Η Φιλιά συνδέεται στα ανατολικά περίπου στα 15 χιλιόμετρα με το χωριό Γερόλακκος και μέσω του με την πόλη της Λευκωσίας, στα δυτικά περίπου στο 1,5 χιλιόμετρο συνδέεται με το χωριό Μάσσαρι και μέσω του με την κωμόπολη της Μόρφου. Συνδέεται ακόμη περίπου στα 3,5 χιλιόμετρα με το χωριό Κυρά και στα νότια συνδέεται περίπου στα 3,5 χιλιόμετρα με το χωριό Αυλώνα και μέσω του με το χωριό Ακάκι περί τα 7 χιλιόμετρα.
Ιστορική αναδρομή
Η περιοχή του χωριού είχε κατοικηθεί από τα αρχαιότατα προϊστορικά χρόνια και υφίσταται εκεί αξιόλογος αρχαιολογικός χώρος. Ο αρχαιότερος πολιτισμός του χωριού τοποθετείται γύρω στο 5000 π.Χ. και ανάγεται στη λίθινη εποχή. Ο πολιτισμός της Φυλλιάς ήταν γνωστός στην αρχαιότητα σε όλη την Κύπρο και επηρέασε πολλές περιοχές του νησιού.
Η πρώτη ανασκαφική περίοδος, έγινε στην τοποθεσία «Λαξιά του Κάσινου» το 1942 - 1943 με επικεφαλής τον Κύπριο αρχαιολόγο Πορφύριο Δίκαιο, ο οποίος αποκάλυψε ένα νέο πολιτισμό, γνωστό από τότε στους αρχαιολόγους ως «Πολιτισμός της Φυλλιάς». Η ανακάλυψη αυτή καλύπτει ένα κενό στην ιστορία της Κύπρου, το οποίο τοποθετείται μεταξύ της Χαλκολιθικής Εποχής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που χρονικά κυμαίνεται στο μέσον της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Αρχαιότητες που ανάγονται στον Πολιτισμό της Φυλλιάς βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της Κύπρου, όπως στη Βασίλεια, το Πέλλα Πάις, τη Χρυσηλιού, την Κυρά, τη Δένεια, την Αγία Παρασκευή Λευκωσίας, το Μαρκί, τη Σωτήρα Λεμεσού,και την Κισσόνεργα.
Η δεύτερη ανασκαφική περίοδος έγινε στην τοποθεσία «Δράκος» από το 1965 - 1970 με επικεφαλής τον Άγγλο αρχαιολόγο κ. Trevor Watkins, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Τα ευρήματα των ανασκαφών αυτών φθάνουν χρονολογικά μέχρι το 5300 π.Χ. Οι ανασκαφές στη Φυλλιά (Δράκος) αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων για τη μελέτη του νεολιθικού πολιτισμού.
Οι δύο αυτές ανασκαφικές περιόδοι έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα που μαρτυρούν ότι υπάρχει μια συνέχεια της ζωής και του πολιτισμού στην πορεία της προϊστορικής Φυλλιάς.
Ξεκινά από την Νεολιθική περίοδος 5.300 π.χ. - 3.800 π.χ., συνεχίζεται κατά την Χαλκολιθική 2.500 π.χ.- 2.300 π.χ. και χωρίς καμμιά διακοπή κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού 2.300 - 2.100 π.χ..
Στη Φυλλιά βρέθηκε ο πρώτος θαλαμοειδής τάφος, με κατάλοιπα σκελετού καθώς και τα πρώτα δείγματα «κτενιστής κεραμικής» με γραπτό διάκοσμο και κομψούς, ασυνήθιστους ρυθμούς, χαρακτηριστικά της Νεολιθικής περιόδου. Σε ευρήματα εμφανίζονται νέες τεχνοτροπίες στη διακόσμηση της κεραμικής και κατά την Χαλκολιθική περίοδο. [1][2]
Ονομασία
Υπάρχουν τέσσερις εκδοχές για το πώς και από που πήρε την ονομασία αυτή το χωριό.[3][1]
Σύμφωνα με την παράδοση, μία εκδοχή είναι ότι στα παλιά χρόνια, στην περιοχή βόρεια του χωριού βρισκόταν ένα βασίλειο. Η κυρά του βασιλιά βρισκόταν στην Κυρά ενώ στη Φιλιά κατοικούσε η φιλενάδα του. Όταν λοιπόν ο βασιλιάς επρόκειτο να πάει στη Φιλιά έλεγε «θα πάω στα φιλιά».
Μια άλλη εκδοχή φέρει τη Φιλιά να γράφεται με «υ» και δύο «λ», δηλαδή Φυλλιά γιατί η περιοχή ήταν γεμάτη από δέντρα και φύλλα.
Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η ονομασία του χωριού οφείλεται στα φιλικά αισθήματα και την καλή φιλοξενία των κάτοικων του χωριού.
