Idazkera sistema hizkuntza baten osagaiak edo adierazpenak irudikatzeko erabiltzen duten ikur-sistema da. Irudikatutako osagai bakoitzak grafema du izena.
Idazkera sistemen historia
Idazkeraren aurretikoak eta garapena
Idazkera “ageriko marka konbentzionalez osaturiko gizakien arteko komunikatzeko sistema” bada[1], denboraren ardatzean atzera joaz, leizeetako Goi Paleolito garaiko petrogramek (labar-pinturak) et petroglifoek (labar-tailak) idazkerarekin harreman zuzenik ba ote duten eztabaidatzen dihardute zenbait hizkuntzalari eta historiagilek.
Gelb-ek[1] bi etapatan banatzen du idazkeraren historia: semasiografikoa (zentzuak adierazten dira, zeinuak ez daude hizkuntzarekin lotuta, edozeinek interpreta zitzakeen hizkuntza kontuan izan gabe) eta fonografikoa (hizkuntzaren ordez erabiltzen da idazkera, idazkera zeinuak hizkuntzarekin daude lotuta). Azken etapa honen garapena da gaur egun gure idazkerak hartu duen bidea.
Etapa semasiografikoan bi baliabide ezberdintzen dira: baliabide adierazgarri-deskribatzailea (irudiak helburu artistikoa duten marrazkien eta pinturen antzekoak dira baina, azken hauek ez bezala, komunikazioaren xede bakarrarekin eginda daude) eta baliabide mnemotekniko-identifikatzailea (sinboloak eta marrazkiak aurrekoan bezala egiten dira, baina helburua aldatzen da, ez da zerbait deskribatzen, baizik eta pertsona, objektu, datak, kantuak edo hasierako kontabilitate bat identifikatzen laguntzen dute).
Azken metodo honen garapen osoak idazkera logografiko bat lor zezakeen, zenbait zeinuk beste zenbait gauza edo izakiekin elkarrekikotasun konbentzional bat lortzen zihardutelako, baina nahiz eta planeta osoan zeinu lexikoak aurkitu, inon ez da garapen gorenik lortu duen sistemarik topatu. Bidea beste bat izan zen. Idazkera logo-silabikoek eman zioten hasiera idazkeraren benetako garapenari .
Hau honela, idazkeraren bat garatu den komunitateetan, honako pausu hauek jarraitu dituzte gutxi gora behera, nahiz eta zibilizazio batzuk ez dituzten denak jarraitu eta erdibidean geratu diren, hala nola japoniera eta txinera.
Idazkera sintetiko piktografikoa
Piktograma bakoitza esaldi edo enuntziatu oso baten itzulpena da, hau da, objektu baten irudia zeinu batez azaltzen da zuzenean. Abantaila du edozeinek interpreta ditzakeela zeinuak hizkuntza kontuan hartu gabe. Desabantaila, ordea, objektu konkretuak baino ez direla irudikatzen.
Idazkera sintetiko ideografikoa
Ideograma batek, ideia edo irudi bat adierazten duen sinboloak, objektu multzo baten ezaugarri komun bat adierazten du; ideiak irudikatzen ditu, ez soinuak. Adibide gisa idazkera txinoa eta japoniarra eta Egiptoko hieroglifoak.
Idazkera analitiko fonetikoa
Aurreko sistema horietatik, idazkera oso bat garatzeko ahalbidea izan dutenak grafia bati balio fonetiko bat atxikitzeko gai izan direnak izan dira, zeinu grafiko horrek hitz bezala zuen esanahia alde batera utzi ondoren; honi fonetizazio printzipioa deitu izan diote. Grafemak ez du objektu edo irudi bat adierazten, elementu linguistiko bat baizik. Abantaila du inbentario hertsi eta txiki batez hitz eta mezu mugagabeak adieraz ditzakeela.
Zazpi idazkera sistemek garatu zuten fonetizazio printzipioa, nahiz eta beste herri batzuk ere ezagutu (Ertamerikakoek, adibidez): Sumer, Egipto, hititera, txinera, proto-elamitera, proto-indikoa eta kretarra, azken hiru hauek ia deszifratu gabe daude gaur egun. Zazpi hauetatik sortu dira gizakiak erabili izan dituen idazkera sistema guztiak.
