Héctor Germán Oesterheld

Héctor Germán Oesterheld

Biografía
Nacemento	23 de xullo de 1919 Buenos Aires, Arxentina
Desaparición	27 de abril de 1977  (desaparición forzada)
Morte	1976 (56/57 anos) Provincia de Buenos Aires, Arxentina, presumiblemente
Causa da morte	execución extraxudicial
Actividade
Ocupación	artista de banda deseñada, escritor, xeólogo, guionista, xornalista, divulgador científico
Familia
Cónxuxe	Elsa Sánchez de Oesterheld
Fillos	Diana Oesterheld
Sinatura
Descrito pola fonte	Latin American Science Fiction Writers : An A-to-Z Guide ^(en)

Héctor Germán Oesterheld, nado en Buenos Aires o 23 de xullo de 1919 e desaparecido en 1977^[1], presumiblemente morto en 1978^[2], foi un escritor de historietas e relatos breves. arxentino, fillo do alemán Fernando Oesterheld e a española Elvira Ana Puyol. É un dos artistas de traxectoria máis extensa da historieta arxentina

Traxectoria

Ao tempo que estudaba Xeoloxía, traballou como corrector e en 1943 publicou a súa primeira obra ("Truila e Miltar") no suplemento do xornal La Prensa. Tras terminar a súa licenciatura, casou con Elsa Sánchez. Decidiu abandonar a Xeoloxía e dedicarse a escribir.

Comezou a traballar para as editoriais Codex e Abril achegando relatos infantís e de divulgación científica. Produciu os seus primeiros guións de historieta para a revista Cinemisterio, da editorial Abril, en 1951: "Alan e Crazy", "Lord Commando" e "Ray Kitt"; este último marcou o inicio da súa colaboración con Hugo Pratt.

O primeiro dos seus personaxes importantes foi o piloto de probas Bull Rocket, que apareceu por primeira vez no número 176 da revista Misterix de 1952, debuxado polo italiano Paul Campani.

A este seguiu o Sarxento Kirk en 1953, con Pratt. Aínda que partindo do xénero clásico do western, encarouno dunha forma innovadora, eludindo os habituais clichés do xero. Orixinalmente Oesterheld pensara en Kirk como nunha sorte de Martín Fierro na Pampa arxentina, pero a editorial solicitoulle que situase a acción nos Estados Unidos.^[3]

No número 297 de Raio Vermello apareceu o boxeador O Indio Suárez, debuxado por Carlos Freixas.

Os seus personaxes comezaron a ser populares. Nesta época colaborou tamén coas editoriais Códex e Columba.

Ediciones Frontera

Oesterheld nos tempos de Editorial Frontera.

En 1957 fundou, xunto co seu irmán Jorge, Ediciones Frontera, que comezaría publicando versións noveladas das historietas de Bull Rocket e o Sarxento Kirk. O éxito impulsou a Oesterheld a publicar as revistas Hora Cero e Frontera, a maior parte de cuxos contidos escribía el mesmo. Para desvincularse da editorial Abril, Oesterheld negociou co seu editor que deixaría alí ao personaxe de Bull Rocket (que continuou sendo publicado por dita editorial, con outros equipos creativos), pero conservaría a Kirk.

Debe notarse que en varias ocasións Oesterheld asinaba os seus traballos con pseudónimos, como "H. Sturgiss" ou "C. de la Vega"; o seu irmán utilizaba o pseudónimo de "Jorge Mora".

O éxito da editorial motivo a expansión das revistas, a títulos anexos como Hora Cero Semanal, Hora Cero Mensual e Frontera Mensual.