Επικρατέστερη είναι η εκδοχή ότι πρόκειται για φυτωνυμικό τοπωνύμιο, το οποίο ανάγεται στο αρχ. φυλία «είδος αγριελιάς» (από όπου και τα δύο χωριά με το όνομα Φυλούσα στις επαρχίες Πάφου και Λεμεσού)[4]. Η εκδοχή αυτή, παρ' όλο ότι δεν αναφέρεται από τις παραδόσεις, ενισχύεται από την αποκάλυψη δυο Ελλήνων επιστημόνων, καθηγητών της Γεωπονικής Σχολής Αθηνών, των Λουκά και Κριμπά, σύμφωνα με την οποία η Φιλιά ήταν η αρχαιότερη κοιτίδα καλλιέργειας της ελιάς στη γη, με βάση σχετικά ευρήματα που τοποθετούνται στο 4.800 π.Χ. [εκκρεμεί παραπομπή]
Πάντως, χωριά με την ίδια ή παρόμοια ονομασία συναντούμε και στην Ελλάδα και δεν αποκλείεται η ονομασία να έχει αρχαία ελληνική προέλευση.
Τοπωνύμια
Τα τοπωνύμια αποτελούν ονομασίες που αυθόρμητα ο απλός κόσμος του χωριού έδωσε σε διάφορες τοποθεσίες. Σχετίζονται με την παράδοση, την ιστορία, τη θρησκεία, καθώς και την μορφολογία και τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής. [3]
Αβκολιές, οι
Αγιόπετρα, η
Άγιος Γεώργιος, ο
Αμαξόστρατα, η
Άμμος, ο
Αμπέλια, τα
Ανώγια, τα
Αρκογάδαρος, ο
Αρμυρούες, οι
Αροδαφνούδια, τα
Αρπατζίνα, η
Βασιλικό, το
Βούναροι, οι
Βροχός, ο
Βρυσούι, το - Βρυσούθκια,τα
Γιοφυροκόλυμπος, ο
Δράκος, ο
Εκατοσκάλι, το
Κάλληες, οι
Καμός, ο
Καμπάνες, οι
Κάμπος, ο
Κάπνη, η
Καταρτζίτες, οι
Κατσούνες, οι
Καυκάλλα, η
Καυκάλλα της Τούμπας, η
Καυκάλλα του Κούντουρου, η
Καυκάλια, τα
Καυκάλια της Τούμπας, τα
Καυκάλια του Κούντουρου, τα
Καψάλια, τα
Κιολές, ο
Κιόρογλου, ο
Κολύμπα, η
Κολύμπες, οι
Κότσιηνες, οι
Κοτσιηνότρουλλοι, οι
Κούντουρος, ο
Κουτσάτζιενη, η
Κρασιάες, οι
Λάκκοι, οι
Λαξιά, η
Λαξιά του Κάσινου, η
Λαόμαντρες, οι
Λαούμια, τα
Λούκκος, ο
Λουτρό, το
Μαζερή, η
Μαρωνίτικα, τα
Μελισσοβούναρος, ο
Μέρικος, ο
Μοσφίλια, τα
Ξεροδοξαμένες, οι
Ξισταρόμουττη, η
Οβγός ή Οβκός, ο
Παλιάλωνα, τα
Παλιάμπελα, τα
Παλιοερή, η
Παλιοκλησιά, η
Παλιόμυλος, ο
Παλιοχάνοτα, τα
Παλλούρα, η
Παλλουροκόλυμπος, ο
Πάλλουρος, ο
Πάνω Κάμπος, ο
Παπασάββας, ο
Περβόλα, η - Περβόλες, οι – Περβόλια, τα
Περνέρα, η
Πετροβούναρος, ο
Προφήτης Ηλίας, ο
Ροδκιές, οι
Ροτσοκόλυμπος, ο
Σαραντασκάλι, το
Σιηρόμαντρες, οι
Σπήλιοι, οι
Συκούδκια, τα
Σύρματα, τα
Τερατσούι, το
Τζιελεφός, ο
Τζιεφάλια, τα
Τζιήλυκας, ο
Τρίμιθος, ο
Τρουλλί του Καταρτζίτη, το
Τρουλλί του Χατζή Βασίλη, το
Τσιουβλίτζιη, το
Τσιουβλίτζιη του Παπά Σκαντάλη, το
Φιλιά ή Φυλλιά, η
Φλούδι, το
Φουρνιά, τα
Φούρνοι, οι
Φτανά τους λάκκους, τα
Χολετρόβουνος, ο
Υδρωνύμια
Τα υδρωνύμια είναι ονομασίες ποταμών, λιμνών και πηγών που έδωσε και πάλι ο λαός του χωριού.
Το χωριό ήταν γνωστό για τα πολλά τρεχάτα νερά του που παλαιότερα έρρεαν άφθονα και ασταμάτητα.
Η Φιλιά δέχεται μια χαμηλή ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται περί τα 310 χιλιοστόμετρα. Το χωριό βρίσκεται στην περιοχή του μεγαλύτερου και σημαντικότερου υδροφόρου στρώματος της Κύπρου, εκείνου της δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου. Στην περιοχή του είχαν ανορυχθεί, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, αρκετές γεωτρήσεις που, μαζί με την αξιοποίηση των τρεχάτων νερών, συνέβαλαν στην άρδευση αρκετών εκτάσεων γης.
