فهرست پرچم‌های حکومت‌های شیعه

مینیاتوری از حرکت پیامبر اسلام برای فتح مکه که در آن برخی از سپاهیان علم و پرچم به دست دارند

پرچم که با نام‌های درفش، علم، رایت و بیرق نیز شناخته می‌شد، نمادی است برای اقوام، ملت‌ها و دولت‌ها که برای نشان حاکمیت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در سابق، روسای قبیله، مأموران عالیرتبه دولت، فرماندهان نظامی، دسته‌های نظامی، کشتی‌های جنگی، اصناف و سازمان‌های دینی و اجتماعی پرچم به‌خصوص خود را داشتند.^[۱]

در فهرست ذیل برخی دولت‌ها با دین رسمی شیعه و برخی دیگر مناطق با مردم اکثریت شیعه هستند.

تاریخچه پرچم در اسلام

بر اساس گزارش‌های تاریخی، ترک‌ها پیش از اسلام دارای نمادهای حقوقی همچون توغ و پرچم بودند. قبایل عرب و ایرانیان نیز پیش از اسلام دارای پرچم بودند. با این وجود پس از ظهور اسلام و خصوصاً پس از عصر خلفای اسلامی، رسم استفاده از پرچم رواج بسیاری گرفت. به گزارش مورخان، پیامبر اسلام در تمام غزوات خود از لوا و رایت (پرچم) استفاده می‌کرد. استفاده از پرچم‌های مختلف در رنگ و نوع متفاوت، در عصر امویان و عباسیان رواج یافت. در دوره پس از اسلام، از پرچم با عناوینی چون علم، رایت، عصابه، شطفه، طراده، مطرد، علامت، بند و عقده یاد شده‌است. شیعیان در مقابل عباسیان با رنگ سیاه و امویان با رنگ سفید، رنگ سبز را به عنوان نماد خویش انتخاب می‌کردند. علاوه بر رنگ که مهمترین وجه تمایز پرچم‌ها به حساب می‌آمد، برخی نقوش بر روی پرچم نیز از اهمیت بالایی برخوردار بود.^[۱]

پرچم در جهان اسلام معاصر، با توجه به استعمار اروپایی که تأثیر زیادی بر تقویت ملی‌گرایی در کشورهای اسلامی کرده‌است، از اهمیت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار شد. در دوره معاصر، شکل و ترکیب و حتی رنگ پرچم‌ها، از وضع اقلیمی، نمادهای تاریخی و فرهنگی و همین‌طور علایق سیاسی و دینی آن کشور گزارش می‌داد. نقش ستاره در پرچم‌های اسلامی کاربرد بسیاری داشته‌است. هلال دیگر نماد استفاده شده در پرچم‌های اسلامی بود که به نوعی نماد اسلام شناخته می‌شد. ترکیب هلال و ستاره، به عنوان نماد صلح و زندگی و در گذشته به عنوان نماد پیروزی شناخته می‌شود. در ایران و پس از انتخاب تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران توسط حکومت صفوی، علامت شیر و خورشید به عنوان نماد شیعه در این کشور شناخته شد.^[۱]