O seguinte personaxe de renome creado por Oesterheld foi Ernie Pike, un correspondente de guerra que relata batallas da segunda guerra mundial. Está baseado no cronista real Ernest Pyle, aínda que Pratt modelou o seu rostro a partir do do propio Oesterheld, por mor dun chiste mal interpretado.^[4] Tomando de novo un xénero con numerosos clichés, o autor deulle un enfoque persoal ao non centrar a acción nas batallas ou en dividir aos combatentes en heroes e viláns, senón centrarse en historias tráxicas de soldados habitualmente descoñecidos. A publicación foi un éxito, e o personaxe tivo as súas propias revistas, como Cuaderno Rojo ou Grandes batallas.

Máis tarde continuou creando novos personaxes, como "Ticonderoga", con Pratt; "Randall the Killer", con Arturo del Castillo; "Sherlock Time", con Alberto Breccia; "Joe Zonda" e "Rolo, el marciano adoptivo" con Francisco Solano López.

O 4 de setembro de 1957 apareceu o personaxe máis exitoso da editorial: O Eternauta, con debuxos de Francisco Solano López, en Hora Cero semanal. A historia, que fala sobre un viaxeiro da eternidade que se aparece en casa do propio Oesterheld e cóntalle a historia dunha terrible invasión extraterrestre en Buenos Aires, publicouse por entregas semanais ata 1959, cun grande éxito. A historieta coñeceu numerosas reedicións durante os anos seguintes.

A editorial pechou ao cabo de cinco anos, debido a problemas económicos, o éxodo de gran parte dos debuxantes e á venda de títulos a outras editoriais, que a levaron finalmente á quebra^[5]. Cando as débedas eran xa insostibles, a editorial Emilio Ramírez quedoullas como forma de pago en 1961. En 1962 os títulos pasaron a Vea y Lea, e publicáronse ata 1963.

Logo de Editorial Frontera

Logo do peche de Frontera, Oesterheld seguiu escribindo para outras editoriais. En 1961 a editorial Abril vendeu a Yago as publicacións Misterix e Rayo Rojo. Oesteheld volveu traballar nelas e o 20 de xullo de 1962 comezou en Misterix, xunto a Alberto Breccia, outra das súas creacións máis aclamadas pola crítica: Mort Cinder. Outras historias que creou foron "El indio Watami", con debuxo de Jorge Moliterni; "León Loco", con Ernesto García; e "Lord Pampa", con Solano López.

Coas grandes publicacións xa pechadas, apareceron varios personaxes de curta duración, como "Ronnie Lea el muertero", "Tornado" (para a editorial Zig Zag de Chile), "Géminis" etc.

A súa obra foi adquirindo progresivamente maiores tinguiduras de compromiso político. Por 1968 a editorial Jorge Álvarez decidiu realizar unha serie de biografías de figuras históricas de América Latina adaptadas á historieta. Realizouse unha sobre o Che Guevara e planeábase unha segunda sobre Eva Perón, pero ao saír á venda o goberno militar retirouna e secuestrou os orixinais.^[6] A biografía historietística de Eva Perón non chegou a terminarse (aínda que anos máis tarde a editorial Doedytores rescataría os orixinais e publicaríaa^[7], e o resto do proxecto foi abortado.

En 1969 escribiu en colaboración con Breccia unha nova versión do Eternauta para a revísta Gente, cun guión politicamente máis comprometido. A publicación foi cancelada, e boa parte da historia orixinal foi resumida para non deixala inconclusa. Tamén publicou uns microrelatos baixo o título de "Sondas" no libro colectivo "Los argentinos en la luna" para as Ediciones de la Flor.

Durante a ditadura militar de 1970 na Arxentina, o autor uniuse, xunto coas súas fillas, á agrupación guerrilleira Montoneros, da que foi xefe de prensa^[8].

Cun estilo similar ao da frustrada versión do Eternauta escribiu entón, sobre outra invasión extraterrestre, "La Guerra de los Antartes". Foi publicada na revista 2001 e logo no diario Noticias (non confundir coa revista homónima), pero finalmente quedou inconclusa. Este diario, tamén relacionado co movemento montonero na percepción popular, foi clausurado xunto con outras publicacións o 27 de agosto de 1974 polo decreto Nº 630. Esta historieta non só representaba unha invasión extraterrestre, senón que tamén mostraba á Arxentina previa á mesma como unha utopía que representaba os idearios políticos do movemento ao cal Oesterheld estaba afiliado.

