Με τον όρο αρχαία ελληνική γλώσσα ή αρχαία ελληνικά εννοείται μια μορφή της ελληνικής γλώσσας που ομιλείτο κατά τους αρχαϊκούς χρόνους και την κλασική αρχαιότητα. Στον όρο περιλαμβάνεται συνήθως και η μετακλασική εποχή της ελληνιστικής περιόδου. Ωστόσο, οι μεταλλάξεις της γλώσσας κατά την ελληνιστική περίοδο δικαιολογούν μεθοδολογικά τη διακριτή θεώρησή της με τον όρο Ελληνιστική κοινή.[2]
Η μελέτη της ελληνικής γλώσσας μέσα από τις πηγές που επιβιώνουν στην προφορική εκφορά της γλώσσας και τα γραπτά τεκμήρια, μας επιτρέπει να διαγράψουμε την εξελικτική πορεία της γλώσσας, να εντοπίσουμε την ινδοευρωπαϊκή της καταγωγή, τους αρχαϊσμούς, τα προελληνικά δάνεια και να επισημάνουμε την εμφάνισή της κατά τη μυκηναϊκή εποχή. Οι κύριες φάσεις της εξελικτικής πορείας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι πέντε:[3]
Μεσαιωνική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού, κομβικό σημείο μετουσίωσης της ελληνικής κατά τον 15ο αιώνα.
Η αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν η γλώσσα του Ομήρου καθώς και των Αθηναίων ιστορικών, θεατρικών συγγραφέων και φιλοσόφων του 5ου αιώνα π.Χ. Έχει συνεισφέρει χιλιάδες λέξεις σε κάθε δυτική γλώσσα και αποτελεί βασικό μάθημα σε εκπαιδευτικά ιδρύματα του δυτικού κόσμου από την εποχή της Αναγέννησης. Τα αρχαία ελληνικά διδάσκονται σε πολλές χώρες του κόσμου, τόσο για μαθητές θεωρητικών σχολείων ή επιστημών αλλά και στο γενικό εκπαιδευτικό σύστημα, ή σε μεμονωμένα σχολεία σε κάποιες χώρες. Στις περισσότερες χώρες διδάσκεται με ερασμιακή προφορά, ενώ στην Ελλάδα και στην Κύπρο ακολουθείται η σημερινή προφορά της ελληνικής.
Ακολουθεί η Γραμμική Α, η οποία θεωρείται εξέλιξη της ιερογλυφικής, καθώς φαίνεται να χρησιμοποιεί συλλαβογράμματα. Και οι δύο αυτές γραφές δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί, κατά πάσα πιθανότητα όμως είναι Πρωτοελληνικές γλώσσες που μιλούσαν όλοι οι κάτοικοι του Αιγαίου.[5]
Η Γραμμική Β είναι ένα συλλαβικό σύστημα, που αποδίδει την πρωιμότερη και πιο αρχαϊκή φάση της ελληνικής γλώσσας (15ος - 13ος π.Χ. αι.). Βρίσκεται σε επιγραφές πήλινων πινακίδων, οι οποίες προέρχονται από τα οικονομικά και διοικητικά αρχεία τον μυκηναϊκού κόσμου.[6]
Από την εποχή που εξαφανίζεται η μυκηναϊκή συλλαβική γραφή (1200 π.Χ.), η αρχαιότερη αποδεδειγμένη ελληνική γραφή, έως τα τέλη του 8ου π.Χ. αιώνα, οπότε εμφανίζονται οι πρώτες επιγραφές σε αλφάβητο, μεσολαβούν πέντε αιώνες χωρίς σχετικά αρχαιολογικά τεκμήρια.[7]
Το ελληνικό αλφάβητο καινοτομεί ως σύστημα γραφής, καθώς εισάγει την πλήρη φωνολογική αντιστοιχία των σημείων του: κάθε γράμμα αντιπροσωπεύει έναν και μόνο φθόγγο, φωνήεν ή σύμφωνο. Έτσι, με 24 γράμματα και με τους δυνατούς συνδυασμούς τους κωδικοποιούνται οι βασικοί φθόγγοι της γλώσσας, που παράγουν συλλαβές και σχηματίζουν λέξεις.