پرچم‌های ملی (رسمی) حکومت‌های شیعه

پرچم حکومت‌های شیعه

ر	پرچم	نام حکومت تاریخ سلطنت	حکومت پیشین پسین	جغرافیا پایتخت	توضیح	منبع
۱		ادریسیان (۷۸۸–۹۷۴ م)	خلافت عباسیان خلافت قرطبه	مراکش فاس-ولیلی	سلسله ادریسیان که از ۷۸۸ میلادی در مراکش شکل گرفتند، با مهاجرت اعراب قدرت روزافزونی کسب کردند.	[۲] [۳] [۴]
۲		خلافت فاطمیان (۹۰۹–۱۱۷۱ م)	خلافت عباسیان، اغلبیان، آل اخشید، رستمیان ایوبیان، اوتریمیر، امارت سیسیل، زیریان، دودمان حمادی، امپراتوری سلجوقی، صلیحیان	تونس - مصر رقاده - مهدیه - منصوریه - قاهره	ابوعبدالله محمد بن علی بن حماد، مورخ مغربی در گزارشی می‌نویسد که اسماعیل منصور بالله از خلفای فاطمی، در جنگ با ابویزید مخلد بن کیراد، با پرچمی سبز رنگ به میدان آمده بود.	[۵]
۳					در برخی منابع، پرچم فاطمیان را سفید گزارش شده‌است تا در مقابل پرچم مشکی عباسیان قرار گیرد.	[۶]
۴		حکومت متوکلین یمن (۱۹۱۸–۱۹۶۲ م)	امیرنشین حائل و ولایت یمن جمهوری عربی یمن	یمن صنعا	پرچم متوکلیان در بین سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۳ پرچمی قرمز رنگ بوده‌است. پس از آن در سال ۱۹۲۳ عبارت لا اله الله الله محمد رسول‌الله بر روی پرچم نقش می‌بندد. این پرچم تا سال ۱۹۲۷ مورد استفاده قرار می‌گیرد تا آنکه در ۱۹۲۷، عبارت عربی حذف و به جای آن یک شمشیر به همراه ۵ ستاره در ۴ گوشه و وسط در وسط پرچم قرمز نقش می‌بندد. این پرچم تا پایان حکومت متوکلین بر یمن، مورد استفاده قرار خواهد گرفت.	[۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱]
۵
۶
۷		حکومت جبل العلویین (۱۹۲۰–۱۹۳۶)	اداره سرزمین دشمن اشغال شده جمهوری سوریه (۱۹۳۰-۱۹۵۸)	سوریه لاذقیه	این حکومت که زیرنظر استعمارگری فرانسه اداره می‌شد، بعدها تبدیل به جمهوری سوریه شد. پرچم این کشور از سه گوشه قرمز، پس زمینه سفید، ستاره ای طلایی در وسط و پرچم فرانسه در سمت چپ و بالا شکل گرفته‌است.	[۱۲] [۱۳] [۱۴]
۹		صفویان (۱۵۰۱–۱۷۳۶ م)	امپراتوری تیموری، آق‌قویونلو، مرعشیان، پادوسبانیان، اتابکان لر کوچک هوتکیان، افشاریان	ایران تبریز، قزوین، اصفهان	پرچم صفویان در عصر شاه اسماعیل اول (سلطنت بین ۱۵۰۱–۱۵۲۴ میلادی)	[۱۵] [۱۶] [۱۷] [۱۸]
۱۰					پرچم صفویان در عصر شاه طهماسب یکم (سلطنت بین ۱۵۲۴–۱۵۷۶ میلادی)
۱۱					پرچم صفویان در عصر شاه اسماعیل دوم (سلطنت بین ۱۵۷۶–۱۷۳۲ میلادی) شیر خورشید، اولین بار به توصیه و طراحی شاه اسماعیل دوم بر نقشه ایران نقش بست.