Σημαντικό ρόλο στην άρδευση γειτνιαζόντων περιοχών διαδραμάτιζε και ο ποταμός Οβγός, το νερό όμως του οποίου ήταν υφάλμυρο, με αποτέλεσμα να επηρεάζει δυσμενώς πολλές από τις καλλιέργειες. [3][1]
Τρεχάτα νερά (πηγές)
Αλουπού, του
Βασιλικό, το
Βρυσούι, το
Δοξαμένη του χωρκού, η
Δοξαμενούι, το
Δράκος, ο
Θεούλα, του
Καμπούρη, του
Καννούρα, η
Κουτσάτζιενη, η
Κουτσόσαββα, του
Λαούμι, το
Λοϊζου του Τουρκόπουλλου, του
Οβκός (Οβγός), ο
Πανάου, του
Παπά Κυριάκου, του
Περβόλα, η
Τζιελεφός, ο
Τζιήλυκας, ο
Τσιουβλίτζιη
Φουντάνα του χωρκού, η
Χαραλαμπή, του
Χατζη Βασίλη, του
Χατζή Νικόλα, του (Βραστούα, η)
Αρχιτεκτονική σπιτιών
Τα σπίτια του χωριού, ανάλογα με την αρχιτεκτονική τους, χωρίζονταν σε τέσσερις τύπους [1] :
Τύπος Α: Τα σπίτια του τύπου αυτού χρονολογούνται γύρω στα 1850 - 1920. Η είσοδος στο σπίτι κτιζόταν από την πλευρά της αυλής, μέσω μιας πλατιάς και ψηλής πόρτας, στην κορυφή της οποίας βρισκόταν τοποθετημένος ένας σκαλιστός, πέτρινος σταυρός. Υπήρχε ο ηλιακός, χώρος με μια ή δύο κολόνες και ήταν το κύριο μέρος συγκέντρωσης της οικογένειας. Υπήρχε επίσης το δίχωρο, με καμάρα γοτθικού ρυθμού στο κέντρο, για να δημιουργεί πλάτος και ύψος. Τα σπίτια αυτά είχαν ύψος έξι μέτρα και για λόγους ασφάλειας δεν είχαν κανονικά παράθυρα στην πλευρά του δρόμου. Αντιθέτως ήταν μικρά και ψηλά. Γύρω στους τοίχους του δίχωρου, σε ύψος πέντε μέτρων υπήρχε η ξύλινη ή γύψινη «σουβάντζα» που χρησιμοποιείτο για διακόσμηση. Οι πλούσιες οικογένειες είχαν κτισμένο και κάποιο ανώι που χρησίμευε ως κρεβατοκάμαρα. Η τουαλέτα βρισκόταν κάπου έξω στην αυλή, μακριά από το σπίτι. Όλους αυτούς τους χώρους περιέκλειε ένας μακρότοιχος (περίφραγμα).
Τύπος Β: Τα σπίτια αυτά κτίστηκαν γύρω στο 1920 – 1950. Η είσοδος γίνεται απευθείας από την μεγάλη εξώπορτα, ενώ τώρα η αυλή βρίσκεται στο πίσω μέρος. Η διαρρύθμιση των διαφόρων χώρων είναι λίγο διαφορετική. Ο ηλιακός βρίσκεται στο κέντρο του σπιτιού και αριστερά η σοφίτα. Κτίζονται κανονικά παράθυρα, από την πλευρά του δρόμου. Η τουαλέτα όμως βρίσκεται πάλι έξω, μακριά από το σπίτι.
Τύπος Γ: Τα σπίτια αυτού του τύπου χτίζονται γύρω στο 1950 – 1960. Γίνονται κάποιοι νεωτερισμοί και οι χώροι διαμορφώνονται ως εξής: χωλ, σαλοτραπεζαρία, δύο ή και τρία υπνοδωμάτια, κουζίνα κ.λ.π. Για πρώτη φορά κάνουν την εμφάνισή τους οι συσκευές κουζίνας, τουαλέτα κοντά στο σπίτι και γίνεται διασωλήνωση νερού στο σπίτι. Οι τοίχοι επενδύονται με γύψο και η στέγη κατασκευάζεται με σανίδες (μορίνες).
Τύπος Δ: Κτίζονται από το 1960 και μετά με νέα υλικά οικοδομής όπως τσιμέντο, τούβλα, κεραμίδια, μεταλλικές κατασκευές και άλλα. Οι τοίχοι σοβατίζονται και κάνουν την εμφάνισή τους τα ευρωπαϊκά αποχωρητήρια.
