Rosa Montero Gayo (Madril, 1951kourtarrilaren 3a) kazetari eta idazlea da, eta ibilbide luzea egin du literaturan, komunikabideetan eta irakaskuntzan. Arte Ederretako Merezimenduaren Urrezko Domina 2022an.[1]
Biografia
MadrilgoCuatro Caminos auzoan bizi zen familia apal batean jaio zen. Monteroren irakurzaletasuna haurtzaroan hasi zen, lau urtetik bederatzira arte etxean egon behar izan baitzuen denbora luzez gaixotasun batetik sendatzen.[2] Ondoren, Batxilergoa Madrilgo Beatriz Galindo Institutuan egin zuen eta 17 urte zituela, Filosofia eta Letretako Fakultatean hasi zen unibertsitate-ikasketak, psikologia eta gero kazetaritza ikasteko asmoz. Azkenik psikologia ikasketak utzi zituen, lau urteren ondoren, eta Madrilgo Kazetaritza Goi Eskolan titulua lortu zuen. 1970ean, 19 urte zituela, kazetari hasi zen hainbat hedabidetan (Fotogramas eta Pueblo, besteak beste). Unibertsitateko garai berean, antzerki talde independenteekin kolaboratu zuen.[3]1988anPablo Lizcano kazetariarekin ezkondu zen. Lizcano 2009an hil zen gaixotasun luze baten ondoren.[4]
Lan ibilbidea
Kazetaria
Lanbidez kazetaria da[5], eta lanbide horretan lan egin du hainbat komunikabidetan, Antena 3 irratian eta El País egunkarian besteak beste. 1976an, egunkaria sortu eta gutxira, estilo bereziko zutabe ugariren egile gisa hasi zen erredakzio lanetan.[6]1980 eta 1981 bitartean, igandeko gehigarriaren erredaktoreburu izan zen. Egunkari honen igandetako gehigarrian bereziki egindako elkarrizketan espezializatu zen, eta arrakasta entzutetsuak lortu zituen, hala nola Jassir Arafat politikari palestinarrari egindako elkarrizketa. Generoari literaturaforma bat eman zion, galdera eta erantzun soilena baino askotarikoagoa, eta ez hain esterotizatua.[7] Iritzi-artikulu ugari ere idatzi ditu.
2018ko martxoan, Macauko Nazioarteko Literatura Jaialdian parte hartu zuela aprobetxatuz, Rosa Monterok Txinan bira egin zuen, idazketaren lanbideari buruzko hainbat hitzaldi eskainiz.[8]
Bere web gune ofizialaren biografian adierazten denez, "bere kazetaritza-testuak Latinoamerikako hainbat egunkaritan agertu ohi dira Argentinako Clarín edo Txileko El Mercurio bezalako egunkarietaran idatzi du. Europako hedabideetan ere parte hartu du, hala nola Alemaniako Stern, Frantziako Libération edota Erresuma Batuko The Guardian. Bere ibilbidean 2.000 pertsona baino gehiago elkarrizketatu ditu, besteak beste, Ruhola Khomeini, Jassir Arafat, Olof Palme, Indira Gandhi, Richard Nixon, Julio Cortázar edota Malala Yousafzai.[9] Elkarrizketatzaile bezala erabiltzen duen teknika hainbat kazetaritza-unibertsitatetan aztertzen da, bere artikuluak bigarren hezkuntzan eta unibertsitatean sartzeko probetan agertzen dira."[10]
Idazle
1979an argitaratu zuen une hartako literatura-munduan zalaparta handia eragin zuen Crónica del desamor[11], bere lehen liburua. Eleberri honen muina emakumeak askatzeko mugimenduaren ardatza da. Egunkari handi bateko kazetaria den Anaren ahotan eta Juanekin izandako hausturaren ostean, trantsizioaren ikuspegi zehatza eskaintzen da, ez oso urruneko errealitate batena eta gai batzuetan gaurkotasun nabarmena duena. Hurrengo urteetan, dozena bat eleberri argitaratu zituen, baita haurrentzako kontakizun eta lanak ere.
1995ean, Historias de mujeres[12] argitaratu zuen El País egunkariaren igandetako gehigarrian bertsio zabalago batean argitaratutako emakumeen biografiak bilduz. 1997an, La hijas del caníbal[13] lanarekin Espasa-Calpe argitaletxearen Udaberri Saria irabazi zuen.[14][15]2003an eleberria zinemara eraman zuen Antonio Serrano zuzendari mexikarrak La hija del canibal izenburu berarekin.[16]
2022anEl peligro de estar cuerda[17] argitaratu zuen, hainbat elkarrizketetan iragarri duen artefaktu literarioa, narrazio itxura hartzen duen saiakera batean ez-fikzioa eta fikzioa uztartuz.[18] Sorkuntza lantzen duen literatur lana eta eromena, non egilea protagonista den bere ideiak beste egile batzuekin lotzen dituen bitartean. Honela hasten da liburua: «Beti jakin izan dut nire buruan zerbait gaizki zegoela». Hemendik aurrera, egileak bere pentsamenduak zabaltzen ditu, pixkanaka sorkuntza artistaren sendabide gisa nola uler daitekeen aztertzen. Honela: «Artistak bere burua mundura josteko moduetako bat sorkuntzaren bidez da, hau da, bere lana».[19] Baina, Monterok adierazi duenez, garrantzitsua ez da soilik sortzea, argitaratzea eta norbaitek irakurria izatea ere.