۱۲		افشاریان (۱۷۳۶–۱۷۹۶ م)	ایران صفوی، هوتکیان ایران قاجاری، درانی، زندیان، خانات آذربایجان ایران	ایران مشهد	پرچم رسمی ایران در عصر نادرشاه افشار (سلطنت بین ۱۷۳۶–۱۷۴۷ میلادی)، نماد شیر و خورشید در این پرچم حفظ شده‌است اما رنگ سبز که نماد صفویه محسوب می‌شد، به فرمان نادر از پرچم حذف شد و رنگ زرد و قرمز تغییر یافت. با این وجود به باور برخی، وجود شیر و خورشید بر روی پرچم نادرشاه افشار، محل تردید است و منبع معتبری به توصیف آن نپرداخته‌است. در مقابل، برخی منابع پرچم نادر را سه گوش و ترکیب رنگی از قرمز، سفید، آبی و به نقل برخی زرد دانسته‌اند. برخی منابع در سه گوش بودن یا چهارگوش بودن پرچم نادرشاه افشار نیز احتمالاتی را مطرح کرده‌اند.	[۱۵][۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶]
۱۳
۱۴
۱۵					پرچم ایران به سال ۱۷۴۷ میلادی تغییر می‌کند. پرچم جدید تا سال ۱۷۶۰ همچنان پرچم رسمی ایران بود. این پرچم در حکومت‌های عادل‌شاه، ابراهیم‌شاه و شاهرخ‌شاه افشار مورد استفاده قرار گرفته‌است.	[۱۵][۱۹]
۱۶		زندیه (۱۷۵۰–۱۷۹۶ م)	افشاریان قاجار	ایران شیراز، تهران، اصفهان، کرمان	منابع برای حکومت زندیان تنها یک پرچم با رنگ‌های سفید و سبز گزارش کرده‌اند. وجود شیر و خورشید روی پرچم زند محل تردید قرار گرفته‌است با این حال، وجود علامت شیر و خورشید بر روی سنگ قبر برخی از سربازان زندی، دلیل و گواهی از علامت بودن شیر و خورشید در این حکومت بوده‌است.	[۱۵][۲۷] [۲۸] [۲۹]
۱۷		قاجاریه (۱۷۹۴–۱۹۲۵ م)	زندیه، پادشاهی کارتلی-کاختی، افشاریان، امپراتوری درانی، خانات آذربایجان ایران دودمان پهلوی، امپراتوری روسیه	ایران تهران	آقامحمدخان قاجار (سلطنت بین ۱۷۹۶–۱۷۹۷ م) مؤسس قاجاریه، به جهت دشمنی با نادرشاه، پرچم نادری را تغییر اساسی داد و در رنگی قرمز دایره‌ای سفید طراحی کرد که شیر و خورشید به عنوان نماد ایران در آن قرار گرفت. در این دوره، یک شمشیر به دست شیر داده شد.	[۱۵][۳۰] [۳۱]
۱۸					در عصر فتحعلی شاه (سلطنت بین ۱۷۹۷–۱۸۳۴ م) پرچم ملی ایران دچار تغییراتی شد؛ اولین تغییر، دایره وسط حذف و شیر نشسته طراحی شد.	[۱۵]
۱۹					تغییر پرچم ایران که با عنوان پرچم صلح فتحعلی شاه شناخته می‌شود. نکته حائز اهمیت، حضور شمشیر در پرچم صلح است.	[۱۵]
۲۰					پرچم ایران در عصر محمد شاه قاجار (سلطنت بین ۱۸۳۴–۱۸۴۸ م)	[۳۲]
۲۱					پرچم ایران پس از مرگ محمدشاه و به پیشنهاد و طراحی امیرکبیر در عصر ناصرالدین شاه (سلطنت بین ۱۸۴۸–۱۸۹۶ م) تغییر یافت. در این تغییر، امیرکبیر دو رنگ سبز و قرمز را که نماد صفویه و افشاریه بود را به پرچم افزود.	[۱۵][۳۳] [۳۴]
۲۳					بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته بر روی ابنیه تاریخی، در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شکل پرچم تغییراتی داشته‌است.	[۳۵]
