Tehueltxe[1] (lehen patagoi deituak) Patagoniako lautadetan Magallaes itsasartetik Rio Negrora bitarteko lurraldeetan bizi zen etnia-multzo baten izen generikoa da. XXI. mende hasieran 10.590 tehueltxe bizi ziren Argentinan[2], gehienak Santa Cruz eta Chubuten.
Historia
Tehueltxeen artean iparraldekoak eta hegoaldekoak bereizten ziren, hizkuntzaz eta ohiturez. Iparraldekoak zaldiz ibili ohi ziren, eta hegoaldekoak oinez (zaldia XVIII. mendearen hasieran zabaldu zen). Ipar Amerikako Ordoki Handietako indiarren artean bezala, zaldiak indiarren bizimodua aldatu zuen. Tehueltxeak ehiztari egin ziren (guanakoa ehizatzen zuten, batez ere). Ekonomia-egoera hobetzean, ugaldu egin ziren.
Antonio Pigafettaren arabera, Magallaes-Elkano espedizioaren kronista, 1520ko apirilean esploratzaileak egungo Argentina eta Txilen bizi ziren herriekin topo egin eta "patagoi" izena jarri zieten. Pigafettaren arabera, Magallaesek opariekin engainatu eta gazte batzuk bahitu zituen, espainiako erregeari eramateko asmoz, baina erresistentzia moduan bahituak jateari utzi eta hil egin ziren itsasontzian. Emakume tehueltxeen aurka erabili zuten indarkeria sexuala aipatzen du ere, baita gizonen haserrea, "jeloskorrak" zirelakoan. Lur haietatik alde egin aurretik mendi altuenera igo ziren gurutze kristau bat ezartzeko eta lur haiek espainiako erregearenak zirela erakusteko. Mendiari ere izena aldatu zioten, "Monte Cristo" deiturik.[3]
Meza katolikoa ere ospatu omen zuten, lur haietan ospatu zen lehenengoa. 2020an Frantzisko aita santuak pozez gogoratu zuen 1520ko apirilaren 1a, meza hori ospatu zen eguna, hain zuzen ere.[4]
Kolonoen kontrako gerran aritu ziren behin baino gehiagotan. Poliki-poliki, ordea, kolonoen ohiturak beretu eta haiekin nahastu ziren.
Azken hiztuna
2019ko urtarrilaren 4ean Dora Manchado hil zen, tehueltxeeraren azken hiztuna. Izan ere, 1980. hamarkadaz geroztik hizkuntza berreskuratzeko saiakerak egon baziren ere, jada berandu zen.[5][6]
Erreferentziak
Kanpo estekak
Dora Manchado tehueltxea hitz egiten hizkuntzalari batekin