Κάτοικοι
Οι κάτοικοι της ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Καλλιεργούσαν αγκινάρες, παντζάρια, πατάτες, καρότα, σιτηρά, λαχανικά, εσπεριδοειδή, βαμβάκι, σησάμι και άλλα.[3][1]
Λόγω της εύφορης γης του, σε συνδυασμό με τον πλούτο που διέθετε στα τρεχάτα νερά, την μικρή απόσταση από τα δυο μεγάλα κέντρα της περιοχής, εκείνα της Λευκωσίας και Μόρφου, αλλά και του ευχερούς συγκοινωνιακού δικτύου, το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1973. Το 1881 οι κάτοικοί του ήταν 153, αυξήθηκαν στους 185 το 1891, στους 220 το 1901, στους 314 το 1911, στους 355 το 1921, στους 365 το 1931, στους 505 το 1946, στους 731 το 1960 και στους 1.042 το 1973. Η αύξηση του πληθυσμού υπήρξε αλματώδης μετά το 1931, ιδιαίτερα όμως μετά το 1960. Στο γεγονός αυτό συνέτειναν σε μεγάλο βαθμό τα διάφορα έργα που άρχισαν να υλοποιούνται αμέσως μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου, τα κυριότερα από αυτά ήταν η παροχή κατοίκον νερού το 1960, η ηλεκτροδότηση του χωριού το 1964, η εγκατάσταση τηλεφωνικού θαλάμου το 1962, η δημιουργία αρδευτικού τμήματος και ανόρυξη διατρήσεων, οι οποίες κάλυψαν μεγάλες εκτάσεις γης, καθώς και η ανέγερση νέου σύγχρονου δημοτικού σχολείου το 1968 - 1969. [3]
Οι κάτοικοι της Φυλλιάς είχαν σε μεγάλο βαθμό αυξημένο το πνεύμα του συνεργατισμού. Από πολύ παλαιά λειτουργούσε στην κοινότητα Συνεργατική Πιστωτική Εταιρία (Σ.Π.Ε.), καθώς και Συνεργατικό Παντοπωλείο. Επίσης λειτουργούσε Κέντρο Διαλογής Καρότων, το οποίο απασχολούσε αρκετούς ντόπιους εργάτες και κόσμο από άλλες περιοχές.[3]
Οι Φιλιώτες έλαβαν μέρος σε όλους τους αγώνες της Κύπρου. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι όλοι σχεδόν βοήθησαν με διάφορους τρόπους τον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α., ενώ κατά την περίοδο του 1963 το σύνολο σχεδόν των μαχίμων ανδρών συγκροτήθηκαν σε λόχους εθελοντών για την αντιμετώπιση της τουρκικής ανταρσίας.[3]
Ακόμη, οι κάτοικοι της Φυλλιάς ήταν υπερβολικά φιλόθρησκοι και γνωστοί για την αγάπη και το πάθος τους προς την εκκλησία. Κατά τις Κυριακές όλοι σχεδόν έπρεπε να παρευρεθούν στην εκκλησία. Επίσης κατά τις μεγάλες γιορτές, που η εκκλησία λειτουργούσε, κανένας στο χωριό δεν άρχιζε την εργασία του πριν περάσει από την εκκλησία για να λειτουργηθεί. Το αντίθετο, πίστευαν ότι αποτελούσε σοβαρό αμάρτημα και ότι η μέρα τους δεν θα τέλειωνε καλά.[3]
Πληθυσμός
Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τον πληθυσμό του χωριού σύμφωνα με τις απογραφές πληθυσμού που πραγματοποιήθηκαν στην Κύπρο έως το 1973. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 δεν πραγματοποιήθηκε απογραφή στο χωριό από την Κυπριακή Δημοκρατία, αφού το έδαφος του δεν ελέγχεται από αυτήν.
(Πληροφορίες για τον πληθυσμό και το διάγραμμα από τα δεδομένα).
Εκκλησίες
Στο χωριό υπήρχαν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας και του Προφήτη Ηλία. Αλλά λειτουργούσαν μόνο οι δύο από αυτές, του Αγίου Γεωργίου που μετά την Τούρκικη Κατοχή μεταμορφώθηκε σε τζαμί και του Προφήτη Ηλία, συλημένη, απροστάτευτη και έτοιμη από στιγμή σε στιγμή να καταρρεύσει από την έλλειψη συντήρησης και την άρνηση των Τούρκων για αναστήλωσή της. [1]
Η Φυλλιά παλαιότερα υπαγόταν εκκλησιαστικά στην Μητρόπολη Κερύνειας. Μετά το 1973, όταν ιδρύθηκε η Μητρόπολη Μόρφου, εντάχθηκε στην Μητροπολιτική Περιφέρεια Μόρφου. [3]
Άγιος Γεώργιος
Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου χρονολογείται από τον 17ο αιώνα. Είναι απλή εκκλησία Βασιλικού ρυθμού με επιβλητικό πέτρινο καμπαναριό και μεγάλη αρχαιολογική σημασία. Παρόλες τις μικρές διαστάσεις της, είναι η μεγαλύτερη στο χωριό, γι’ αυτό αποτελούσε τον κυρίως Ιερό Ναό της κοινότητας και λειτουργούσε επί τακτικής βάσης. Η εκκλησία γιόρταζε κάθε χρόνο στις 23 Απριλίου ή τη Δευτέρα του Πάσχα, αν η 23η Απριλίου συνέπιπτε με την Πεντηκοστή. Κατά την ημέρα αυτή και αμέσως με το πέρας της Θείας Λειτουργίας όλοι οι εκκλησιαζόμενοι παρέμεναν στο προαύλιο της εκκλησίας, και τραγουδούσαν το τραγούδι του Αγίου Γεωργίου, το οποίο εξιστορεί με πολύ παραστατικό τρόπο τη ζωή και τα βασανιστήρια που υπέστη ο Άγιος πριν από τη θανάτωσή του. [3]
Προφήτης Ηλίας
Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία κτίστηκε το 1920 με αποκλειστικά εθελοντική εργασία των κατοίκων του χωριού. Είναι κατά πολύ μικρότερη από εκείνη του Αγίου Γεωργίου, γι’ αυτό και λειτουργούσε μόνο κατά τη γιορτή του Προφήτη Ηλία και περιστασιακά σε κάποιες άλλες περιπτώσεις. Παλαιότερα, στη θέση που είναι κτισμένη η εκκλησία υπήρχε σπηλιά, μέσα στην οποία ήταν η εικόνα του Προφήτη Ηλία και το καντήλι που οι κάτοικοι άναβαν καθημερινά.