۲۲					در خصوص پرچم ایران در عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، خصوصاً پس از عزل و مرگ امیرکبیر، اجماع دقیقی وجود ندارد؛ آنطور که از برخی گزارش‌ها مشخص می‌شود، پرچم ایران در این دوره واحد نبوده‌است و در هر منطقه‌ای به شکلی مرسوم بوده‌است. براساس گزارش‌ها منابع، ناصرالدین شاه از پرچمی سفید با شیر و خورشید و نواری سبز به دور آن، در غرفه ایران در نمایشگاه جهانی ۱۸۷۸ م در پاریس استفاده کرده‌است. همین‌طور پرچمی سرخ رنگ با شیر خورشید و تاج بر بالای آن، دیگر پرچمی است که در برخی نقاشی‌های مربوط به سفر شاه به بریتانیا موجود است. پرچم سفید با حاشیه‌های قرمز و سبز بدون علامت شیر و خورشید، پس از مشروطیت پیشنهاد شد که دوام چندانی نداشت و سریعاً و پس از متمم قانون اساسی مشروطه تغییر یافت به همان شیر و خورشید سابق که ناصرالدین شاه آخرین بار آن را پرچم ملی ایران اعلام کرد. پس از آن پرچم سفید با نوار سبز و قرمز با شیر و خورشید به همراه تاج، به عنوان پرچم دولت ایران تصویب مجلس مشروطه شد.	[۳۶] [۳۵][۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰]
۲۴
۲۵
۲۶		مشترک میان قاجار و پهلوی	متذکر در بالا و پایین		در کتاب «پرچم‌های جهان» نشر «جامعهٔ جغرافیایی ملی» ایالات متحدهٔ آمریکا، پرچم‌های دوره احمدشاه قاجار با کمی اختلاف رنگ گزارش شده‌اند. همین پرچم‌ها پس از انقراض قاجار، در عصر رضا شاه پهلوی تا سال ۱۹۳۳ مورد استفاده قرار گرفت.	[۴۱] [۴۲]
۲۷
۲۸		پهلوی (۱۹۲۶–۱۹۷۹ م)	ایران قاجاری دولت موقت ایران، نظام جمهوری اسلامی ایران	ایران تهران	حکومت پهلوی سه پرچم با همان ویژگی‌های مندرج در متمم قانون اساسی مشروطه را برای حکومت خویش در نظر گرفت، از این سه پرچم، یکی به عنوان پرچم دولتی با سه رنگ سبز در بالا، سفید در میانه و قرمز در انتها و با ضخامت‌های برابر، به همراه علامت تصحیح شده شیر و خورشید در خط سفید میانه می‌باشد. پرچم دیگر، بدون علامت شیر و خورشید و با ویژگی‌های پرچم سابق است که به عنوان پرچم مدنی شناخته می‌شود. دیگر پرچم، پرچم نظامی است که علاوه بر علامت شیر و خورشید، نشانه‌های دیگری چون تاج، شاخه زیتون و شاخه بلوط را نیز شامل می‌شود.	[۴۲][۴۳]
۲۹
۳۱
۳۳		جمهوری اسلامی ایران (۱۹۷۹ م)	دودمان پهلوی بر سر کار	ایران تهران	در ابتدای انقلاب اسلامی ایران، از پرچم شیر و خورشید پهلوی استفاده می‌شد تا آنکه به دستور روح‌الله خمینی -رهبر انقلاب- نماد شیر و خورشید از پرچم حذف شد و در تاریخ ۱۰ بهمن ۵۸، پرچم جدیدی با نماد ۸ مشت گره شده و یک الله اکبر در وسط آن، به عنوان پرچم ایران شناخته شد.	[۴۴] [۴۵] [۴۶]