Για το πότε ακριβώς, σε ποιο μέρος και με ποιον τρόπο δημιουργείται το ελληνικό αλφάβητο υπάρχουν πολλές απόψεις. Κατά την απόλυτα κρατούσα γνώμη πρότυπο υπήρξε το φοινικικό, στο οποίο πρόσθεσαν τα φωνήεντα και το οποίο πρέπει να γνώρισαν οι Έλληνες, καθώς ταξίδευαν στα τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα στην ανατολική Μεσόγειο. Μέσα στον 7ο π.Χ. αι. όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη έχουν ήδη διαμορφώσει και χρησιμοποιούν η καθεμιά το δικό της αλφάβητο με κατά τόπους ιδιομορφίες.[8]
Οι επιγραφές είναι πάντοτε με κεφαλαία, χωρίς κενά διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις, χωρίς σημεία στίξης και χωρίς τόνους. Τα αλφάβητα χωρίζονται σε τρεις κύριες ομάδες: τη Νότια (Κρήτη, Θήρα, Μήλο), την Ανατολική (ακτές Μικράς Ασίας, νησιά Ανατολικού Αιγαίου, Μέγαρα, Σικυών, Κόρινθος και αποικίες τους) και τη Δυτική ομάδα (Θεσσαλία, Λοκρίδα, Εύβοια, Αρκαδία, Λακωνία και οι αποικίες τους).
Από τις αρχαϊκές επιγραφές ήδη διαπιστώνεται ο διαλεκτικός κατακερματισμός της αρχαιοελληνικής γλώσσας, ο οποίος οφείλεται στη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου με τους ορεινούς όγκους και τους περίκλειστους τόπους εγκατάστασης, στη διαδοχική εμφάνιση και διασπορά των ελληνικών φύλων, στην αρχική απομόνωση και στην πολιτική αυτοτέλεια των πρώτων οικιστικών κέντρων.
Οι κύριες παραλλαγές γραφής των γραμμάτων στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα ανά περιοχή, με χρωματικές επισημάνσεις (ερυθρά = δυτική ομάδα, κυανά = ανατολική ομάδα, πράσινα = νότια ομάδα, άλλα = παραλλαγές) κατά την ομαδοποίηση των αρχαϊκών ελληνικών αλφάβητων.[9]
Οι διάλεκτοι επηρεάζουν καθοριστικά τον αρχαίο ποιητικό και πεζό λόγο, καθώς τα διάφορα λογοτεχνικά είδη καλλιεργούνται στη διάλεκτο εκείνου του ελληνικού φύλου που, λόγω ιδιοσυγκρασίας και κάποιων κοινωνικοοικονομικών παραγόντων, τα δημιούργησε για πρώτη φορά.[10]
Ίσως χρειάζεται να επισημανθεί εδώ το γεγονός ότι οι αρχαίοι ποιητές, ιστορικοί, ρήτορες ή φιλόσοφοι δεν έγραφαν στη μητρική τους γλώσσα, αλλά στη διάλεκτο που χρησιμοποιείτο κατά παράδοση για το λογοτεχνικό είδος που έγραφαν.
Η διάλεκτος που χρησιμοποιείτο στις επιγραφές, είναι επίσημη, επιμελημένη και προσεκτικά διατυπωμένη γλώσσα με κοινά στοιχεία από το προφορικό ιδίωμα όλων των πόλεων-κρατών μιας ευρύτερης περιοχής (Ιωνίας, Πελοποννήσου κ.ά.).[11]
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η διάλεκτος των λογοτεχνικών κειμένων δεν αποδίδει τον πραγματικό λόγο. Ήταν μια τεχνητή γλώσσα, κατασκευασμένη με κάποια γενικά χαρακτηριστικά των φυσικών, ομιλούμενων διαλέκτων. Ο ποιητής χρησιμοποιούσε συμβατικά βασικά γνωρίσματα, παρμένα από τον κοινό, γραπτό ή προφορικό, διαλεκτικό τύπο της Ιωνικής, της Αιολικής, της Δωρικής, προκειμένου να προσδώσει στη γλώσσα του το αντίστοιχο χρώμα, έτσι όπως του επέβαλλε η παράδοση του λογοτεχνικού είδους που υπηρετούσε.