Para 1975 xa todo o traballo era para Edicións Record, con creacións como "Nekrodamus", "Loco Sexton", "Wakantanka" ou "Galac Master". En 1976 fíxose unha reedición de O Eternauta, e o seu éxito motivou a creación dunha segunda parte: El Eternauta II. Volveu contar con debuxos de Solano López, pero reflectía no guión o seu compromiso político, mostrando ao Eternauta como un caudillo que guiaba a un pobo oprimido para alzarse contra un goberno opresor e derrotalo a calquera prezo. Isto xerou algúns conflitos con Solano López, quen non estaba completamente de acordo^[9], e presións constantes de parte do goberno.

Desaparición

Oesterheld pasou á clandestinidade, desde onde finalizou o guión, e o 27 de abril de 1977 foi secuestrado polas forzas armadas en A Prata, xunto coas súas catro fillas: Diana (21), Beatriz (19), Estela (25) e Marina (18).^[10] Nunca máis volveu ser visto, e converteuse nun dos 30.000 desparecidos polo chamado Proceso de Reorganización Nacional. Tamén desapareceron os seus xenros e netos. Adoita asegurarse que a súa "desaparición" debeuse ao malestar que producía á ditadura a súa biografía do Che Guevara, ao alto compromiso político da última parte de O Eternauta, á súa militancia en Montoneros ou a unha combinación de todos estes motivos^[11], pero as causas reais descoñécense, xa que o proceso non celebraba xuízos nin gardaba rexistros de tales operacións. Do seu paso por centros clandestinos de detención como o chamado "Sheraton" entre novembro de 1977 e xaneiro de 1978 quedan testemuños como os dalgúns compañeiros:

"Su estado era terrible. Permanecimos juntos mucho tiempo. [...] Uno de los recuerdos más inolvidables que conservo de Héctor se refiere a la Nochebuena del '77. Los guardianes nos dieron permiso para sacarnos las capuchas y para fumar un cigarrillo. Y nos permitieron hablar entre nosotros cinco minutos. Entonces Héctor dijo que por ser el más viejo de todos los presos, quería saludar uno por uno a todos los presos que estábamos allí. Nunca olvidaré aquel último apretón de manos. Héctor Oesterheld tenía sesenta años cuando sucedieron estos hechos. Su estado físico era muy, muy penoso".Eduardo Arias
(fragmento)^[12])

Tamén estivo detido en "El Vesubio" Non se coñecen de certo as circunstancias nin a data precisa da morte de Oesterheld, aínda que se supón que tivo lugar en 1978.

A Fiscalía de Nuremberg, Alemaña, investigou tamén o secuestro e desaparición forzada na Arxentina de Héctor Oesterheld. O seu caso foi presentado pola Coalición contra la Impunidad en Argentina, que o 2004 recibiu o Premio de Solidariedade de Bremen, outorgado polo Senado desa cidade hanseática. O Premio foi recibido polo pastor Kuno Hauck e por Elsa Sánchez, a esposa de Héctor, en representación da Comisión de Familiares dos Desaparecidos e asasinados alemáns ou descendentes de alemáns na Arxentina.

O legado

Tras a morte de Oesterheld realizáronse numerosas homenaxes á súa memoria.

Un dos primeiros foi en 1983, logo do final do goberno militar. Félix Saborido realizou para a revista Feriado Nacional unha ilustración que reunía á maior parte dos personaxes do autor, manifestándose cunha enorme pancarta coa pregunta "Onde está Oesterheld?"