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η εκκλησία του Προφήτη Ηλία της Φυλλιάς είναι από τις ελάχιστες ίσως εκκλησίες αφιερωμένες στον Προφήτη Ηλία που είναι κτισμένες σε πεδιάδα, αντί σε ψηλό λόφο όπως συνηθίζεται. Αυτό αποδίδεται στο γεγονός ότι η Φυλλιά ήταν κατεξοχήν γεωργική κοινότητα και οι κάτοικοί της είχαν ανάγκη τον Προφήτη Ηλία για να τους φέρνει τις πολυπόθητες βροχές που θεωρούνταν τόσο πολύ ευεργετικές για τις καλλιέργειες τους. Συναφώς αναφέρεται ότι σε περιόδους ανομβρίας οι κάτοικοι λειτουργούσαν την εκκλησία του Προφήτη Ηλία, τελούσαν παράκληση και λιτάνευαν την εικόνα στους αγρούς για να έλθει η πολυπόθητη βροχή.
Η εκκλησία τιμά τον Προφήτη Ηλία στις 20 Ιουλίου. Κατά την ημέρα αυτή γινόταν στη Φυλλιά πανηγύρι, κατά τη διάρκεια του οποίου η πλατεία του χωριού, όπου βρισκόταν και η εκκλησία, γέμιζε κόσμο.[3]
Εκπαίδευση
Tο πρώτο δημοτικό σχολείο στη Φυλλιά λειτούργησε το 1907 και ήταν μονοδιδάσκαλο με 38 μαθητές, όλοι αγόρια. Από το 1938 δίδασκαν στο σχολείο 2 δάσκαλοι και κατά το σχολικό έτος 1957 έγιναν 3. Από το 1958 οι δάσκαλοι αυξήθηκαν στους 4, από το 1967 στους 5 και τέλος κατά το σχολικό έτος 1973 - 1974 έφθασαν στους 6. Από το 1911 το δημοτικό σχολείο της Φυλλιάς φιλοξενούσε και τους μαθητές του γειτονικού χωριού Μάσσαρι.
Ως πρώτο σχολείο, χρησιμοποιήθηκε αρχικά ένα κτίριο στο κέντρο του χωριού στην περιοχή που βρίσκεται η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου. Το σχολείο αυτό φιλοξένησε τους πρώτους μαθητές το 1907 που άρχισε η δημοτική εκπαίδευση στη Φυλλιά, καθώς και εκείνους που ακολούθησαν στα επόμενα 30 σχεδόν χρόνια. Το 1936, λειτούργησε το νέο σχολείο έξω και προς τα δυτικά του χωριού. Το νέο κτίριο, επιβλητικό για την εποχή, αποτελείτο από 2 μεγάλα δωμάτια από τα οποία το ένα, στέγαζε τους μαθητές της πρώτης, της πέμπτης και της έκτης τάξης και το άλλο, τους μαθητές της δευτέρας, της τρίτης και της τετάρτης τάξης.
Μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου και με βάση τα νέα δεδομένα που είχαν δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα της ραγδαίας ανάπτυξης σε όλους τους τομείς, προέκυψε η ανάγκη δημιουργίας νέου σύγχρονου δημοτικού σχολείου στην κοινότητα, το οποίο να εξυπηρετεί καλύτερα τις ανάγκες των μαθητών και των δασκάλων. Έτσι, μετά από εισήγηση των Τοπικών Αρχών, εξασφαλίστηκε η σχετική έγκριση του Υπουργείου Παιδείας και άρχισαν αμέσως οι εργασίες ανέγερσης νέου σχολείου στην ίδια περιοχή και δίπλα από το υφιστάμενο. Οι εργασίες ανέγερσης του σχολείου διήρκησαν από το 1968 μέρχι και το 1969. Τα εγκαίνια έγιναν το 1970 μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα και το νέο αυτό σχολείο, μαζί με το προηγούμενο που συνέχισε να λειτουργεί, φιλοξένησαν τα παιδιά της Φυλλιάς μέχρι την τουρκική εισβολή του 1974 που είχε ως αποτέλεσμα την προσφυγοποίηση των κατοίκων του χωριού. [3]
Ήθη και Έθιμα
Μερικά από τα ήθη και έθιμα του χωριού, που κάποια τα βρίσκουμε μόνο στη Φυλλιά είναι [1][15] :
ΠΑΣΧΑ
Την Μεγάλη Παρασκευή νεαρά άτομα περιφέρονταν στο χωριό και μάζευαν λουλούδια για το στόλισμα του Επιτάφιου. Την νύκτα, μετά την Ακολουθία του Επιτάφιου, τραγουδούσαν τον Θρήνο της Παναγίας. Παρόλη την κούραση, λόγω της μεγάλης διάρκειας της Ακολουθίας, όλοι οι χωριανοί παρέμεναν στην εκκλησία μέχρι και το τέλος του τραγουδιού.
