محکم و متشابه

مسئله محکم و متشابه، یکی از مسائل بحث‌برانگیز در علوم قرآنی است.^[۱]

آیه ۷ سوره آل عمران:

متن عربی

هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ

برگردان فارسی

اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‌ای از آن، آیاتِ محکمات (نشانه‌های استوار) است که مادرِ کتاب‌اند و پاره‌ای دیگر متشابهات (مانندها) هستند. پس کژدلان، متشابهات را برای فتنه‌جویی و تأویل‌گری پِیروی می‌کنند حال آنکه تأویلِ آن را هیچ‌کس نمی‌داند مگر خداوند [.] و ریشه‌داران در دانش گویند: ایمان آوردیم که همگی از نزدِ پرورندهٔ ماست. و یاد نمی‌کنند مگر خردمندان.^[۲]

آیهٔ یادشده که به محکم و متشابه نامدار گشته آیاتی را که به عالَمِ غیب اشاره می‌کنند جزو متشابهات (مانندها) آورده است بدین‌سان که برای نمونه نعمت‌های بهشت همچون حورالعین، عذاب‌های دوزخ، چگونگی زنده‌شدن مردگان در قیامت، قرار گرفتن خدا بر تخت پادشاهی و… همگی در خور فهم انسان مادی بیان شده و تأویل آن تنها در روز رستاخیز برای آدمی ممکن خواهد بود بنابراین گروندگان به دین نباید به تأویل و تفسیر چنین آیاتی اقدام کنند.^[۳]

قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون^[۴] (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)^[۵][۶]

تعریف

آیه محکم

در افاده معنا هیچ ابهام و ایهامی نداشته باشد و به روشنی تمام بر مقصود خویش دلالت نماید.^[۷][۸]

آیه متشابه

احتمال چندین معنا در آن وجود دارد؛ به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد می‌گردد و همانگونه که امکان تأویل صحیح آن وجود دارد، احتمال تأویل فاسد نیز در آن می‌رود.^[۹][۸]

در قرآن

بطون قرآن شدیداً گسترده و ناشناخته‌اند. قرآن دو دسته آیات دارد: محکمات یعنی آیاتی که تنها یک معنی مشخص و روشن دارند و دیگری متشابهات یعنی آیاتی که بیش از یک معنی دارند و برخی از آن معانی سوءاستفاده‌پذیر به دست کج‌اندیشان می‌باشند. در مورد آیات متشابه قرآن می‌گوید: وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله^[۱۰] یعنی: از تاویل یا بطن (معانی پنهان) آیات متشابه تنها خداوند آگاه است. (و نیز کسانی مانند پیامبر و امامان با تعلیم خداوند)^[۱۱]

در روایات

• در کلام پیامبر اسلام: «لا تُحصی عَجائبُه و لا تُبلی غرائبه»^[۱۲] یعنی شگفتی‌های قرآن هرگز تمام نمی‌شود و نوآوری‌های آن به کهنگی نمی‌گراید.
• در حدیث: «قرآن هفتاد بطن دارد.»
• ابن عبّاس: «القرآن یُفَسِّرُهُ الزَّمان»

دیدگاه فقها

• مکارم شیرازی: قرآن تراوشی از کلام و علم و ذات نامتناهی خداست؛ که نمی‌توان تمام جنبه‌های آن را آشکار کرد.^[۱۳]

گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن».^[۱۴] مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان.^[۱۵] در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا و رسوخ‌کنندگان در علم. (یا تنها خداوند و بس)^[۱۶][۱۷]

نظريه روح الله نجفى دانشيار دانشگاه خوارزمى:

روح الله نجفى در مقاله اى پژوهشى با عنوان «رمزگشايى از محكم و متشابه با تكيه بر گفتمان قرآن» كه در سال ١٤٠٢ شمسى در مجله «پژوهشنامه نقد آراء تفسيرى» منتشر شد، تفسير رايج از بند هفتم سوره آل عمران را خطا دانست و مدعى كشف مراد قرآن از محكم و متشابه گرديد. به گفته وى، خوانش بند هفتم آل عمران در پرتو دیگر مواضع قرآن، نشان می دهد که مراد از «آیات محکم»، عبرت های تحقق یافته در امت های سابق و مراد از «آیات متشابه»، عبرت های مشابه آن است که به مخالفان رسول اسلام وعده داده شده است. در این راستا، تعابیر «إبتغاء فتنه» و «إبتغاء تأویله»، به عذاب خواستن و فرجام طلبیدن مخالفان ناراست دل -از باب سخره و عناد- دلالت دارند. به دیگر بیان، معنای «آیات»، قسمت بندی های سوره های قرآن نیست بلکه از آن، نشانه های عبرت آموز و بیم دهنده قرآن، اراده شده است. «مُحکَم» یعنی آنچه بدان حکم شده و انجام و فرجام یافته است و «مُتَشابِه» یعنی آنچه شبیه «مُحکَم» است. «ام الکتاب» یعنی هسته مرکزی قرآن که سایر قرآن بر گرد آن شکل گرفته است. قرآن یک انذارنامه و عبرت های تحقق یافته آن، بنیان و مرکز این نامه است. کج دلان، در مقام ستیزه جویی با رسول اسلام، وقوع عذاب های وعده داده شده در قرآن و تحقق عبرت هایی شبیه به عبرت های تحقق یافته امت های پیشین را درخواست می کردند. در این راستا، «فتنه» به معنای مبتلا شدن به عذاب و «تأویل قرآن» به معنای فرجام و عاقبت آن است. دانستن فرجام قرآن، که به خدا اختصاص یافته است، علم به زمان و چگونگی تحقق وعیدهای قرآن در آینده است. بر این اساس، روح الله نجفى ترجمه ذیل را از بند هفتم سوره آل عمران عرضه داشت: او همان است كه بر تو، نوشته قدسی فرود آورد. پاره ‏اى از آن، عبرت های انجام یافته است که بنیان نوشته بر آن ها است و عبرت های ديگر، به همان سان می باشد. آنان كه در دل هايشان ناراستی است، عبرت های همگون آن را دنبال مى ‏كنند تا بلا خواهند و فرجام آن را جویند، حال آن که فرجامش را جز خدا، كس نداند. از دیگر سو، پای داران در دانش قدسی گویند که آن را راست می دانیم. همگی [:همه نوشته ها]، از نزد مالک ما است و جز دارندگان دل، كس هشدار نیابد.