۳۴					پس از آن به تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ نشان جدیدی برای پرچم ایران طراحی شد و در نهایت در ۹ مرداد ۱۳۵۹ پرچم جدید ایران که تا کنون تغییری نکرده‌است، طراحی و رسماً به عنوان پرچم ایران معرفی شد.	[۴۷] [۴۸]
۳۷		عراق (۲۰۰۴ م)	پادشاهی عراق بر سر کار	عراق بغداد	پس از سقوط صدام حسین، رهبر بعث عراق، حکومت حالت شیعی به خود گرفت و شروع به تغییر نمادهای مربوط به صدام کرد؛ پرچم ملی عراق نیز یکی از این تغییرات بود. در این تغییر، دو نوار آبی به عنوان نماد دو رود دجله و فرات و رنگ زرد به عنوان نماد اقلیت کرد عراق و رنگی سفید به همراه نماد هلال به عنوان نماد اسلام در نقشه به کار گرفته شد. این نقشه با اعتراضات فراوانی همراه بود و بعد از مدتی کوتاه، تغییر یافت.	[۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲]
۳۸					پس از اعتراضات به پرچم جدید عراق، پرچم سابق با تغییر دست خط الله اکبر موجود در آن از دست خط صدام به خط کوفی، جایگزین پرچم جدید شد. این پرچم تا سال ۲۰۰۸ به عنوان پرچم عراق مورد استفاده رسمی قرار می‌گرفت.	[۵۳]
۳۹					در سال ۲۰۰۸ مجلس عراق، سه ستاره موجود در پرچم را به عنوان نماد کشورهای سوریه، مصر و عراق از پرچم حذف کرد و تنها الله اکبر را در وسط پرچم نگاه داشت. این پرچم تا کنون پرچم رسمی کشور عراق محسوب می‌شود.	[۵۴] [۵۵] [۵۶]
۴۰		جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸–۱۹۲۰ م)	جمهوری فدرال، دموکراتیک قفقاز جنوبی جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی	آذربایجان باکو، گنجه	جمهوری دمکراتیک آذربایجان که بین سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ به قدرت رسید، پرچمی با پس زمینه قرمز و ستاره و ماه در میانه آن را به عنوان پرچم رسمی خود قرار داد.	[۵۷] [۵۸] [۵۹]
۴۱		جمهوری آذربایجان (۱۹۹۰ م)	جمهوری فدراتیو سوسیالیستی قفقاز جنوبی شوروی بر سر کار	آذربایجان باکو	جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۰ پایه‌ریزی شد و پس از آن در همان سال پرچم سه رنگ آبی، قرمز و سبز (آبی نماد ترک بودن، رنگ سرخ نماد دموکراسی و مدرنیته و رنگ سبز نماد اسلام و مدنیت) به همراه نماد هلال ماه و ستاره به عنوان پرچم ملی، نظامی و تجاری این حکومت معرفی شد.	[۶۰] [۶۱] [۶۲] [۶۳]
۴۲		حکومت اود (۱۷۲۲–۱۸۵۶ م)	امپراتوری گورکانی، کمپانی هند شرقی بریتانیا راج بریتانیا، حکومت کمپانی هند شرقی بر هندوستان	هند فیض‌آباد، لکهنو	سر سلسله این حکومت، سعادت علی خان بود. این حکومت توسط عده‌ای از درباریان حاضر در دربار مغول‌های هند تأسیس شد.	[۶۴] [۶۵] [۶۶]
۴۳		حکومت رام‌پور (۱۷۷۴–۱۹۴۷ م)	امپراتوری گورکانی جمهوری هند	هند رامپور		[۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰]

