شیخ خواجه معین الدین حسن سجزی چشتی مشهور به خواجه معین الدین چشتی درگذشته به سال ۶۳۳ قمری در اجمیر شریف هند. در ایالت راجستان - جیپور.
سوابق
بعضی او را از اهالی سیستان عده‌ای او را از هرات و بعضی از سمرقند دانسته‌اند اما آنچه مسلم است او فارس زبان بود و آثار خود را به زبان فارسی نگاشته است.
سال ۵۸۸قمری همراه لشکریان سلطان معزالدین محمد غوری (هرات) از ایران و افغانستان به هند رفت و در اجمیر ساکن شد.
مزاراجمیر شریف /غریب نواز
وی یکی از مهم‌ترین و موثرترین طریقه‌های صوفی که هم در تاریخ سیاسی و اجتماعی شبه قاره و هم در تاریخ ادبیات فارسی در آن سامان نقش داشته‌اند و صوفیان پیرو طریقه چشتیه هستند.
اولین پیر بزرگی از این طریقت که در هند بساط ارشاد گسترد، سلسله جانشینان معین الدین از طریق قطب الدین بختیار اوشی و فریدالدین گنج شکر و نظام الدین اولیا و نصیرالدین چراغ دهلی ادامه پیدا کرد و در سراسر هند، پاکستان و بنگلادش کنونی گسترش یافت.
این صوفیان مجالس وعظ و تذکر و خطابه‌های خود را به زبان فارسی ایراد می‌کردند و این معنی، زبان و ادبیات فارسی را در شبه قاره هند گسترش می‌داد.
چند کتاب مانند 'انیس الارواح'، 'دلیل العارفین'، 'فواید السالکین' و 'اسرارالاولیا' همه به سرسلسله‌ها و بزرگان طریقت چشتیه همچون معین الدین چشتی و قطب الدین بختیار کاکی نسبت داده شده‌اند.
معین‌الدین شاگردان زیادی تربیت کرد و آنان هر کدام در منطقه خود مصدر خدمات ارزنده‌ای شدند و قطب‌الدین بختیار کاکی و فریدالدین گنج شکر از شاگردان و تربیت شدگان او هستند که منشأ آثار و خدمات اسلامی شدند.
خواجه معین‌الدین پس از مدتی فعالیت و تأسیس سازمانهای فرهنگی و مذهبی در شهر اجمیر دیده از جهان فروبست و مسلمین پس از درگذشت او برایش مقبره مجلل و باشکوهی ساختند که پس از هشت قرن هنوز پابرجاست و یکی از مزارهای درجه اول مسلمین در هند به شمار می‌رود.
در ایوان و رواق‌ها و داخل مقبره اشعار زیادی به زبان فارسی که زبان رسمی کشور هند بود دیده می‌شود
سلاطین و امرا در قرون متمادی بر تربت وی که زیارتگاه است، گنبد و بارگاه بنا کردند و هرسال مردم و مریدان شیخ از سراسر هند ۳۰ اردیبهشت، به مناسبت عُرس وی، مراسمی برگزار می‌کنند.
او در قرن پنجم و ششم نزد علمای خراسان آموزش دید و دانش‌های عصر خود را فرا گرفت.
به‌جز خانقاه‌هایی که در دوره اعتلا در اجمیر و دهلی و اجودهن مرکزیت داشتند، در ایالتهای دیگر هند نیز به‌تدریج خانقاه‌هایی تأسیس شد که از مهم‌ترین آنهاست:
خانقاه بنگال بلندی، که شیخ سراج‌الدین (متوفی ۷۵۸) معروف به اخی‌سراج، از مریدان شیخ نصیرالدین، آن را تأسیس کرد. این خانقاه به‌صورت یکی از مراکز عمده سلسله چشتیه درآمد و توجه بسیاری از مریدان و مردم و امرا را به خود جلب کرد تا بدانجا که آنان دست ارادت به شیخ سراج‌الدین دادند.
خانقاه دکن. برهان‌الدین غریب و سیدمحمد گیسودراز سلسله چشتیه را در دکن اشاعه دادند که باعث تأسیس خانقاه‌هایی در جنوب هند شد و مراکزی برای آموزش و تهذیب مسلمانان به‌وجود آمد.
خانقاه گجرات. دو تن از مریدان خواجه قطب‌الدین بختیار، به نامهای شیخ‌محمود و شیخ حامدالدین احمد نهرواله، سلسله چشتیه را در گجرات اشاعه دادند، اما در زمان شیخ نظام‌الدین اولیاء بسیاری از مریدان وی به گجرات رفتند و به‌ویژه با تلاش علامه کمال‌الدین و شیخ کبیرالدین ناگوری و سید کمال‌الدین قزوینی، سلسله چشتیه در این منطقه بیش از پیش گسترش یافت و مراکز و خانقاه‌هایی برای جذب مریدان در آنجا تأسیس شد.
خانقاه مالْوه. در این ناحیه سلسله چشتیه را سه تن از خلفای شیخ نظام‌الدین اولیاء، به نامهای شیخ وجیه‌الدین یوسف، شیخ کمال‌الدین و مولانا مغیث‌الدین، رواج دادند و سبب ساخت خانقاه‌هایی در آنجا شدند.
