատություն (87 պետական և 11 ոչ պետական), որտեղ սովորում են 73000 ուսանող։

Լեզվի խնդիր

2017 թվականի հուլիսի 21-ին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ազգամիջյան հարաբերությունների խորհրդի նիստում հայտարարեց, որ անընդունելի է ստիպել մարդուն սովորել ոչ մայրենի լեզու՝ անկախ լեզվի կարգավիճակից^[39], ինչը բազմաթիվ քննարկումների տեղիք տվեց^[40][41][42] կրթության մեջ^[43] և բազմաթիվ շրջանների բնակչության, այդ թվում՝ Թաթարստանի բնակիչների շրջանում։ Այնուհետև, նախագահը հանձնարարել է Ռուսաստանի գլխավոր դատախազ Յուրի Չայկային մինչև նոյեմբերի 30-ը ստուգել դպրոցներում ազգային լեզուների ուսուցման կամավոր բնույթը^[44]։ Ստուգումների արդյունքում բազմաթիվ նախազգուշացումներ են տրվել Թաթարստանի դպրոցների տնօրեններին՝ պահանջելով հեռացնել թաթարերենը պարտադիր ուսումնական ծրագրից՝ դաշնային չափորոշիչում դրա բացակայության պատճառով^[45]։ Խնդրի վերաբերյալ իր կարծիքն է հայտնել Թաթարստանի նախագահ Ռուստամ Միննիխանովը՝ չհամաձայնելով, որ հանրապետության պետական լեզուն կարող է լինել կամավոր^[46]։ 2017 թվականի նոյեմբերի 29-ին Թաթարստանի խորհրդարանը, որը նախկինում հանդես էր եկել հանրապետությունում ռուսաց և թաթարերեն լեզուների հավասար կարգավիճակի պահպանմանը, այդ թվում՝ կրթական ոլորտում^[47][48], միաձայն կողմ քվեարկեց կամավորությանը՝ թաթարերենի ուսումնասիրություն դպրոցներում։ Իսկ Թաթարստանի դատախազ Իլդուս Նաֆիկովը, հանդես գալով զեկույցով, նշեց, որ թաթարերենը կարող է ուսուցանվել միայն կամավոր հիմունքներով՝ ծնողների գրավոր համաձայնությամբ շաբաթական առավելագույնը երկու ժամով։ Արդյունքում թաթարերենը որպես պարտադիր առարկա հանվեց կրթական պետական չափորոշչից^[49][50][51]։ Բազմաթիվ փորձագետներ մտահոգություն հայտնեցին, որ հանրապետությունների պետական լեզուները դպրոցական ուսումնական պարտադիր ծրագրից դուրս մնալը այն կդնի ոչնչացման եզրին։ Կարծիքներ հնչեցին, որ լեզվի հարցում դաշնային կենտրոնի գործողություններում քաղաքական դրդապատճառներ կան^{[52][53][54][55]}։

Վարչատարածքային բաժանում

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի վարչատարածքային բաժանումը

Թաթարստանի Սահմանադրության III բաժնի համաձայն՝ նրա տարածքը ներառում է վարչատարածքային միավորներ՝ 43 շրջան, 14 հանրապետական նշանակության քաղաք։

Հանրապետության մունիցիպալ կառուցվածքի շրջանակներում Թաթարստանի վարչատարածքային միավորների սահմաններում ձևավորվել է 956 մունիցիպալ կազմավորումներ^[56]։

• 2 քաղաքային օկրուգ,
• 43 մունիցիպալ շրջան,
  • 39 քաղաքային բնակավայրեր
  • 872 գյուղական բնակավայրեր