Από τον 4ο π.Χ. αιώνα παρατηρείται το φαινόμενο της εξάπλωσης της χρήσης της αττικής διαλέκτου, παράλληλα με την αυξανόμενη πολιτική επιρροή της Αθήνας. Η αττική διάλεκτος εντέλει κατόρθωσε να συνδυάσει σε σχετικά υψηλό βαθμό τη φυσικότητα και τον δυναμισμό του προφορικού λόγου με την εκφραστικότητα της ποιητικής καλλιέργειας. Το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε ως επίσημη γλώσσα των Μακεδόνων βασιλέων, συνετέλεσε αποφασιστικά στην καθιέρωσή της ως βάσης της ελληνιστικής Κοινής.[12]
Με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο ελληνικός κόσμος και ο πολιτισμός του επεκτάθηκαν έως τις Ινδίες. Η Αττική διάλεκτος, που είχε μετατραπεί σε μια κοινή γλώσσα για τις διοικητικές, διπλωματικές, εμπορικές ανάγκες όλων των Ελλήνων επεκτάθηκε, προκειμένου να καλύψει τις ίδιες ανάγκες ενός πολυφυλετικού κράτους με ποικιλία ομιλούμενων γλωσσών. Γενόμενη η ελληνική γλώσσα κοινό κτήμα ενός τεράστιου και πολυποίκιλου πληθυσμού, ήταν φυσικό να αλλοιωθεί η φωνητική της, να απλοποιηθεί η γραμματοσυντακτική μορφή της, να εμπλουτιστεί με νέες λέξεις και νέες σημασίες, δάνειες ή μεταπλασμένες από δικές της αρχαϊκότερες.[13]
Αυτή τη νέα γλωσσική μορφή της ελληνικής, την οποία βλέπουμε εμείς σήμερα να σχηματίζεται και να χρησιμοποιείται μέσα σε ένα διάστημα έξι αιώνων, κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους (3ος π.Χ. αι.- 4ος αι. π.Χ.), την ονομάζουμε ελληνιστική (ή αλεξανδρινή) Κοινή ή απλώς Κοινή.
Η Κοινή χρησιμοποιήθηκε τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο. Αρχικά υιοθετήθηκε και από τον Χριστιανισμό για τη διάδοση της διδασκαλίας του στις λαϊκές μάζες έως τον 4ο αιώνα. Από τον 1ο π.Χ. αιώνα, ωστόσο, αλεξανδρινοί λόγιοι, γραμματικοί και ρητοροδιδάσκαλοι είχαν αρχίσει να διδάσκουν τη χρήση της αρχαίας αττικής διαλέκτου, που γνώριζαν από τα κείμενα της κλασικής εποχής, πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτό θα οδηγηθούν σε μια νέα λογοτεχνική άνθηση.[14]
Οι αττικιστές, όπως ονομάστηκαν αυτοί οι συγγραφείς, με την αδιάλλακτη εναντίωσή τους στη ζωντανή, προφορική γλώσσα και την προσκόλλησή τους στη μίμηση της γραφής του 5ου π.Χ. αιώνα, επηρέασαν τους λόγιους όχι μόνο των πρώτων χριστιανικών αιώνων, αλλά και τον Βυζαντίου, με αποτέλεσμα να προκληθεί έτσι ο γλωσσικός διχασμός, που σημάδεψε την ελληνική παιδεία έως τις μέρες μας.