Ez da ekonomikoa konbinazio anitz eskatzen dituelako: bokala edo kontsonante bokala edo kontsonante-kontsonante-bokala..., zeinu bakoitzak hizkuntza bakoitzaren etendura silabikoak adierazten ditu.
Idazkera sistema guztietatik ekonomikoena da, hizkuntza bakoitzaren fonema adina zeinu izaten dituelako. Dena dela, bi aldaera ezagutzen dira:
- Bokalak apuntatzen ez dituzten alfabetoak, semitikoen modura, eta hitzek bokale bat edo beste hartzen dute morfologiaren eta erabileraren arabera.
- Bokalak apuntatzen dituzten alfabetoak, hala nola, grekoa, latina, zirilikoa, armenioa...
Hona hemen sistema nagusiak
Greziako idazkera aurrealfabetikoak
Idazkera piktografikoa (K.a. 2000-1650)
Sir Arthur Evans-ek Kretako indusketetan aro minoikoko taulatxoak aurkitu zituen. Aurkikuntza epigrafiko hauetatik hiru idazkera fase ezberdin daitezke: minoikoa edo hieroglifikoa, A lineala eta B lineala.
Fase minoikoko (K.a. 2000-1650) idazkera piktografikoa da, objektu ezagunak irudikatzen baititu (burua, eskua, animalia...) harrizko eta buztinezko zigiluetan. Oso material gutxi dugunez zaila da dezifratzea.
Idazkera ideografikoa: A lineala (K.a. 1750-1450)[2]
Aurreko faseko piktogramak oso marradura sinpleetara pasatzen dira. Norabidea ezkerretik eskuinera da eta Kretan baino ez dira aurkitu. Objektuak harrizkoak eta brontzezkoak dira, baina gehienak buztinezko taulatxoak dira. Badirudi nekazaritzako produktuen zerrendak direla.
Idazkera silabikoa: B lineala (K.a. 1400-1200)
Badirudi B lineala Kretatik Greziara pasatu zela mizenikoak irlatik pasatu ondoren, izan ere Kretan, Pilosen, Mizenasen eta Argosen aurkitu izan dituzte arrastoak. Michael Ventris eta John Chadwick-ek dezifratu zuten 1952an eta grekoa zela adierazi. Laurogeita hamar zeinu erabiltzen zituen bokal grekoak eta kontsonante eta bokala adierazten zuten konbinazioak azaltzeko. Ideogramak sarritan erabiltzen ziren eta zenbaki sistema oso bat zuen (zenbakirik altuena 10000 da).
Festoseko diskoa
Festoseko diskoa egositako buztinezko disko plano bat da eta testua bi alderdietan du, espiralean, kanpotik erdialdera. Zeinu bakoitza aparte idazten zen buztinean zigiluren bat erabiliz egosi baino lehen. Saiatu dira dezifratzen baina oraindik ez dute lortu.
Txipreko idazkera piktografikoa (K.a. 1500-1200)
1957tik ari dira Txipren buztinezko taulatxoak aurkitzen B lineala baino zaharragoa den baina aldi berean antzeko idazkera piktografiko baten. Dezifratu gabe daude baina badirudi ez dutela hizkuntza grekoa idazten.
Knososeko jauregia desagertu ondoren, K.a. 1380 inguruan, eta Pilosekoa erre eta gero, K.a. 1200 inguruan, idazkera desagertu egiten da lurralde grekotik.
K.a. VIII. mendean idazkera alfabetikoan idatziriko objektuak azaltzen dira. Greziarrak berriro idazten hasten direnean antzinako zeinu silabikoekin zerikusirik ez duten zeinu alfabetikoak erabiltzen dituzte. Bitarte honetan gertatu zenari buruz ez dago inongo daturik, Homerok egiten duen aipamen ilun bat ez bada Preto erregeak Belerofonteri taulatxo batzuk ematen dizkionean Liziara eraman ditzan: “Liziara bidali zuen, zoritxarreko seinaleen eramaile. Tolestutako taulatxoetan zeinu hilgarriak zeuden eta bere aitaginarrebari eraman ziezaizkion agindu zuen, eta hark hilko zuen” (Iliada VI, 168-177).