Rosa Monterok sari ugari jaso ditu, bai kazetaritza-lanagatik, bai bere herrialdeko, Espainiako eta kanpoko literatura-lanengatik. Bere lanak hogei bat hizkuntzatara itzuli dira.[20][21][22][23]
Nocturnario liburu kolektiboan parte hartu zuen (2016). Bertan 101 idazlek testu bana eman zuten, Ángel Olgosok egindako 101 irudietako bakoitza laguntzeko.[50]
Poshumanas: antología de escritoras españolas de ciencia ficción. (Libros de la Ballena, 2018)[51] Beste hamaika idazlerekin batera.
Nosotras: Historias de mujeres y algo más (ilustraciones de María Herreros), (Alfaguara, 2018)[62]. Edición ampliada de Historias de mujeres.
El arte de la entrevista. 40 años de preguntas y respuestas (Debate, 2019).[63]
Cuentos verdaderos (Alfaguara, 2024).[64] Crónicas y reportajes publicados entre 1978 y 1988 en El País.
Idazketa ikastaroak
Escribe con Rosa Montero (Alfaguara, 2017)[65]. Paula Bonet-ek ilustratua.
Rosa Monteroren obran oinarritutako lanak
Antzerkia
Cuando yo era niña solía gritar y chillar (1988). Sharon MC Donald-en lana, Rosa Monteroren egokitzapena eta itzulpena. 1988an estreinatu zen Madrilen.[66]
Sólo los peces muertos siguen el curso del río (1999) Fundiciones Teatrales C2ek Madrileko Alfil antzokian 1999an egindako muntaiaren parte da Mi hombre kontakizuna.[67]
Historias de Mujeres (2001 y 2002). Rosa Monteroren izen bereko liburuaren antzerki-bertsioa, Sevillako Decocoyhuevo antzerki konpainiak egina, 2001ean eta 2002an irudikatua.[68][69]
La gloria de los feos, El Monstruo del Lago, Mi hombre eta Amor ciego kontakizuna Parisen eta Bordelen antzestuak izan dira.
El amor es una mentira pero funciona (2003), Teatro Imaginario konpainiaren eskutik, Rosa Monteroren Parece tan dulce kontakizuna antzeztu zuen hainbat areto eta hiritan.[70]
Amantes y enemigos bildumako kontakizun batzuk Plan B konpainiak antzestu zituen Uruguaien (2003)
¡Ubíquese! (2005), "Producciones Ditirambo Azul" taldekoa, La Hija del Caníbal eleberriaren antzerki-egokitzapena Costa Rican.[71]
La loca de la casa (2008), titulu bereko liburuan oinarritutako "Taller de costura" taldearen antzerki-egokitzapena Brasilen.
Historia del Rey Transparente (2012), izen bereko eleberriaren antzerki-egokitzapena: Teatro La Percha, Buenos Aires, Argentina.[72]
La ridícula idea de no volver a verte (2019). Aran Dramática konpainiak iIzen bereko liburuan oinarritutako antzerki bertsioa.[74]
El caballero incierto (2020). Laila Ripollek idatzitako bakarrizketa, La carne liburuko pertsonaia batean oinarritutako antzezpenarentzat.[75]
La ridícula idea de no volver a verte (2023), Teatro Imaginario konpainiarena, Rosa Monteroren izen bereko obraren antzezpen egokitua.[76]
Zinema
O décimo punhal (2001). Vitor Moreiraren film laburra, El puñal en la garganta (2001) ipuinean oinarritua. Publikoaren saria Larissako Zinemaldian (Grezia) eta fikziozko lehiaketa ofizialeko irabazlea Tesalonikako International Panorama Film Festival jaialdian, Grezia.[77]
Retrato de familia (2016). Jareb Jacobsenen film laburra, izenburu bereko ipuinean oinarritua (2014). Film labur bitar onenaren saria San Diego Films Awards sarietan (AEB).[78]
La hija del caníbal (2003). Antonio Serranoren filma, Rosa Monteroren izenburu bereko nobelaren egokitzapena.[79]
Telebista
Media Naranja (1985). Jesús Yagüek zuzendutako telesaila. TVEn, 1985ean, eta, ondoren, Latinoamerikako zenbait telebistatan. Argentinako atzerriko produkziorik onenaren Martín Fierro saria, 1987. Rosa Monterok idatzitako 13 gidoi.[80]
Dictadoras (2015). Argentinako serie dokumentala. Rosa Montero gidoilari, aurkezle eta elkarrizketatzailea izan zen.[81]
Opera
El cristal de aguafría (1994), Temblor nobelan oinarritutako operarako libretoa, Marisa Manchadoren musika, Arte Eszeniko Berrien Zentroan estreinatua, Madril.[82]