Σύγχρονη χρήση
Στην εκπαίδευση
Η μελέτη των αρχαίων ελληνικών στις ευρωπαϊκές χώρες μαζί με τα λατινικά είχε σημαντική θέση στην εκπαίδευση από την Αναγέννηση μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Τα Αρχαία Ελληνικά εξακολουθούν να διδάσκονται ως υποχρεωτικό ή προαιρετικό μάθημα σε πολλές χώρες στην Ευρώπη, ειδικά σε παραδοσιακά σχολεία και άλλα σχολεία για χαρισματικούς μαθητές ή για παιδιά εύπορων οικογενειών. Διδάσκεται σε πολλά δημόσια σχολεία και γραμματικά σχολεία στη Βρετανία. Είναι υποχρεωτική στα κλασσικά σχολεία στην Ιταλία, στα γυμνάσια στην Ολλανδία, σε ορισμένες τάξεις στην Αυστρία, σε κλασσικά γυμνάσια στην Κροατία, στις κλασικές σπουδές στα σχολεία γενικής μέσης εκπαίδευσης Βέλγιο και είναι προαιρετικό στα ανθρωπιστικά γυμνάσια (Gymnasium) της Γερμανίας (συνήθως ως τρίτη γλώσσα μετά τα λατινικά και τα αγγλικά, από την ηλικία των 14 έως 18 ετών). Το 2006/07, 15.000 μαθητές παρακολούθησαν μαθήματα αρχαίων ελληνικών στη Γερμανία σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία της Γερμανίας, ενώ στην Ιταλία 280.000 μαθητές μελέτησαν τα αρχαία ελληνικά.[15] Είναι ένα υποχρεωτικό θέμα παράλληλα με τα λατινικά στον κλάδο των ανθρωπιστικών επιστημών του Ισπανικού μπατσιγιεράτο. Τα αρχαία ελληνικά διδάσκονται επίσης στα περισσότερα μεγάλα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, συχνά σε συνδυασμό με λατινικά ως μέρος της μελέτης των κλασικών επιστημών. Το 2010 τα αρχαία ελληνικά διδάσκονταν σε τρία δημοτικά σχολεία στη Βρετανία, με στόχο την ενίσχυση των γλωσσικών δεξιοτήτων των παιδιών,[16] και το 2014 ήταν μια από τις επτά ξένες γλώσσες μπορούσαν να διδάξουν τα δημοτικά σχολεία σε μια προσπάθεια να βελτιωθεί η ποιότητα της εκπαίδευσης.[17]
Στην Ελλάδα
Τα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονται ως υποχρεωτικό μάθημα στα γυμνάσια και τα λύκεια στην Ελλάδα.[18][19] Ξεκινώντας από το 2001, υπάρχει ένας Διαγωνισμός στην Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία ανοιχτός για συμμετέχοντες από όλο τον κόσμο. Απευθυνόταν σε μαθητές μέσης εκπαίδευσης και διοργανωνόταν από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.[20] Το 2010 φαίνεται να είχε σταματήσει να λαμβάνει χώρα, έχοντας αποτύχει να κερδίσει την αναγνώριση και την αποδοχή των εκπαιδευτικών.[21]
Ωστόσο, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στην Ελλάδα από την Α΄ Γυμνασίου έχει επικριθεί, καθώς για τα αρχαία ελληνικά αφιερώνονται περισσότερες ώρες από αυτές για τα νέα, οδηγώντας τα παιδιά να μην μπορούν να χειριστούν τη σύγχρονη γλώσσα επαρκώς,[22] με πολλούς να προτείνουν ότι τα Αρχαία Ελληνικά πρέπει να διδάσκονται από το πρωτότυπο στο λύκειο και όχι από την πρώτη τάξη του γυμνασίου. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι όσοι μαθητές διδάχθηκαν τα πρωτότυπα κείμενα μόνο κατά τη φοίτηση τους στο λύκειο, την περίοδο 1977-1992, μπορούν να χειριστούν καλύτερα την ελληνική γλώσσα από τους νεότερους. Επίσης, η μέθοδος στην οποία διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά, η οποία δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στη γραμματική και αργότερα στη σύνταξη, κάνει τους περισσότερους μαθητές να έχουν αρνητική άποψη για το μάθημα, θεωρώντας το άχρηστο.[23]