Ondorengo historiagile grekoek gauza gutxi argitzen digute eta gai hau ukitzen dutenek idazkeraren aurkitzailetzat jainkoak, Hermes, edo heroiak, Prometeo, Palamedes edo Kadmo, dituzte. Hala ere, iturri hauek alfabeto grekoaren jatorri feniziarra behin eta berriro aipatzen dute. Iturririk zaharrena Herodotorena dugu: “Kadmorekin etorritako pheniziar haiek (eta euren artean gephyrarrak) aipatu herrialdean finkatzean, beste ezagutza batzuen artean, alfabetoa ekarri zuten Heladera, ordurarte heleniarrentzat ezezaguna zena, uste dudanez. Hasiera batean, pheniziarrek egun ere erabiltzen duten alfabeto bera zen; baina gero, denbora igaro ahala, hotsen aldaketaz batera, grafiak ere aldatuz joan ziren. Garai hartan pheniziar haien inguruan bizi ziren heleniarrak, lurralde gehientsuenetan, joniar arrazakoak ziren, eta hauexek izan ziren pheniziarrek erakutsitako alfabetoko letrak berenganatu eta forma-aldaketa ttiki batzuez erabili zituztenak; eta letroz baliatzean, "karaktere pheniziarrak" deitu zieten, eta zuzena zen horrela deitzea, pheniziarrek.”[4] (Historiak V, 58).
Alfabeto grekoaren jatorria: feniziar alfabetoa
Feniziar alefatoa feniziera hizkuntza semitikoa idazteko erabiltzen zen eta tradizionalki hiru etapetan banatzen da: antzinakoa, berria eta punikoa.
Luze eztabaidatu da alfabeto grekoaren maileguaren antzinatasunari buruz. Gaur egun, antzinako kanaanita eta feniziera linealaren bilakaera ezagutu ondoren, hizkuntza semitikoen epigrafistek idazkera grekoa antzinako feniziar idazkeraren arketipo batetik datorrela aitortu dute, hau da, ez K.a. IX. mendea baino beranduago. Ematen du gutxi erabilia izan zela IX. mendearen bukaera edo VIII.aren hasierara arte, eta bitarte horretan moldatua izan zela hizkuntza grekoa zehatzago gertatzeko.
Lekuaren gaia ukitzerakoan, zaila dirudi leku bakar bat proposatzea; aproposagoa litzateke lurralde grekoaren leku ezberdinetan hartu zutela pentsatzea.
Feniziar alefatoa
K.a. XII. mendean azaldu zen. Feniziar alfabetoak 22 zeinu kontsonante ditu, gutxi gora behera greziar alfabetoaren lehen 22 zeinuak. Bokal falta honi azalpenak eman nahi izan zaizkio. Batzuk diote hasieran zeinuak silabikoak zirela eta gero kontsonantea soilik apuntatzen zela; beste batzuk, berriz, dialektoak zeudela eta bokalak ezberdin ahoskatzen zituztela, honen ondorioz idazleek kontsonanteak besterik ez zituztela apuntatzen. Baina badirudi hizkuntza semitetan hitz batek esaldian duen ordenak bere kategoria gramatikala eta funtzioa adierazten dituela. Hitz guztiak kontsonantez hasten ziren eta sistemak eraginkortasunez funtzionatzen zuen. Bokalak adieraztea, beraz, ez zen ezinbestekoa.
Aramerak K.a. XI. mendean, feniziar alfabetoa hartu ondoren, bokal batzuk apuntatzeko oinarrizko sistema bat asmatu zuen, matres lectiones izenarekin ezagunak, eta sistema hau Israelera K.a. IX. mendean zabaldu zen. H, W eta Y kontsonanteak bukaerako bokalak idazteko hartu zituzten: w u adierazteko, y i adierazteko eta h a, e eta o adierazteko. Noizean behin w eta y erabiltzen zituzten tarteko u eta i adierazteko. Hebreeraz bokale luze eta laburrak adierazteko era ez zen garatu Erdi arora arte, VII-IX mendeen artean, lerro-azpi edo lerro-gaineko ikurren bidez.