Բնակավայրեր

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի բնակավայրեր

Թաթարստանի ամենամեծ բնակավայրը մայրաքաղաք Կազանն է։ Բացի դրանից, հանրապետությունում կա նաև 21 քաղաք, 20 քաղաքատիպ ավան և 897 գյուղական խորհուրդ։ Թաթարստանը Ռուսաստանի Դաշնության միակ շրջանն է, որն ունի ավելի քան միլիոնանոց քաղաքային ագլոմերացիան՝ Կազանը և բազմակենտրոն Նաբերեժնիե Չելնի ագլոմերացիան (Նիժնե-Կամսկայա)։ Հանրապետությունում է գտնվում նաև գրեթե կես միլիոնանոց Ալմետևսկի (Հարավային Թաթարստան) բազմակենտրոն ագլոմերացիան։ Կազանի ագլոմերացիայում սկսվել է 155 հազարանոց Իննոպոլիս գիտական քաղաքի և 100 հազարանոց Սալավատ Կուպերեի արբանյակ– քաղաքների կառուցումը, ինչպես նաև նախատեսվում է ստեղծել 40 հազարանոց Սմարթ–Սիթի և 157 հազարանոց Գրին Դոլ արբանյակ–քաղաքները։

Պետական կառուցվածքը

Նախարարների կաբինետի շենք

Սահմանադրություն

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի Հանրապետության Սահմանադրություն

Հանրապետության հիմնարար օրենքը Թաթարստանի Հանրապետության Սահմանադրությունն է, որն ընդունվել է 1992 թվականի նոյեմբերի 30-ին։ Սահմանադրության համաձայն՝ Թաթարստանը ժողովրդավարական իրավական պետություն է Ռուսաստանի Դաշնության կազմում։ Դաշնային օրենքի և Թաթարստանի Հանրապետության իրավասության սուբյեկտների վերաբերյալ ընդունված Թաթարստանի Հանրապետության կարգավորող իրավական ակտի միջև հակասության դեպքում կիրառվում է Թաթարստանի Հանրապետության կարգավորող իրավական ակտը։

Ղեկավար

Հիմնական հոդված՝ Թաթարստանի ղեկավար

Թաթարստանի Հանրապետության ամենաբարձր պաշտոնյան Թաթարստանի ղեկավարն է (Ռաիս), որը մինչև 2023 թվականի փետրվարի 6-ը կոչվում էր Թաթարստանի նախագահ։ 1991 թվականի հունիսի 12-ին Մինտիմեր Շարիպովիչ Շայմիևը դարձավ Թաթարստանի Հանրապետության առաջին նախագահը։ 2005 թվականի մարտի 25-ին Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահի առաջարկությամբ նրան նոր ժամկետով Թաթարստանի Հանրապետության Պետական խորհրդի կողմից վերապահվել են Թաթարստանի Հանրապետության Նախագահի լիազորությունները։ 2010 թվականի հունվարի 22-ին Շայմիևը խնդրել է 2010 թվականի մարտի 25-ից հետո Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին չքննարկել իր թեկնածությունը նոր նախագահական ժամկետի համար^[57]։ 2010 թվականի մարտի 25-ին Ռուստամ Միննիխանովը ստանձնեց Թաթարստանի Հանրապետության նախագահի պաշտոնը, իսկ Շայմիևը նշանակվեց Թաթարստանի Հանրապետության պետական խորհրդականի պաշտոնում։