Στις τρεις τα ξημερώματα της Κυριακής όλοι οι χωριανοί μαζεύονταν στην εκκλησία για να ακούσουν τον «Καλόν Λόγον». Πριν ο ιερέας πει τον Καλόν Λόγον έβγαινε στην Μεγάλη Πύλη και ρωτούσε μήπως έλειπε κανένας. Αν διαπιστωνόταν ότι κάποιος έλειπε τότε πήγαινε κάποιος στο σπίτι του για να διαπιστώσει τι συνέβαινε και ακολούθως να τον φέρει στην εκκλησία.
Στην αυλή της εκκλησίας άναβαν μεγάλη φωτιά, τη λαμπρατζιά, στην οποία έκαιγαν τον Ιούδα. Οι χωριανοί συνήθιζαν να παίρνουν κάρβουνα από την λαμπρατζιά για να ψήσουν τη σούβλα τους.
Όλοι οι χωριανοί, μικροί και μεγάλοι, μετά το τέλος της λειτουργίας, παίζοντας ξεροπόταμο κατάληγαν στην πλατεία του χωριού, όπου βρίσκονταν τα καφενεία. Την Κυριακή, Δευτέρα και Τρίτη του Πάσχα στην πλατεία της εκκλησίας διοργανώνονταν διάφορα παιχνίδια. Φυσικά δεν έλειπε και το κρέμασμα της σούσας.
ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
Όπως και σε πολλές άλλες περιοχές τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά προσδίδουν μια ξεχωριστή εορταστική νότα στη ζωή των ανθρώπων, έτσι και στο κατεχόμενο σήμερα χωριό Φυλλιά, καταγράφονται διάφορα έθιμα, όπως τα ακόλουθα:
Χριστούγεννα: Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών, μια βδομάδα πριν τα Χριστούγεννα οι νοικοκύρηδες έσφαζαν το γουρούνι που εκτρέφανε στην αυλή τους για αρκετό καιρό. Από αυτό έκαναν λουκάνικα, ζαλατίνα και λούντζες, τις οποίες προτού τις κρεμάσουν στον ήλιο, τις έβαζαν σε ένα δοχείο που περιείχε κρασί. Από το γουρούνι αφαιρούσαν και το «λαρτί», το οποίο το έκοβαν σε μικρά κομματάκια και το τηγάνιζαν. Το λάδι που έβγαινε το αποθήκευαν και το χρησιμοποιούσαν όταν ήθελα να τηγανίσουν. Τα παίδια του γουρουνιού τα έβαζαν στο κρασί και στη συνέχεια τα άφηναν να στεγνώσουν. Οτιδήποτε έμενα από το χοίρο, το έδιναν σε συγγενείς και φίλους.
Όλες οι οικογένειες συνήθιζαν να ζυμώνουν τις γεννόπιττες που ήταν ένα στρογγυλό ψωμί με σουσάμι. Έφτιαχναν επίσης κουλούρια, παξιμάδια καθώς και άρτους και πεντάρτι για να πάρουν στην εκκλησία.
Τα χριστούγεννα ήταν περίοδος μεγάλης καθαριότητας. Οι νοικοκυρές έβγαζαν και έπλεναν τις κουρτίνες, καθάριζαν τα τζάμια, σφουγγάριζαν και ασπρόγιαζαν τους τοίχους με ένα διάλυμα από νερό και ασβέστη.
Τη μέρα των Χριστουγγένων όλοι ξυπνούσαν μόλις κτύπαγε η καμπάνα και αφού φορούσαν τα καλά τους ρούχα πήγαιναν στην εκκλησία. Μετά την Θεία Κοινωνία, πήγαιναν στο σπίτι, αντάλλασσαν ευχές, έστρωναν το τραπέζι και απολάμβαναν τη σούπα τους.
Ένα ιδιαίτερο έθιμο που είχε η Φυλλιά αφορούσε τις «σούσες» που κρεμμάζονταν σε ψηλά σπίτια και εκεί μαζεύονταν οι κοπέλες του χωριού και τραγουδούσαν ερωτικά τραγούδια. Η ιδιαιτερότητα παρουσιάζεται στο γεγονός ότι το έθιμο αυτό που στις άλλες περιοχές της Κύπρου γίνεται το Πάσχα, στη Φυλλιά γινόταν Χριστούγεννα.
Πρωτοχρονιά: Το πρωί της παραμονής πήγαιναν στα περιβόλια και έκοβαν κλαδιά ελιάς, πορτοκαλιάς, μανταρινιάς και τα κρέμαζαν στην πόρτα του σπιτιού. Μερικά κλαδιά ελιάς τα φύλαγαν μέχρι την νύχτα της παραμονής που θα έπαιζαν το παιγνίδι της ελιάς στο τζάκι. Σύμφωνα μ’ αυτό έριχναν φύλλα ελιάς στα κάρβουνα λέγοντας τα εξής λόγια:
Αη Βασίλη βασιλιά
Δείξε τζιαι φανέρωσε
Αν μ’ αγαπά ο/η....
Αν αναπηδούσε η ελιά, σήμαινε ότι το άτομο που είχε στο μυαλό του αυτός/αυτή που έλεγε το πιο πάνω λόγια τον/την αγαπούσε.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έστρωναν το τραπέζι για τον Άγιο Βασίλη τοποθετώντας κόλλυβα, κρασί, και ψωμί για να το ευλογήσει. Επίσης, την ίδια μέρα συνήθιζαν να φυτεύουν σπόρους για το καλό του χρόνου. Τους έβαζαν πάνω στο θρουμπί της κούζας και μετά από λίγες μέρες αν φύτρωναν και ψήλωναν τα φυτά, πίστευαν πως ο επόμενος χρόνος θα ήταν καλός.