En 1991 realizouse na estación Uruguai da Liña B de subte de Bos Aires un mural que reproduce unha escena da versión do Eternauta de Oesterheld e Breccia, xunto a outras coa imaxe clásica do personaxe segundo Solano López. Colaboraron na realización La Casa del Ceramista, Cerámicos Scop e Hornos Citesiem.^[13]

O 27 de setembro de 1997 púxoselle o seu nome a unha praza situada en Porto Madero, entre as rúas Azucena Villaflor, Macacha Güemes, Intendente Giralt e Avenida dos Italianos. A medida, proposta pola concelleira María Naddeo, foi aprobada polo Consello Deliberante da cidade de Bos Aires o 28 de agosto anterior, en forma unánime^[14]

En 2002 desenvolveuse a mostra Héroes Colectivos no Palais de Glace, que rendeu tributo á vida, obra e ética do artista.

Publicacións orixinais

A súa obra distínguese polos seus personaxes sometidos a ambientes tenebrosos, que loitan pola xustiza, aínda que sen caer no maniqueísmo.

Poden distinguirse tres etapas, de acordo coa historia editorial do autor descrita con anterioridade:

Primeira etapa

• Alan y Crazy, con debuxos de Eugenio Zoppi.
• Ray Kitt, con debuxos de Hugo Pratt.
• Bull Rockett, con debuxos de Paul Campani, Francisco Solano López e outros.
• Sargento Kirk, creado con Hugo Pratt para a revista Misterix, publicada pola Editorial Abril en 1952. Western protagonizado por un sarxento que deserta do exército para defender aos indios.
• Tarpón, con debuxo de Daniel Haupt.
• Uma-Uma, con debuxo de Francisco Solano López
• Indio Suárez, con debuxo de Carlos Freixas e Carlos Cruz.

Oesterheld xunto a varios exemplares da súa publicación, Hora Cero

Ediciones Frontera

• Ticonderonga (1957), con debuxo de Hugo Pratt e Gisela Dester. Bélica.
• Rolo, el marciano adoptivo (1957), con Francisco Solano López. De ciencia ficción.
• Nahuel Barros' (1957), con debuxo de Carlos Roume.
• Ernie Pike (1957), con debuxo de Hugo Pratt, Francisco Solano López, Alberto Breccia, Julio Schiaffino, Tibor Horvath, Rubèn Sosa, Abel Balbi,Leopoldo Duranona, Josè Munoz e outros. Bélica.
• El Eternauta (1957-1959), a máis popular das súas obras, debuxada por Solano López. Historia de ciencia ficción publicada orixinalmente na revista Hora Cero Semanal, onde o autor conta o seu encontro cun viaxeiro no tempo.
• Cayena (1958), con debuxo de Daniel Haupt.
• Dr. Morgue (1959), con debuxo de Alberto Breccia.
• Buster Pike (1959), con debuxo de Julio Schiaffino. Historias do irmán de Ernie Pike.
• Randall, con debuxos de Arturo del Castillo. Western.
• Lucky Piedras, con debuxo de Carlos Cruz. De mariñeiros.
• Tipp Kenya, con debuxos de Carlos Roume. Sobre un cazador en África.
• Verdugo Ranch, con debuxos de Ivo Pavone. Western.
• Patria vieja (1958), con debuxos de Carlos Roume e Juan Arancio.
• Hueso clavado, con debuxos de Ivo Pavone. Western cómico.
• Leonero Brent, con debuxos de Jorge Moliterni. Western.
• Rul de luna, con debuxo de Francisco Solano López e Horianski. Ciencia ficción con nenos.
• Capitán Lázaro, con debuxos de Enrique Cristóbal. Espías na Segunda Guerra Mundial.
• Pichi, con debuxos de Carlos Roume. Aventuras dun can.
• Sherlock Time, con debuxo de Alberto Breccia.
• Tom de la pradera, con debuxo de García Seijas. Western.
• Lord Crack, con debuxo de Hugo Pratt, Bertolini, Moliterni e Flores
• Amapola negra, con debuxo de Solano López.
• Joe Zonda, con debuxo de Solano López e Julio Schiaffino.
• Pereyra, taxista (1960), con debuxos de Leopoldo Durañona.
• Mortimer, con debuxos de Rubén Sosa. Western.
• Doc Carson, con debuxo de Carlos Vogt. Western.
• Cachas de oro (1961), con debuxo de Carlos Vogt.
• Santos Bravo, con debuxo de Arancio.
• Historias de la ciudad grande, con debuxo de Leandro Sesarego, Ángel A. Fernández,García Seijas, Roberto Regalado e Josè Munoz, entre outros.
• Paul Neutrón (1962), con debuxo de Julio Schiaffino.