پرچم حکومت‌های محلی مناطق شیعه‌نشین

پرچم حکومت‌های داخلی شیعه

ر	پرچم	نام حکومت	حکومت پیشین پسین	جغرافیا پایتخت	تاریخ تأسیس فروپاشی	منبع
۱		حکومت هنزه	راج بریتانیا قلمرو پاکستان	پاکستان گلگت-بلتستان	۱۲۰۰ ۲۴ سپتامبر ۱۹۷۴	[۷۱] [۷۲] [۷۳]
۲		جمهوری خودگردان تالش-مغان	جمهوری آذربایجان جمهوری آذربایجان	آذربایجان لنکران	۲۱ ژوئن ۱۹۹۳ ۲۳ اوت ۱۹۹۳	[۷۴] [۷۵] [۷۶]
۳		جمهوری خودمختار نخجوان	جمهوری شوروی سوسیالیستی بر سر کار	آذربایجان نخجوان	۹ فوریه ۱۹۲۴ تا کنون	[۷۷] [۷۸] [۷۹]

پانویس

1. «دانشنامه جهان اسلام - بنیاد دائرة المعارف اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
2. Benchekroun, Chafik T. (2018). "Idrīsids". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873-9830. The Idrīsids (al-Adārisa) were an ʿAlid dynasty—that is, descendants of ʿAlī b. Abī Ṭālib (d. 40/661)—that reigned in the western part of the north Maghrib from 172/788 to 375/985 (although only intermittently in the fourth/tenth century).
3. Rivet, Daniel (2012). Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI. Fayard.
4. «Morocco Historical Flags». www.fotw.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
5. ابن حماد، محمد بن علی، (1927) أخبارُ مُلوک بنی عُبید، پاریس، ص 57.
6. Hathaway, Jane (2012). A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen. SUNY Press. p. 97. ISBN 978-0-7914-8610-8
7. «Yemen - Countries - Office of the Historian». history.state.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
8. «Kingdom of Yemen (1918-1962)». www.crwflags.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
9. «Yemen». eh.lenin.ru. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
10. Clive Leatherdale Britain and Saudi Arabia 1925-1939 The Imperial Oasis, 1983 p. (London, Frank Cass
11. Robert D. Burrowes Historical Dictionary of Yemen p.261
12. Provence, Michael. The Great Syrian Revolt and the Rise of Arab Nationalism. Austin: University of Texas Press, 2005.
13. Alawite Territory (Sanjak of Latakia 1920–1936), From www.crwflags.com
14. "Syria National Flag | History & Facts". flagmakers.co.uk (به انگلیسی). Retrieved 2021-05-26.
15. «پرچم ایران از آغاز تاکنون». ایسنا. ۲۰۱۶-۰۸-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
16. Foundation، Encyclopaedia Iranica. «safavids». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۹.
17. نصرالله فلسفی (۱۳۹۱)، «جلد اول»، زندگانی شاه عباس اوّل، به کوشش فرید مرادی.، تهران: انتشارات نگاه، ص. ۴۰ تا ۴۹، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۷۲۶-۷
18. "Flag after Ismail II (1576-1732)" (به انگلیسی). jstor.org. Archived from the original on 4 November 2013. Retrieved 4 November 2013.
19. "AFSHARIDS". Encyclopædia Iranica.
20. Jamie Stokes, Anthony Gorman, Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Infobase Publishing, 2010, p.11, Online Edition
21. Michael Axworthy, The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. Hardcover 348 pages (26 July 2006) Publisher: I.B. Tauris Language: English ISBN 1-85043-706-8.
22. دوراند، هنری مورتیمر (۱۳۸۲). نادر شاه. ترجمهٔ عبدالرضا بلادی. شیراز: نوید شیراز. ص. ۳۸. شابک ۹۶۴-۳۵۸-۰۶۰-۱.
23. حمید نیّر نوری، «بیرق شیروخورشید»، ج۲، ص۹۵۱، در ایرانشهر، تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ۱۳۴۲–۱۳۴۳ش.
24. تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی فرهنگی ایران در دوره افشاریه و زندیان نوشته مهری ادریسی آریمی ص 128
25. ذکاء، یحیی (خرداد و تیر ۱۳۴۴). «تاریخچه تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز (۲)». هنر و مردم. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. ۴ (۳۳–۳۲): ۲۱–۳۸ – به واسطهٔ نورمگز.
26. Foundation، Encyclopaedia Iranica. «FLAGS». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