شمار آیات متشابه

دربارهٔ تعداد متشابهات در قرآن، میان دانشمندان اختلاف است و این اختلاف ناشی از نسبی بودن مفهوم تشابه می‌باشد. جلال الدین سیوطی تعداد متشابهات قرآن را بالغ بر ۵۰۰ مورد می‌داند. قاضی عبدالجبار تعداد آن‌ها را ۸۷۵ مورد دانسته‌است. درالتمهید فی علوم القرآن تعداد متشابهات حدود ۲۰۰ مورد شمرده شده‌است.^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]}

فلسفه وجود آیات متشابه

1. وجود فنون بلاغی نظیر کنایه، مجاز، تشبیه و ایهام در مورد ظرافت و علو مفاهیم.
2. حفظ قرآن از دستبرد و نقش عالمان دین در قبال جاهلان.
3. مصلحت اقتضا می‌کند که قرآن مشتمل بر متشابهات باشد تا مردم جهت آشنایی با مراد قرآن ناگزیر از تدبر گردند و درست به همین علت از سایر صناعات، نظیر ایجاز و اطناب، اختصار و اسهاب و مانند آن استفاده شده‌است.
4. هم‌چنین طرح متشابهات موجب می‌گردد اهل علم متشابه را به محکم برگردانند و بدین وسیله هم درجات و مراتب علم و عالمان دانسته می‌شود و همدیگر قشرها مردم می‌آموزند که باید برای فهم قرآن به عالمان رجوع کنند.
5. بدین وسیله انسان‌ها مورد آزمایش و اختبار قرار می‌گیرند تا معلوم شود این انسان در آن‌جا که معرفت جزمی و یقینی پیدا نمی‌کند، آیا به غیب ایمان می‌آورد یا نه؛ و بدین وسیله راسخان از زائغان (الذین فی قلوبهم زیغ) بازشناخته شوند.^[۲۲][۲۳]

برخی از آیات محکم قرآن

1. فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره (آیات ۷ و ۸ سوره زلزال)
2. آیات سوره توحید یا اخلاص از جمله آیات محکم است که سایر آیات متشابه با آن سنجیده می‌شوند.^[۲۲]

برخی از آیات معروف قرآن

آیه نور-آیه خمس-آیه تطهیر-آیه حجاب-آیه مباهله-آیه اطاعت-آیه ولایت-آیه تبلیغ-آیه انذار-آیه فطرت-آیه اکمال-آیه خیرالبریه-آیه اخوت-آیه تداین-آیه کرسی-آیه و ان یکاد-آیه قتال-آیه مودت-آیه اولی الامر-آیات قتال

جستارهای وابسته

• سوره
• قرآن
• نامهای خدا در قرآن

پانویس

1. نیکویی، حجت‌الله. نگاهی نقادانه به مبانی نظری نبوت. 243.
2. «آیه ۷ سوره آل عمران: متن، ترجمه‌ها، تفاسیر و…». پایگاه جامع قرآنی.
3. علی‌اصغر ایمان‌دوست. «تحلیل و نقد آرای فخر رازی» (PDF).
4. بطن به معنای درون، لغتی ست که در روایات در مورد قرآن استفاده شده.
5. تفسیر نمونه، ج۱، ص بیست (با حروف، نه عدد)
6. بجنوردی، سید محمد موسوی، علم اصول، عروج، 1379 ه‍. ق
7. جوان آراسته، حسین (۱۳۸۰). درسنامه علوم قرآنی سطح 2. قم - ایران: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم). صص. ۴۴۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ مه ۲۰۱۷.
8. خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام :0 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
9. جوان آراسته، حسین (۱۳۸۰). درسنامه علوم قرآنی سطح 2. قم - ایران: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم). صص. ۴۴۵، ۴۴۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ مه ۲۰۱۷.
10. (سوره آل عمران/ آیه 5)
11. تفسیر نمونه مکارم شیرازی
12. کافی، جزء2، ص238
13. تفسیر نمونه، ج۱، ص بیست (با حروف، نه عدد).
14. جعفر کشفی و سایر فرهنگ‌های لغات
15. منطق کاربردی، علی اصغر خندان، صفحه ۳۱، آشنایی با چند اصطلاح
16. تفسیر نمونه ج 2/ ص 437
17. مجمع البحرین 5/312
18. التمهید فی علوم القرآن، ج۳
19. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲
20. سبحانی، جعفر، منشور جاوید قرآن، ج۳
21. سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن
22. تفسیر نمونه
23. المیزان