Última etapa

• Capitán Caribe (1961), con debuxo de Dino Battaglia. Piratas.
• El Eternauta (1969), con debuxo de Alberto Breccia. Nova versión da historia
• Mort Cinder (1962), con debuxo de Alberto Breccia.
• Marcianeros (1962), con debuxo de Solano López
• León Loco (1963), con debuxo de García Seijas.
• Lord Pampa, con debuxo de Solano López.
• Watami, con debuxo de Moliterni. Western.
• Artemio, el taxista de Buenos Aires', con debuxo de Néstor Olivera e Pablo Zahlut.
• Tres por la ley, con debuxo de Rubén Marchionne e José Massaroli.
• Argón el justiciero, con debuxo de Vogt.
• Brigada Madeleine, con debuxo de Gómez Sierra.
• Haakon, con debuxo de Ángel A. Fernández e Massaroli.
• Kabul de Bengala, con debuxo de Horacio Altuna.
• Roland el Corsario, con debuxo de José Luis García López e outros.
• Marvo Luna, con debuxo de Solano López e José Munoz.
• Russ Congo, con debuxo de Carlos Clement.
• Nekrodamus (1975), con debuxo de Horacio Lalia. Sobre un cazador de monstros.
• Loco Sexton, con debuxo de Arturo del Castillo. Western.
• La Guerra de los Antartes (1970), con debuxo de León Napoo e Gustavo Trigo.
• Herida Mortal (1963), con debuxo de Durañona.
• Watami (1976), con debuxo de Jorge Moliterni.
• Vida del Che (1968), con debuxo de Alberto e Enrique Breccia, biografía do Che Guevara para o mercado chileno.
• Evita, vida y obra de Eva Perón (1970), con debuxo de Alberto Breccia, biografía de Eva Perón. Non publicada no seu momento, foi reeditada por Doedytores en 2002
• 450 años de Guerra Contra el Imperialismo (1973), con debuxo de Leopoldo Durañona, reeditada en 2004 co nome: "Latinoamérica y el Imperialismo, 450 años de guerra".
• El Eternauta II (1976), con debuxo de Solano López, máis comprometida ca primeira, ao estar a historia ambientada nunha Arxentina futura gobernada por unha terrible ditadura.

Reedicións

O grande impacto de Oesterheld na historieta arxentina pode ser apreciado no feito de que unha enorme parte das súas obras, non soamente O Eternauta, fosen reeditadas ou recompiladas no país noutros momentos, posteriores ás súas publicacións orixinais. Entre algunhas destas reedicións pódense citar:

• Che
  • 1997 por Grupo Editorial Imaginador
  • 2007 - "Nueva Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 15
• El Eternauta - primeira versión, con Solano López
  • 1961 - recompilación en tres partes pola Editorial Ramírez
  • 1975 - recompilación completa por Ediciones Record. Este tomo reimprimiríase en numerosas ocasións ó longo dos anos, aínda que Solano López asegura que a editorial nunca lle pagaba por iso^[15]
  • 1998 - Reedición completa en sentido vertical, con dúas páxinas apaisadas por folla. Inclúe un capítulo unitario aparecido Hora Cero extra e debuxos do Eternauta por outros autores.
  • 2000 - "La Biblioteca Argentina - Serie Clásicos Nº 24" del diario Clarín
  • 2004 - "Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 5, del diario Clarín. Coas páxinas axustadas ao formato do libro
  • 2006 - "El Eternauta - 1957-2007: 50 años" por Doedytores. Formato orixinal da revista Hora Cero
• El Eternauta - versión con Alberto Breccia
  • 1982 - "Los libros de Humor" Nº 3, de Ediciones de la Urraca.
  • 1997 - "El Eternauta y otras historias" por Ediciones Colihue. A publicación estaba acompañada tamén por outras publicacións menos coñecidas de dita dupla creativa, como Richard Long, Doctor Morgue, Borman lo vio así etc.
• El Eternauta - Segunda Parte
  • Versión en libro de Ediciones Record
  • 2004 - "Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 19
  • 2007 - "El Eternauta II" por Doedytores
• Ernie Pike
  • 2002 - "El Otro Ernie Pike" Vol. 1. por Ancares Editora. Números de Oesterheld y Breccia
  • 2004 - "El Otro Ernie Pike" Vol. 2. por Ancares Editora. Números de Oesterheld y Solano López
  • 2006 - "Nueva Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 3. Números de Oesterheld y Pratt
• Evita, vida y obra de Eva Perón
  • 2002 - Historieta que no llegó a publicarse en su momento, rescatada por Doedytores
  • 2007 - "Nueva Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 15
• La Guerra de los Antartes
  • 1998 por Colihue
• Latinoamérica y el Imperialismo, 450 años de guerra
  • 2004 - reedición de Doeyo e Viniegra das historietas tituladas orixinalmente: 450 años de Guerra Contra el Imperialismo e publicadas na revista de Montoneros "El Descamisado"
• Marcianeros
  • 2006 - "El Eternauta: La búsqueda de Elena" (publicación compartida)
• Mort Cinder
  • 1997 por Colihue
  • 2004 - "Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 13.
• Sargento Kirk
  • 2006 - "Nueva Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 3. Números de Oesterheld y Pratt
• Sherlock Time
  • 1997 por Colihue
  • 2006 - "Nueva Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 7
• Ticonderoga
  • 2004 - "Biblioteca Clarín de la Historieta" Nº 17
• Historias noveladas (no historietas)
  • Sargento Kirk: Muerte en el desierto - Hermano de sangre
  • Bull Rocket: El tanque invencible - Fuego blanco
  • Ernie Pike: Relatos de la guerra del pacífico
  • El Eternauta y otros cuentos de ciencia ficción
  • Sargento Kirk: Oro Tchatoga - Los espectros de Fort Vance
• Micro relatos (no historietas)
  • Sondas, en "Los argentinos en la Luna" (ediciones de la Flor) 1969.

Como personaxe

Oesterheld inclúese a si mesmo como personaxe na primeiro versión do Eternauta, nunha forma de metaficción. O seu rol na historia é escoitar o relato de Juan Salvo, e ao final da mesma proclama a súa intención de dar a coñecer o que escoitou escribindo unha historieta sobre todo iso.

Logo volve utilizarse a si mesmo para a segunda parte do Eternauta. Nesta é un participante activo da historia, e ocupa un rol de narrador da mesma.

É utilizado tamén en O Eternauta - terceira parte para un rol similar ao da segunda parte, aínda que aquí xa non se trataba de Oesterheld autoescribiéndose senón dun traballo do guionista Alberto Ongaro.

Finalmente, incluír nunha homenaxe en Animal Urbano 7, de decembro de 2000. Reproducía unha escena con Oesterheld detido polos militares, creada a partir do testemuño de Carlos Scarpari, incluído no filme HGO.