2021 թվականի դեկտեմբերին ընդունված «Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտներում հանրային իշխանության կազմակերպման ընդհանուր սկզբունքների մասին» թիվ 414-FZ դաշնային օրենքի 3-րդ կետի համաձայն՝ երկրի սուբյեկտների ղեկավարները պետք է կոչվեն ղեկավարներ կամ նահանգապետեր^[58]։ Այն ժամանակ Թաթարստանը Ռուսաստանի միակ սուբյեկտն էր, որտեղ ղեկավարի պաշտոնը կոչվում էր «նախագահ»։ Տարածաշրջանի իրավական ակտերը պետք է համապատասխանեցվեին դաշնային օրենքին մինչև 2023 թվականի հունվարի 1-ը^[59]։ 2022 թվականի հուլիսի 2-ին Ռուսաստանի նախագահի «ՌԴ Պետական խորհրդի կազմը փոփոխելու մասին» հրամանագրով Հանրապետության Նախագահի պաշտոնը դաշնային մակարդակով վերանվանվել է ղեկավարի պաշտոնի^[60][61]։ Տարածաշրջանային օրենսդրության փոփոխման գործընթացի շրջանակներում Թաթարստանի խորհրդարանն ընդունել է համապատասխան օրենք, այն պարունակում է անցումային դրույթներ, որոնց համաձայն կկիրառվի «Թաթարստանի Հանրապետության ղեկավար (Ռաիս)» առարկայի ղեկավարի նոր անունը։ 2025 թվականին ընտրված Թաթարստանի բարձրագույն պաշտոնյային։ Սակայն հունվարի 26-ին խորհրդարանականներն ընդունեցին հանրապետության հիմնական օրենքում փոփոխությունների նոր տարբերակը՝ դրանց ընդունումից անմիջապես հետո փոխելով ամենաբարձր պաշտոնյայի անունը՝ հաշվի չառնելով գործող նախագահի լիազորությունների ժամկետի ավարտը^[62]։ Օրենքն ուժի մեջ է մտել 2023 թվականի փետրվարի 6-ից։

Օրենսդիր մարմին

Միապալատ Պետական խորհուրդը (Խորհրդարանը), որը բաղկացած է 100 պատգամավորից, պետական իշխանության բարձրագույն ներկայացուցչական, օրենսդիր և վերահսկող մարմինն է։ 2004 թվականի մարտի 26-ին Ֆարիդ Մուխամետշինն ընտրվեց Թաթարստանի Հանրապետության Պետական խորհրդի նախագահ։

Գործադիր իշխանություն

Հանրապետության Նախարարների կաբինետը պետական իշխանության գործադիր և վարչական մարմինն է և գլխավորում է վարչապետը։ 2017 թվականից Թաթարստանի վարչապետն է Ալեքսեյ Պեսոշինը։

• հաստատում է Թաթարստանի Հանրապետության նախարարությունների, պետական կոմիտեների և այլ գործադիր մարմինների կանոնակարգերը, սահմանում է դրանց ապարատների կառուցվածքը և աշխատողների առավելագույն թիվը.
• նշանակում և ազատում է Թաթարստանի Հանրապետության գործադիր իշխանությունների ղեկավարների տեղակալներին. հաստատում է Թաթարստանի Հանրապետության նախարարությունների, պետական կոմիտեների և այլ գործադիր մարմինների կոլեգիաների կազմը.
• սույն օրենքին համապատասխան սահմանում է հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային մարմինների ստեղծման և գործունեության կարգը, սահմանում դրանց գործունեության չափորոշիչներն ու հատկացումների չափը.

Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետը վերահսկողություն է իրականացնում հանրապետական գործադիր իշխանությունների կողմից ընդունված կարգավորող իրավական ակտերի (գերատեսչական կարգավորող իրավական ակտեր), դաշնային օրենսդրության, Թաթարստանի Հանրապետության Սահմանադրության, Թաթարստանի Հանրապետության օրենքների, իրավական ակտերի համապատասխանության նկատմամբ։ Թաթարստանի Հանրապետության ղեկավարի, Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետի ակտերը.

Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետը որոշումներ է ընդունում^[63] և պատվերներ^[64], Նորմատիվ բնույթի ակտերը տրվում են Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետի որոշումների տեսքով։ Գործառնական և ընթացիկ այլ հարցերի վերաբերյալ ակտերը, որոնք կարգավորող բնույթ չունեն, թողարկվում են Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետի հրամանների տեսքով։ Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետի որոշումներն ու կարգադրությունները պարտադիր են Թաթարստանի Հանրապետությունում:Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետի որոշումները, բացառությամբ պետական գաղտնիք կազմող կամ գաղտնի բնույթի տեղեկատվություն պարունակող որոշումների, ենթակա են պաշտոնական հրապարակման։ Թաթարստանի Հանրապետության Նախարարների կաբինետն իրավունք ունի ընդունելու բողոքներ, հայտարարություններ և իրավական բնույթ չունեցող այլ ակտեր։