Χρήση στον πραγματικό κόσμο σήμερα
Οι σύγχρονοι συγγραφείς σπάνια γράφουν στα αρχαία ελληνικά, αν και ο Γιαν Κρεσάντλο έγραψε ποίηση και πεζογραφία στη γλώσσα. Υπάρχουν μεταφράσεις του Χάρι Πότερ και της Φιλοσοφικής Λίθου, μερικοί τόμοι του Αστερίξ,[24] και των περιπετειών του Άλιξ που έχουν μεταφραστεί στα Αρχαία Ελληνικά. Τα Ὀνόματα Κεχιασμένα είναι το πρώτο περιοδικό σταυρόλεξων και γρίφων στα Αρχαία Ελληνικά.[25] Το πρώτο του τεύχος κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2015 ως παράρτημα του λατινόγλωσσου περιοδικού Hebdomada Aenigmatum. Ο Άλφρεντ Ραλφς συμπεριέλαβε ένα πρόλογο, μια σύντομη ιστορία του κειμένου της μετάφρασης των Εβδομήκοντα, και άλλο υλικό που μεταφράστηκε Αρχαία Ελληνικά στην έκδοση της μετάφρασης των Εβδομήκοντα του 1935. Ο Ρόμπερτ Χάναρτ επίσης προσέθεσε μια εισαγωγή στη νέα έκδοση του 2006.[26] Το Akropolis World News αναφέρει εβδομαδιαία μια περίληψη των σημαντικότερων ειδήσεων στα Αρχαία Ελληνικά.[27]
Τα Αρχαία Ελληνικά χρησιμοποιούνται επίσης από οργανισμούς και άτομα, κυρίως Έλληνες, που επιθυμούν να δηλώσουν τον σεβασμό, τον θαυμασμό ή την προτίμησή τους για τη χρήση αυτής της γλώσσας. Αυτή η χρήση θεωρείται μερικές φορές γραφική, εθνικιστική ή χιουμοριστική. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι οι νεοέλληνες μπορούν ακόμα να κατανοήσουν τουλάχιστον μερικώς κείμενα γραμμένα σε μη αρχαϊκές μορφές της αρχαίας ελληνικής δείχνει τη συγγένεια της νεοελληνικής γλώσσας με τον προγονικό προκάτοχό της.[27]
Μια απομονωμένη κοινότητα ανατολικά της Τραπεζούντας, στην περιοχή Όφεως στην οποία ομιλούνται τα Ποντιακά είναι η περιοχή στην οποία ομιλούνται τα Οφιτικά, μια διάλεκτος που έχει δομικές και λεξικές ομοιότητες με τα αρχαία ελληνικά που δεν υπάρχουν σε άλλες ποικιλίες (γλωσσικός συντηρητισμός).[28] Μόλις 5.000 άνθρωποι μιλούν τη διάλεκτο και οι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι είναι η πλησιέστερη ζωντανή γλώσσα στα Αρχαία Ελληνικά.[29]
Τα Αρχαία Ελληνικά χρησιμοποιούνται συχνά στη δημιουργία σύγχρονων τεχνικών όρων στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι εκλατινισμένες μορφές των αρχαίων ελληνικών ριζών χρησιμοποιούνται σε πολλά επιστημονικά ονόματαειδών και στην επιστημονική ορολογία.
↑Hammarström, Harald· Forkel, Robert· Haspelmath, Martin· Bank, Sebastian, επιμ. (2016). «{{{name}}}». Glottolog 2.7. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History.
↑ 2,02,1«Archaic Period». Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο n (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2020.
Βούρτσης Ι. κ.ά, 1999, Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, ΕΑΠ, Πάτρα.
Μπαμπινιώτης Γ, 20025, Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα.
Προμπονάς Ι., 1995, “Η εξελικτική πορεία της ελληνικής γλώσσας”, στο Μια πολυεπιστημονική θεώρηση της γλώσσας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.
Τhomson G., 1989, Η Ελληνική γλώσσα, Αρχαία και Νέα, Κέδρος, Αθήνα
.svg)