Notas

1. "Informe da Comisión Nacional sobre a desaparición de persoas". Arquivado dende o orixinal o 06 de setembro de 2008. Consultado o 13 de xaneiro de 2008. 
2. Diario Clarín^{[Ligazón morta]}
3. "Nun principio, Oesterheld creara a este Sarxento para que fose unha especie de Martín Fierro, un soldado da fronteira Bonaerense, renegado do seu exército e amigo dos indios do noso país. Decisións editoriais modificaron a contorna do personaxe e converteuse en Kirk, no Afastado Oeste, co seu amigo indio Maha, fillo do cacique dos Tchatogas" - Nova Biblioteca Clarín da Historieta 3: Sarxento Kirk / Ernie Pike.
4. "[...]...segundo HGO, o seu rostro foille posto a Ernie por mor dun chiste mal entendido por Pratt, primeiro debuxante da serie" - Comiqueando Edición Especial Nº 2.
5. "Logo veu a decadencia -éxodo dos grandes debuxantes a partir de 1959: Pratt, Roume, Breccia, Do Castelo, Solano López etc-, os problemas económicos, a venda dos títulos a outra editorial (Emilio Ramirez, desde marzo de 1961;Vexa e Lea no último tramo, a partir de 1962) e o final". (O libro de Fierro de Oesterheld).
6. "Apenas Che apareceu á venda, Oesterheld comezou a traballar no argumento de Evita e consecuentemente Breccia empezou cos debuxos. No medio disto, Che foi retirado da venda e os orixinais -sóubose despois- destruídos" - Javier Doeyo, en Evita, vida e obra de Eva Perón, Doedytores.
7. "En maio de 2001, o editor Javier Doeyo atópase (segundo el mesmo conta, buscando un capítulo perdido de "Buscavidas", que coherente) co guión orixinal de Oesterheld. E vía computadora realiza o reencontro que na historia real nunca se plasmou cos orixinais do Vello (N: por Alberto Breccia)" - Comiqueando Edición Especial Nº2.)
8. Oesterheld nesa época formaba parte da estrutura de prensa de Montoneros - A guerra dos Antartes, de Edicións Colihue
9. "Eu vino unha ou dúas veces máis e as últimas veces foi cando eu protestei porque el excedíase no contido militante e subversivo. Non é que eu lles tivese simpatía aos militares nin ao seu sistema, senón que o que el propuña, a mensaxe de Montoneros, tampouco era da miña agrado." - Solano López en Comiqueando Nº12.
10. Lista de desaparecidos arxentinos Arquivado 24 de outubro de 2007 en Wayback Machine..
11. Comiqueando Edición Especial Nº 2.
12. "Nunca Más"
13. Murais de Bos Aires^{[Ligazón morta]}
14. Diario Clarín - 28/9/97 Arquivado 14 de setembro de 2007 en Wayback Machine..
15. Andrés Accorsi:Volviendo al tema de El Eternauta, ¿Scutti (N: editor de Ediciones Record) le paga cada vez que lo reedita? Solano Lopez: ¿A mí? (carcajada) No, no - Reportaje a Solano López en Comiqueando 12

Véxase tamén

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Héctor Germán Oesterheld

Bibliografía

• Accorsi, Diego, en revista Lo mejor de H. G. Oesterheld, Editorial Columba, 2001.
• Cáceres, Germán, Oesterheld, Ediciones del Dock, 1992.
• Gociol, Judith y Rosembreg, Diego, La historieta argentina, Ediciones de la Flor, 2000.
• Sasturain, Juan, "El Eternauta: tres veces Salvo" en El Eternauta, Ediciones Colihue, 1996.
• Trillo, Carlos y Saccomanno, Guillermo, Historia de la historieta argentina, Record, 1980.
• Libro de Fierro Nº 1, Especial Oesterheld (1952-54), Ediciones de la Urraca, 1985.

Ligazóns externas

• Sobre Oesterheld e o seu legado no Diario Clarín Arquivado 22 de xuño de 2007 en Wayback Machine.
• Oesterheld en Historieteca
• Muestra 50/30: 50 años con El eternauta, 30 años sin Oesterheld
• Continum 4: Webzine especializado no Eternauta