Cambio madre por moto (2014-2023). Programa Gazteari zuzendutako ganbera-opera, Gerard Mortierrek zuzendua, Madrileko Teatro Realeko zuzendari artistikoa. Rosa Monteroren libretoa eta Frank Nuyts-en konposizio musikala ditu, Gerard Mortierrek eskatuta, 2014. urtean.[83]
Artea
Bere lanei buruzko arte birtualeko erakusketak egin dira; besteak beste, Noke Yuiza artistaren Lacrime nella Piogia ziberespazioko instalazioa, Lágrimas en la lluvia eleberrian oinarritua, Brerako Arte Akademiak antolatutako Muestra Inmersive Worl(d)s erakusketan, Milanen 2012an.[84]
Polémica
2017. urteko ekainean, El País egunkariko igandetako gehigarriko Maneras de vivir atalean, Rosa Monterok iritzi-artikulu bat argitaratu zuen[85], farmazia eta elikadura enpresa multinazionalen aurka egin eta homeopatiaren erabilera sustatzeko. Artikuluak polemika pixka bat sortu zuen, iradokitzen baitu hazi transgenikoak gaixotasun multisistemiko batzuen kausa direla, ikertzaileei egozten die sistematikoki beren azterketen emaitzak manipulatzea industriei mesede egiteko, eta dibulgatzaile zientifikoak homeopatiaren aldeko ospea kentzeko kanpainaren autoretzat jotzen ditu.
Sariak eta aintzestapenak
1987ko Mundo de Entrevistas saria
1981ko Kazetaritza Sari Nazionala (erreportaje eta artikulu literarioen kategoria)
1997ko Primavera saria La hija del caníbal lanagatik
1998ko Txileko Kritikoen Zirkuluaren saria eleberri onenari La hija del caníbal lanagatik
1999ko Txileko Kritikoen Zirkuluaren Saria, Amantes y enemigos lanagatik
2003ko Qué Leer saria Espainiako eleberri onenari La loca de la casa lanagatik
2004ko Rodríguez Santamaría saria
2005eko Grinzane Cavour saria Italian argitaratutako atzerriko libururik onenari, La loca de la casa lanagatik.
2005eko Madrilgo Prentsa Elkartearen saria ibilbide osoari
2005eko Qué Leer saria Espainiako eleberri onenari Historia del Rey Transparente lanagatik
2006ko Roman Primeur saria La loca de la casa lanagatik
2007ko Mandarache saria Historia del Rey Transparente lanagatik
Honoris causa doktorea, Puerto Ricoko Unibertsitatea, Areciboko barrutia (2010eko azaroaren 19a)
2011ko Cognac-eko Europako Literaturen Jaialdiko Irakurleen Saria Instrucciones para salvar el mundo
2014ko Munduko Zutabegileen Nazioarteko saria
2014ko Madrilgo Kritikaren Saria La ridícula idea de no volver a verte lanagatik
2016ko José Luis Sampedro saria, bere obra osoagatik
2017ko Nazioarteko Prentsa Klubaren ibilbide profesionalaren saria.
2017ko Malagako Unibertsitateko Manuel Alcántara Nazioarteko Kazetaritza Saria.
2017ko Espainiako Letren Sari Nazionala
2012an Parlan inauguraturiko Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe batek bere izena darama.
2019ko Cáceres Hiria Nazioarteko Kazetaritza Saria, Mercedes Callejos-ek eta Carlos Ballesterok emana, Cacereserako trenari buruzko Una ballena varada en una playa artikuluarengatik, El País Semanal, 2018ko abenduaren 9an argitaratua
2019ko Lee Picanya saria bere ibilbide osoari
2019ko Ciudad de Alcalá Arteen eta Letren Saria
2019ko Leyenda saria, Madrilgo Liburutegien Elkarteak emana
2020ko Viajera en el Tiempo saria
2020ko "Juan Antonio González Caraballo" elkartasun saria
2020ko CEDRO saria, kultura eta jabetza intelektuala defendatzeko etengabeko konpromisoagatik.
2020ko Toulouse Polars du Sud Jaialdiko Bioleta Beltza Saria Los tiempos del odio lanagatik
Malagako Unibertsitateko ohorezko kidea
2022ko Iberoamerikako ASICOM saria Oviedoko Unibertsitatean
2022ko Eñe jaialdiko saria
2022an, Arte Ederretako Merezimenduaren Urrezko Domina jaso zuen, Ministro Kontseiluak emana, Espainiako Kultura eta Kirol ministroak proposatuta.
2023an, RNEren El Ojo Crítico saria jaso zuen, Sari Berezia kategorian, egindako ibilbideagatik.
2023ko FILEM saria (Mexikoko Estatuko Liburuaren Nazioarteko Azoka). Toluca).