Դատական իշխանություն

Դատական իշխանությունը հանրապետությունում իրականացնում են Գերագույն դատարանը, Թաթարստանի Հանրապետության արբիտրաժային դատարանը, շրջանային դատարանները և հաշտարար դատավորները։ Օրենքների պահպանման նկատմամբ հսկողություն են իրականացնում Թաթարստանի Հանրապետության դատախազը և նրան ենթակա դատախազները։ 2000 թվականից Թաթարստանի Հանրապետության դատախազն է Կաֆիլ Ֆախրազեևիչ Ամիրովը, ով հրաժարական է տվել 2013 թվականի սեպտեմբերին։ 2013 թվականի սեպտեմբերից Թաթարստանի Հանրապետության դատախազն է Իլդուս Սաիդովիչ Նաֆիկովը։

Տես Նաև

Թաթարստան

Ծանոթագրություններ

1. «Флаги Татарстана». www.tatar-history.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
2. Закон РТ от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (основной Закон) Татарской ССР» // «Ведомости Верховного Совета Татарстана». — 1992. — № 4. — C. 44.
3. «Конституция Республики Татарстан». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
4. Конституция Республики Татарстан п.1 ст.8
5. БРЭ, 2020
6. «Республика Татарстан География». newtatarstan.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
7. «Природные ресурсы: Республика Татарстан». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
8. «Демография РТ». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 5-ին.
9. «Шигапова Д. К. Тенденции миграционных процессов в Республике Татарстан» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
10. Население Татарстана
11. «Сборник статистических сведений по Союзу ССР 1918—1923». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 4-ին.
12. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
13. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
14. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
15. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
16. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
17. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
18. «Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
19. «Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
20. В материалах переписи 1926 г. кряшены учтены как отдельная народность. В 1939—1989 гг. отдельное выделение кряшен не было предусмотрено программой разработки материалов переписей — учитывались вместе с татарами
21. «Итоги социально-экономического развития Республики Татарстан в 2021 году» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 23-ին.
22. Татарстанские налоги отдали Москве
23. Основные показатели сельского хозяйства по республикам, краям и областям // Сельское хозяйство СССР. Статистический сборник (1960). — Москва: Госстатиздат ЦСУ СССР, 1960. — С. 500. — 667 с. — 10 000 экз. «Сельское хозяйство СССР (Статистический сборник) (1960) | Проект «Исторические Материалы»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
24. Госкомстат России Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5«Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.«Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 19. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
25. Федеральная служба государственной статистики Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3 «БГД - Регионы России. Социально-экономические показатели». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
26. «Почему нельзя сравнивать количество мечетей и храмов в Татарстане». kazanfirst.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
27. Vorzeigeregion für religiöse Toleranz Արխիվացված 2017-09-23 Wayback Machine(գերմ.)
28. Im Reich der Tataren Արխիվացված 2009-09-15 Wayback Machine Spiegel Online, 14 сентября 2009(գերմ.)
29. В Татарстане три исторических объекта признаны мировым достоянием // Казанские Ведомости. Архивировано из первоисточника 12 Հոկտեմբերի 2017.
30. http://tourism.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_857409.pdf Արխիվացված 2017-12-15 Wayback Machine Данные Государственного комитета Республики Татарстан по туризму за 2016 год
31. «Государственный комитет Республики Татарстан по туризму» (ռուսերեն). tourism.tatarstan.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
32. Программа "Отдыхай в Татарстане" поможет развитию санаторных курортов // РИА НОВОСТИ. Архивировано из первоисточника 12 Հոկտեմբերի 2017.
33. «Разработка программы Visit Tatarstan обошлась в 2 млн рублей». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
34. «Официальный туристический портал Республики Татарстан». visit-tatarstan.com. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
35. «Университеты Татарстана вошли в рейтинг ведущих российских вузов». Татар-информ. 2009 թ․ հունիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 29-ին.
36. Светлана Кузина. «Куда пойти учиться? Рейтинг пятидесяти лучших вузов России». Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 29-ին.