Τη μέρα της Πρωτοχρονιάς ο νονός και η νονά συνήθιζαν να δίνουν χρήματα ή να αγοράζουν ρούχα στα βαφτιστήρια τους.
Ο νοικοκύρης έκοβε τη βασιλόπιττα. Το πρώτο κομμάτι ήταν του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αη-Βασίλη και μετά ακολουθούσε η οικογένεια.
Φώτα: Τα Φώτα συνήθιζαν να παίρνουν μαζί τους στην εκκλησία διάφορα προϊόντα τους, όπως καρπούζια, πεπόνια κ.α., τα οποία, μετά την τέλεση της λειτουργίας της βάφτισης, τα βάφτιζαν κι αυτά. Τα παιδιά επισκέπτονταν τους παππούδες, γιαγιάδες και θείους και με το «καλημέρα τζιαι τα Φώτα» έπαιρναν την «πουλουστρήνα». Δεν έλειπαν φυσικά τα ξεροτήανα, τα οποία έριχναν στις στέγες των σπιτιών, στα δώματα όπως τα αποκαλούσαν, για να τα φάνε οι καλικάντζαροι και να φύγουν, λέγοντας το γνωστό “τιτσίν – τιτσίν λουκάνικο, κομμάτιν ξεροτήανο...».
ΑΠΟΚΡΙΕΣ
Την Κυριακή της Αποκριάς όλοι οι συγγενείς μαζεύονταν σ’ ένα σπίτι για να «σηκώσουν». Το φαγοπότι και το γλέντι έφτανε στο αποκορύφωμα. Πολλοί ντυνόντουσαν μάσκες και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι κάνοντας διάφορα αστεία και πειράγματα. Το γεγονός αυτό αποτελούσε και αφορμή για να βρεθεί κάποιος κοντά στην αγαπημένη του.
Τη Δευτέρα της Καθαράς όλοι οι Φιλιώτες, παίρνοντας μαζί τους διάφορα χόρτα, ελιές και άλλα νηστήσιμα και φυσικά μπόλικο κρασί, πήγαιναν στις παρυφές του «Κούντουρου» και στην περιοχή του Τζύληκα όπου υπήρχε τρεχούμενο νερό για να κόψουν τη «μούττη της σαρακοστής». Μετά το φαγοπότι ακολουθούσε ο «γάμος». Μασκαρεμένοι σε νύμφη, γαμπρό και ιερέα, με τη συνοδεία βιολιού και λαούτου, αναπαρίσταναν την τελετή του γάμου. Στη συνέχεια, γινόταν πομπή από όλους τους Φιλιώτες, η οποία κατέληγε στην κεντρική πλατεία του χωριού. Εκεί φυσικά συνεχιζόταν το γλέντι.
ΠΕΜΠΤΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΗΨΕΩΣ
Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον και ιδιαίτερο έθιμο του χωριού Φυλλιά γινόταν την Πέμπτη της Αναλήψεως, «του Συναληψιού», σύμφωνα με το οποίο όλοι έπρεπε να φάνε κάτι από γάλα και κυρίως γαλότρι, ένα φαγητό καμωμένο από ζυμάρι και μαγειρεμένο μέσα σε γάλα. Την ημέρα του «Συνανιψιού» κανένας από τους βοσκούς δεν πουλούσε το γάλα. Όσοι είχαν στο σπίτι τους γάλα έπρεπε να πάρουν στους άλλους που δεν είχαν. Τη μέρα εκείνη τα μικρά παιδιά, με τους κουβάδες στα χέρια κουβαλάγαν στα σπίτια γάλα. Το έθιμο αυτό συναντάται και στην Ελλάδα και μάλιστα σε μερικές περιοχές αποκαλούν την Πέμπτη της Αναλήψεως «Γαλακτερή».
ΠΑΝΗΓΥΡΙ
Στις 20 Ιουλίου, εορτή του Προφήτη Ηλία, στη Φυλλιά γινόταν μεγάλο πανηγύρι. Πολύς κόσμος μαζευόταν από τα γύρω χωριά, αλλά και τη Λευκωσία για να διασκεδάσουν και να φάνε το περίφημο «συρτόν οφτό» της Φυλλιάς. Παλαιότερα η διασκέδαση συνοδευόταν από βιολιά και φυσικά χορό.
Στις 23 Απριλίου ή την Δευτέρα της Λαμπρής, αν η 23η Απριλίου ήταν στην περίοδο της πεντηκοστής, ημέρα που γιόρταζε ο Άγιος Γεώργιος, γινόταν μικρότερο πανηγύρι. Στο τέλος της λειτουργίας Φιλιώτες τραγουδούσαν το τραγούδι του Άη Γιώρκη.