Feniziar alefatotik alfabeto grekorako bilakaera
Feniziar alefatoak aldaketa garrantzitsuak izan zituen grekoa moldatzeko bi hizkuntzen jatorria ezberdina baita eta honek arazo fonetikoak sortzen baitzituen. Feniziar sistema nahiko baldarra zen grekoa idazteko; grekoak ez zituen kontsonante asko zituen eta grekoz bokalez hasten ziren silabak idazteko ez zuen modurik. Alfabetoa berehala aldatu zen, eta fenizieraz kontsonanteak zirenak, grekoz bokal bihurtu ziren.
Bokalak: fenizierak ez zituen bokalak notatzen baina bazituen bost grafia soinu erdi-bokalikoak notatzeko. Grekoek garatu zuten bokalentzako lehen zeinu sistema
Txistukariak: fenizierak lau grafia zituen lau txistukari ezberdinentzat eta grekoak, aldiz, bi txistukari baino ez zituen.
Hasperendunak: fenizierak ez zuen hasperendunik eta grekoak leherkari hasperendunak zituen.
Alfabeto epikorikoak
K.a. VIII. mendean idazkera alfabetikoa azaldu zenetik ezagutzen dugun alfabeto greko klasikora arte mende asko igarotzen dira:
- minuskulak eta puntuazio eta ortografia ikurrak alexandriar garaian sortu ziren eta bizantziar garaian sendotu, testu transmisioa paperez eta pergaminoz egiten zenean, eta ez papiroz, Erdi Arora arte, K.o. IX. mendera arte.
- Greziak ez du alfabeto bakarra izango K.a. IV - III. mendeetara arte, joniar alfabetoa ezarri zenean, administrazioak bultzaturik, zibilizazio grekoaren eremu guztian.
- VIII. mendean azaldutako alfabetoek lekuan lekuko ezberdintasun agiriak zituzten, batez ere c, f, x eta y adierazterakoan. Kirchoff alemaniarrak alfabeto greko epikorikoen sailkapen bat osatu zuen zeinu horien arabera[5]:
1. Alfabeto berdea edo hegoaldekoa : alfabeto greko arkaikoa da eta irla batzuetan (Kreta, Tera, Melos...) ematen da.
Alfabeto grekoa ekialdekoaren eta mendebaldekoaren artean banatzeak garrantzi handia du idazkeraren historiarentzat, alfabeto urdin iluna izan baitzen gerora Grezia osora zabaldu zena, alfabeto greko estandar gisa, beste epikorikoak alboratuz; alfabeto greko estandarretik, aldaketak aldaketa, ekialdeko Europako alfabeto ez latindar guztiak datoz (greko modernoa, eslaviar alfabetoak eta errusiar alfabetoa), eta alfabeto greko estandarra K.o. IV-VI. mendeetan alfabeto gotikoaren eredu bihurtu zen. Mendebaldeko alfabetotik, berriz, etruriar alfabetoa, latindarra, eta italiar penintsulan erabili izan ziren beste alfabetoak datoz.
Batasuna K.a. 403an heldu zen, Atenasek joniar alfabetoa ofizialki ezarri zuenean eta IV. mendetik aurrera gainontzeko estatuek ere onetsi zutenean.
Alfabeto greko klasikoa
Alfabeto greko klasikoa joniera hitz egiten zen Asia Txikitik etorritako alfabeto urdin iluna da.
Moldaketarik garrantzitsuena soinu bokalikoentzat grafiak erabakitzearena izan zen. Honekin batera, hizkuntza semitetan ezezagunak ziren beste soinu batzuentzat ere zeinuak ezarri zituzten.
Idazkeraren norabidean, berriz, hasieran eskuinetik ezkerrera idazten zen (sinistrorsum) gero bustrofedikoa (βουστροφηδόν, ezkerretik eskuinera eta, gero, eskuinetik ezkerrera txandaka idaztea) eta azkenik, ezkerretik eskuinera (dextrorsum).
Normalean hitzen artean ez zegoen banaketarik (scriptio continua).
Erromak alfabeto grekoa hartzen du
Alfabeto italikoak
Alfabeto latindarraren sorrerari, edozein berrikuntza politiko eta kulturali bezala, jatorri mitikoa ematen diote[6].Baina beti argi dago elementu grekoa.