27. طباطبایی، جواد. تأملی دربارهٔ ایران، جلد نخست، دیباچه‌ای بر نظریهٔ انحطاط ایران. نشر نگاه معاصر. تهران. چاپ پنجم. ۱۳۸۵
28. Perry, John (2000). ZAND DYNASTY. Encyclopædia Iranica
29. سعید نفیسی، درفش ایران و شیروخورشید، ج۱، ص۷۳، تهران ۱۳۲۸ ش.
30. «Fis - قاجار». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژوئن ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ مارس ۲۰۰۸.
31. بخش تاریخ (۱۳۶۷). «آقا محمدخان». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۴۸۱–۴۷۶.
32. Hambly, Gavin R. G. (۱۹۹۱). «IRAN DURING THE REIGNS OF FATH 'Alī SHāH AND MUHAMMAD SHāH". The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. ص. ۱۷۴–۱۴۴.
33. «خاطرات شاهدان قتل ناصرالدین شاه؛ تیر رضا و تدبیر اتابک». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
34. M. Eskandari-Kadjar. «Children of Mohammad Shah Qajar». qajarpages. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۰.
35. ببری‌دیزج، مهربان (۱۳۸۸). «انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری». پیام بهارستان (۸۵): ۹۰۴–۹۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۲.
36. آذری شهرضایی، رضا (۱۳۸۴). «جنگ بیرق، شیر و خورشید ایران در تقابل با ماه و ستاره عثمانی». گفتگو (۴۳): ۸۶–۹۵.
37. امانت، عباس (۱۳۹۱). قبلهٔ عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران. ترجمهٔ حسن کامشاد. تهران: کارنامه.
38. ذکاء، یحیی (شهریور ۱۳۴۴). «تاریخچه تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز (۴)». هنر و مردم. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. ۴ (۳۵): ۳۲–۳۷ – به واسطهٔ نورمگز.
39. ذکاء، یحیی (شهریور ۱۳۴۴). «تاریخچه تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز (۴)». هنر و مردم. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. ۴ (۳۵): ۳۲–۳۷ – به واسطهٔ نورمگز.
40. سالنامه وزارت امور خارجه. طهران: فاروس. ۱۳۳۲ ه‍. ق
41. McCandless, Byron; Grosvenor, Gilbert (1917). Flags of the World. USA: National Geographic Society.
42. بختورتاش، نصرت‌الله (۱۳۸۳). تاریخ پرچم ایران درفش ایران از باستان تا امروز. تهران: انتشارات بهجت. شابک ۹۶۴-۶۶۷۱-۴۸-۹.
43. «مقررهٔ ۶۴۹۴۰: تعیین قطع پرچم‌های ملی و دولتی و نظامی جنگی». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶.
44. «۴۰ نقاشی خط تبریزی در لندن به نمایش در می‌آید». خبرگزاری مهر. خبرگزاری مهر. ۲۹ تیر ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۸.
45. «مبارزه با فساد و محو آثار طاغوت»، صحیفهٔ امام خمینی، جلد ۶، ص ۲۷۵
46. «آرم جمهوری اسلامی به تصویب شورای انقلاب رسید». روزنامه بامداد: ۳. ۱۰ بهمن ۱۳۵۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۹.
47. «تصویب آرم جمهوری اسلامی ایران به روایت آیت الله هاشمی رفسنجانی». مرکز اسناد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۹.
48. «نهم مرداد در آینه تاریخ معاصر ایران». ایرنا. تهران: ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ ژوئیه ۲۰۲۰.
49. التصدیق علی العلم العراقی الجدید بازبینی 14 اکتبر، 2017 بی‌بی‌سی عربی بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
50. علم العراق الجدید بین المؤیدین والمعارضین بازبینی ۱۴ اکتبر، ۲۰۱۷ بی‌بی‌سی عربی بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
51. علم العراق الجدید صورة لعلم إسرائیل ورمز سیئ للتعبیر عن العراق بازبینی 14 اکتبر، 2017 الیوم بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
52. العلم العراقی الجدید بازبینی 14 اکتبر، 2017 بی‌بی‌سی عربی بایگانی‌شده در ۲۰۱۵-۰۴-۱۷ توسط Wayback Machine
53. تعدیل قانون علم العراق رقم (33) لسنة 1986 وتعدیله قانون تعدیل قانون علم العراق رقم (6) لسنة 1991 بازبینی 14 اکتبر، 2017 قاعدة التشریعات العراقیة بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
54. العلم العراقی الجدید.. بقیت الألوان وحذفت النجوم وتغییر الخط بازبینی 14 اکتبر، 2017، الریاض بایگانی‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۱۴ توسط Wayback Machine