37. «РЕЙТИНГ ВУЗОВ 2008/09». Благотворительный фонд В. Потанина. Արխիվացված է օրիգինալից (doc) 2011 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 29-ին.
38. «Отчёт о деятельности исполнительных органов государственной власти Республики Татарстан за 2021 год. стр. 12» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 24-ին.
39. «Путин: «Заставлять человека учить язык, который для него родным не является, недопустимо»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
40. «Фаттахов: «Путин не имел в виду Татарстан, говоря о недопустимости принудительного изучения языков»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
41. «Максим Шевченко о высказывании Путина о национальных языках: «Это послание Татарстану»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
42. Чернобровкина, Алексей Брусницын, Елена. «Глас народа: нужны ли договор, пост президента Татарстана и татарский в школах?». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
43. «Минобрнауки РТ: Изучение татарского языка останется обязательным». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
44. «Путин поручил Чайке проверить добровольность изучения национальных языков – срок до 30 ноября». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
45. «Доживёт ли татарский язык до понедельника?». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
46. Чернобровкина, Елена. «Рустам Минниханов: «Как может быть изучение государственного языка добровольным?!»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
47. ««Кому-то завидно из-за стабильного развития Татарстана»: депутаты Госсовета о ситуации с татарским языком». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
48. Вандышева, Наталья Голобурдова, Гульназ Бадретдин, Альфред Мухаметрахимов, Елена Колебакина-Усманова, Ольга. ««Или специально это делается, чтобы в Татарстане было плохо по отношению к Путину?»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
49. «В Татарстане отменили обязательное изучение татарского языка в школах». Interfax.ru (ռուսերեն). 2017 թ․ նոյեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
50. «Парламент Татарстана проголосовал за добровольное изучение татарского языка в школах» (ռուսերեն). ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
51. «Без языка: Казань отказалась от обязательных уроков татарского». BBC Русская служба (անգլերեն). 2017 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
52. ««Право на добровольное изучение окончательно подорвет социальные позиции родных языков…»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
53. Бадретдин, Альфред Мухаметрахимов, Гульназ. «Татарский язык становится «ящиком Пандоры»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
54. «Исмагил Хуснутдинов: «Под лозунгом добровольности татарский язык пытаются изгнать из школ»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
55. «Равиль Хуснуллин об изучении татарского: «В Госдуме этот вопрос не обсуждается»». БИЗНЕС Online (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
56. «Число муниципальных образований по субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». Росстат. 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 29-ին.
57. «После отставки Шаймиев будет работать на государство бесплатно». GZT.ru. 2010 թ․ մարտի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 14-ին.
58. «Федеральный закон от 21.12.2021 № 414-ФЗ ∙ Официальное опубликование правовых актов ∙ Официальный интернет-портал правовой информации». publication.pravo.gov.ru. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 5-ին.
59. «Федеральный закон от 21.12.2021 № 414-ФЗ ∙ Официальное опубликование правовых актов ∙ Официальный интернет-портал правовой информации». publication.pravo.gov.ru. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 5-ին.
60. «Минниханов перестал быть президентом Татарстана». Подмосковье сегодня (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 12-ին.
61. «Указ Президента Российской Федерации от 12.07.2022 № 445 ∙ Официальное опубликование правовых актов ∙ Официальный интернет-портал правовой информации». publication.pravo.gov.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 12-ին.
62. РИА Новости (20230126T1152). «Президента Татарстана переименуют в раиса без переходного периода». РИА Новости (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 5-ին.
63. «КМ Республики Татарстан». Татар 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
64. «Распоряжение». Татар 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.

Արտաքին հղումներ

• Թաթարստանի կառավարության պաշտոնական կայք Արխիվացված 2003-10-28 Wayback Machine (ռուսերեն)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թաթարստան» հոդվածին։