K.a. VIII. mendearen bukaeran alfabeto grekoa Italiako erdialdera sartu zen ekialdeko itsasertzetik (Tarkinia, Kaere...). Lurralde hartan bizi ziren etruskoek beraien fonetikara moldatu zuten, eta inguru hartako latindarrek ere bai, etruskoen bitartez eta eraginez, seguru asko.
K.a. VIII. mendean etruriera ia Italiar penintsula osoan hitz egiten zen, lekuan lekuko beste hizkuntza batzuekin nahasturik, baina etruriera, berez, Etruriako hizkuntza zen eta Kanpanian edo eta Lazion ez da hain bertakoa eta beste hizkuntza batzuekin batera bizi zen.
Etruriar alfabetoa
Etruriar alfabetoa da mendebaldeko grekoen emaririk garrantzitsuena etruriarentzat. K.a. VIII. mendearen bukaeran eta VII.ean hartu zuten, baina ez da zehatza noiz, nola ezta bere prozesua Etrurian zeharo ezarri zen arte.
Etruriera ez dago dezifraturik, baina irakurtzen da alfabeto greko eta latindarrarekin dituen antzekotasunengatik.
Etruriar alfabeto klasikoak 26 grafia ditu 22 soinurentzat.
Latindar alfabetoa
Latindar alfabetoaren historiaren jatorrian bi teoria daude; batek dio zuzenean grekotik hartu zutela, Kumaseko alfabetotik, mendebaldeko alfabetoa zutenengatik; beste batek, aldiz, grekotik hartu zutela etruriarraren bitartez. Azken honek du oinarri zientifiko sendoagoa.[7]
Berrikuntzak: G /g/ soinuarentzat C-tik ezberdintzeko (grekoaren gamma); grafia batzuk desagertzen dira (θ, φ, ψ...); P-ri marratxo bat gehitzen zaio R- sortzeko...
Alfabeto berri hau Errepublika eta Inperio garaira arte inskripzioetarako erabiltzen zen.
Alfabeto arkaikoa
Gaur egun ez dago ia K.a. VI eta V. mendeko dokumentu epigrafikorik, baina bai K.a. IV. mendetik aurrera. Alfabeto honek 21 hizki zituen:
- Z-ren lekua G berriak hartzen du.
- θ, φ eta ψ desagertu egin dira.
- Eme arkaikoaren ordez M berria, ρ-ren ordez P, qop (𐤒) feniziarraren ordez Q eta sigma grekoaren ordez S.
- K.a. III-II mendeetan Erroman Y (ipsilon grekoa) eta Z (dseta grekoa) birsartu ziren izen grekoak transkribatzeko, 23 hizki osatuz.
- K- gutxi erabilia kontuan badugu 24 hizki ditugu.
- Gogoan izan behar da I eta J eta U eta V arteko ezberdintze grafikoa oso berandukoa dela.
Alfabeto monumentala
Zesar eta Augustoren garaitik monumentu publikoetako letrek aldaerak izan zituzten: diseinua dotoreagoa izan zen, marradurak zainduagoak, proportzioak harmoniatsuagoak, ...
Klaudioren garaian enperadoreak berak hiru grafia berri ezarri zituen baina ez zuten arrakastarik izan.
Alfabeto kurtsiboa
Ez da inskripzio publikoetan, politiko edo administratiboetan azaltzen, baina bai herrikoi eta pribatuetan, herriak erabiltzen zuen alfabetoa baitzen. Ez da alfabeto homogeneo edo estandarizatua, hiri eta inskripzio berean grafia ezberdinak dira hizki bera idazteko.
Hizki minuskulak, grekoan bezala, Erdi Aroko eskuizkribuen tradiziokoak dira, idazkera kurtsibotik garatuak, eta arinagoak ziren idazteko.
↑Plutarko (Romulus 6, 1) eta Halikarnasoko Dionisiorentzat (Antiquitates Romanae 1, 84, 5) Romulo izan zen alfabeto grekoa erromatarren artera sartu zuena, Gabiin grekoekin jaso zuelako bere hezkuntza; Tazitok (Annales II, 14) Evandro grekoarengandik jaso zutela zioen; Plinio Zaharrak (Historia Naturalis 7, 56, 193), berriz, etruriarren aurreko Etruriako biztanleengandik jaso zutela, pelasgoengandik.