55. تعدیل قانون علم العراق رقم (33) لسنة 1986 وتعدیله قانون تعدیل قانون علم العراق رقم (6) لسنة 1991 بازبینی 14 اکتبر، 2017، قاعدة التشریعات العراقیة بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
56. إدخال تغییر علی العلم العراقی تمهیدا لرفعه فی کردستان بازبینی 14 اکتبر، 2017 بی‌بی‌سی عربی بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
57. "ÜÇRƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN MƏNASI". musavat.com. Retrieved 13 November 2015.
58. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti" saytı
59. Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995. ISBN 0-231-07068-3, ISBN 978-0-231-07068-3 and Reinhard Schulze. A Modern History of the Islamic World. I.B.Tauris, 2000. ISBN 1-86064-822-3, ISBN 978-1-86064-822-9.
60. "Azərbaycan bayrağı". Vikipediya (به ترکی آذربایجانی). 2021-03-31.
61. "Azerbaijan State Symbols". Embassy of Azerbaijan to Canada. Archived from the original on 15 November 2010. Retrieved 6 June 2011.
62. Trend.Az (۲۰۰۹-۱۱-۱۸). «رئیس‌جمهور آذربایجان نهم نوامبر را روز». Trend. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
63. Ahmadov, Sabuhi. "Государственный флаг Азербайджанской Республики" (PDF). www.irs-az.com (به Rusca). Retrieved 15 November 2015.
64. "Nawab of Awadh". Academic Dictionaries and Encyclopedias (به انگلیسی). Retrieved 2021-05-26.
65. «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود (۱۷۲۲–۱۸۵۶ م)». شیعه‌شناسی» پاییز ۱۳۸۸ - شماره ۲۷.^{[پیوند مرده]}
66. "As children, we wanted revenge on the British". The Times of India. 30 September 2016. Retrieved 13 April 2019.
67. Hunter, William Wilson (1881). The imperial gazetteer of India. India: Trübner & Company. pp. 544–546. Retrieved 16 December 2013. Rampur state.
68. Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Rampur" . Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). Vol. 22 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 877.
69. Bonnie C Wade (1984). Khyāl: Creativity Within North India's Classical Music Tradition. Cambridge University Press Archive. ISBN 0-521-25659-3.
70. «British and princely India through flags and departmental insignia». Indian Defence Forum (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
71. Tierney، John (۱۹۹۶-۰۹-۲۹). «The Optimists Are Right» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
72. Wolfville. «Flags of the World (website) - Wikipedia». WordDisk. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.^{[پیوند مرده]}
73. Oriental Institute (Woking, England), East India Association (London, England) (1892). The Imperial and asiatic quarterly review and oriental and colonial record. Oriental Institute. p. 74. Retrieved 2011-01-23.
74. Vladimir Socor. "Talysh issue, dormant in Azerbaijan, reopened in Armenia", The Jamestown Foundation, May 27, 2005 بایگانی‌شده در سپتامبر ۳۰, ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
75. James B. Minahan. Encyclopedia of Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the world. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC, 2016. P. 409 شابک ‎۹۷۸−۱−۶۱۰۶۹−۹۵۳−۲
76. «بررسی روند تاریخی‌سیاسی جمهوری تالش- مغان به بهانه سالگرد تأسیس آن». آذری‌ها. ۲۰۱۸-۰۶-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۶.
77. Coene, Frederik (2009). The Caucasus: an introduction. Routedge. p. 35. ISBN 978-0-415-48660-6.
78. Armenia: A Country Study: The New Nationalism, The Library of Congress
79. Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика, Great Soviet Encyclopedia

پیوند به بیرون