ΑΡΡΑΒΩΝΕΣ
Στους αρραβώνες σφάζονταν κότες και γινόταν μεγάλο γλέντι. Επίσης οι συγγενείς που θα πήγαιναν στους αρραβώνες έστελλαν εκεί προηγουμένως όρνιθες, μακαρόνια, κονιάκ και άλλα τρόφιμα. Πριν οριστικοποιηθεί ο αρραβώνας (δώσουν λόγον) γινόταν το προικοσύμφωνο, στο οποίο καταγράφονταν όλα όσα ο κάθε γονιός ήταν υποχρεωμένος να δώσει στο παιδί του. Η συμφωνία αυτή έφερε την υπογραφή του ιερέα και θεωρείτο πολύ ισχυρή συμφωνία.
ΓΑΜΟΣ
Ο γάμος στη Φυλλιά διαρκούσε δεκαπέντε μέρες. Από την Δευτέρα μέχρι την Τετάρτη γίνονταν οι προετοιμασίες (πλένονταν τα προικιά και το μαλλί του κρεβατιού, ετοιμάζονταν τα φαγητά κ.λ.π.). Τις μέρες αυτές δεν είχε φαγοπότι. Την Πέμπτη και Παρασκευή γινόταν το κάλεσμα των χωριανών με γλυσταρκές, καθώς και το μάζεμα ορνίθων και ποτών. Την Παρασκευή γινόταν γλέντι στο σπίτι της νύμφης και το Σάββατο στο σπίτι του γαμπρού. Την Κυριακή γινόταν ο γάμος. Προηγουμένως στόλιζαν τη νύμφη και το γαμπρό (στο σπίτι του καθενός), χόρευαν τα προικιά και στη συνέχεια με τη συνοδεία βιολιού και λαούτου και φυσικά όλων των συγγενών πήγαιναν στην εκκλησία.
Μετά το μυστήριο συνεχιζόταν το γλέντι. Το γλέντι συνεχιζόταν με τον ίδιο ρυθμό και τη Δευτέρα. Την Τρίτη μαζεύονταν οι συγγενείς. Ο καθένας έπαιρνε και το φαγητό μαζί του. Την Τετάρτη γινόταν γλέντι για τις δύο οικογένειες, την Πέμπτη για τους κουμπάρους και την Κυριακή γινόταν ο αντίγαμος.
ΣΠΟΡΑ
Πριν αρχίσει η σπορά γινόταν αγιασμός υπό μορφή ιεροτελεστίας.
ΘΕΡΟΣ
Το θέρος, παρά την σκληρότητα που περικλείει σαν εργασία, στη Φυλλιά γινόταν υπό μορφή διασκέδασης. Ο ιδιοκτήτης μαγείρευε πιλάφι με τις τιτσιρίες του χοίρου, το οποίο έτρωγαν στα χωράφια. Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι εργάτες χόρευαν στα χωράφια. Τα δε τραγούδια και ανέκδοτα ήταν συνεχής συντροφιά. Στο τέλος του θερισμού στηνόταν μεγάλο γλέντι και οι χορευτές χόρευαν τον περίφημο χορό του δρεπανιού.
ΦΑΓΗΤΑ
Στη Φυλλιά μαγείρευαν παντζάρια με τον χοίρο, κάτι που πιθανώς γινόταν μόνο στο χωριό αυτό.
Σύλλογοι
Κατά καιρούς στην κοινότητα Φυλλιάς υπήρχαν δυο σωματεία, το «Αναγνωστήριο» και η ΑΤΕ - ΠΕΚ (Αγροτική Τοπική Ένωση - Παναγροτική Ένωση Κύπρου) που ιδρύθηκε το 1943. Πέρα από τον κοινό στόχο, που ήταν η καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος, οι βασικοί στόχοι ήταν, για το Αναγνωστήριο η πνευματική καλλιέργεια των συγχωριανών και για την ΑΤΕ - ΠΕΚ η συσπείρωση και συνεργασία των αγροτών για την αντιμετώπιση των πολλαπλών προβλημάτων τους. Αργότερα λειτούργησε επίσης στην κοινότητα παράρτημα της Σ.Ε.Κ. (Συνομοσπονδία Εργατών Κύπρου), για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων της εργατοϋπαλληλικής τάξης.
Ιστορικός αθλητικός και πολιτιστικός σύλλογος με έδρα τη Φυλλιά είναι το Θρησκευτικό Ορθόδοξο Ίδρυμα Προφήτης Ηλίας Φυλλιάς (ή ΘΟΪ Φυλλιάς). Ιδρύθηκε το 1952, συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα (1955-59) και συνεχίζει την δραστηριοποίησή του στην Κυπριακή Δημοκρατία ως σήμερα.
Αδελφοποίηση της Κοινότητας Φυλλιάς με το Δήμο Τροιζήνας
Το Κοινοτικό Συμβούλιο Φυλλιάς και το Δημοτικό Συμβούλιο Τροιζήνας μετά από ομόφωνες αποφάσεις προχώρησαν σε Αδελφοποίηση της προσφυγικής Κοινότητας της Φυλλιάς και του ιστορικού Δήμου της Τροιζήνας στην Ελλάδα.[3]
Παραπομπές
↑ 1,01,11,21,31,41,51,6Μάριος Θεμιστοκλή Στυλιανού, Λευκωσία 2001, «ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΑ, Μια περιδιάβαση στα κατεχόμενα χωριά και τις πόλεις μας» σελ.254-260
↑Ελένη Κυριάκου, 2007, «Από τη Χαλκολιθική Περίοδο στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού», ΠΟΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
