Πάνθεο

Απεικόνιση διάφορων θεοτήτων που σχετίζονται με πολυθεϊστικά πάνθεα από το Πάνθεον του Ουίλιαμ Κουκ

Το πάνθεον είναι το σύνολο όλων των θεών οποιασδήποτε μεμονωμένης πολυθεϊστικής θρησκείας, μυθολογίας ή παράδοσης.

Σημασία

Η λέξη, πάνθεον προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό πάνθεον, κυριολεκτικά «(ναός) όλων των θεών », «κοινό σε όλους τους θεούς» από το πᾶν παν- «όλα» και θεός θεός «θεός». Το πάνθεον των θεών είναι κοινό στοιχείο των πολυθεϊστικών κοινωνιών και η φύση του πανθέου μιας κοινωνίας μπορεί να θεωρηθεί ως αντανάκλαση αυτής της κοινωνίας:

Μερικά γνωστά ιστορικά πολυθεϊστικά πάνθεα περιλαμβάνουν τους Σουμεριακούς και τους Αιγυπτιακούς θεούς, και το κλασικό πάνθεον που περιλαμβάνει την αρχαία ελληνική και τη ρωμαϊκή θρησκεία.  Οι μετακλασικές πολυθεϊστικές θρησκείες περιλαμβάνουν τα Σκανδιναβικά Έσιρ και Βανίρ, τους Γιορούμπα Ορίσα, τους θεούς των Αζτέκων και πολλούς άλλους. Σήμερα, οι περισσότερες ιστορικές πολυθεϊστικές θρησκείες αναφέρονται ως «μυθολογία».^[1]

Εξέλιξη των πανθέων

Μελετητές όπως οι Γιαν Πούβελ, Τζ. Π. Μάλορυ και Ντάγκλας Κ. Άνταμς έχουν ανακατασκευάσει πτυχές της αρχαίας πρωτοϊνδοευρωπαϊκής θρησκείας, από την οποία προέρχονται οι θρησκείες των διάφορων ινδοευρωπαϊκών λαών, και ότι αυτή η θρησκεία ήταν μια ουσιαστικά νατουραλιστική θρησκεία.

Σε πολλούς πολιτισμούς, τα πάνθεα έτειναν να αυξάνονται με την πάροδο του χρόνου.  Θεότητες που λατρεύτηκαν αρχικά καθώς οι προστάτες πόλεων ή τόπων άρχισαν να συγκεντρώνονται μαζί ως αυτοκρατορίες που εκτείνονταν σε μεγαλύτερες περιοχές. Οι κατακτήσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην υποταγή του πάνθεου του παλαιότερου πολιτισμού σε ένα νεότερο, όπως στην ελληνική Τιτανομαχία, και πιθανώς επίσης στην περίπτωση των Εσίρ και Βανίρ στους σκανδιναβικούς μύθους.  Η πολιτιστική ανταλλαγή θα μπορούσε να οδηγήσει «η ίδια» θεότητα να λατρεύεται σε δύο μέρη με διαφορετικά ονόματα, όπως φαίνεται με τους Έλληνες, τους Ετρούσκους και τους Ρωμαίους, καθώς και στην πολιτιστική μεταφορά στοιχείων μιας ξένης θρησκείας σε μια τοπική λατρεία, όπως και με τη λατρεία της αρχαίας αιγυπτιακής θεότητας Όσιρι, που ακολουθήθηκε αργότερα στην αρχαία Ελλάδα. Το έργο Οικονομία και Κοινωνία του 1922 του Μαξ Βέμπερ συζητά μια τάση των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων να ερμηνεύουν τους θεούς που λατρεύονταν στα πάνθεα άλλων πολιτισμών ως «ισοδύναμοι και τόσο πανομοιότυποι με τις θεότητες του μετρίως οργανωμένου ελληνικού πανθέου».^[2]

Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, τα εθνικά πάνθεα ενοποιήθηκαν ή απλοποιήθηκαν σε λιγότερους θεούς ή σε έναν ενιαίο θεό με εξουσία σε όλες τις περιοχές που αρχικά είχαν ανατεθεί σε ένα πάνθεον.  Για παράδειγμα, στην αρχαία Εγγύς Ανατολή κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ., συριακές και παλαιστινιακές φυλές λάτρευαν πολύ μικρότερα πάνθεα από αυτά που είχαν αναπτυχθεί στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία.^[3] Ο Βέμπερ εντόπισε επίσης τη σχέση μεταξύ ενός πανθέου θεών και της ανάπτυξης του μονοθεϊσμού, προτείνοντας ότι η κυριαρχία ενός θεού σε ένα πάνθεον ήταν ένα βήμα προς τους οπαδούς του πανθέου που έβλεπαν αυτόν τον θεό ως «μια διεθνή ή παγκόσμια θεότητα, ένας διεθνικός θεός όλου του κόσμου».^[2] Η πρώτη γνωστή περίπτωση ενός πάνθεον που ενοποιήθηκε σε έναν μόνο θεό, ή απορρίφθηκε υπέρ ενός μόνο θεού, ήταν με την ανάπτυξη της βραχύβιας πρακτικής του Ατενισμού στην αρχαία Αίγυπτο, με αυτόν τον ρόλο να αποδίδεται στον θεό Ήλιο.^[4] Μια παρόμοια διαδικασία πιστεύεται ότι έλαβε χώρα σε σχέση με την ισραηλιτική θεότητα Γιαχβέ, η οποία, «ως τυπική δυτικοσημιτική θεότητα... θα είχε τέσσερις ή πέντε συμπατριώτες θεούς να παρευρίσκονται καθώς γινόταν ο εθνικός ανώτερος θεός».^[3]

Η έννοια του πανθέου έχει υιοθετηθεί ευρέως στη λογοτεχνία φαντασίας του εικοστού αιώνα και στα παιχνίδια ρόλων όπως το Dungeons & Dragons. Συνήθως δανείζονται σε μεγάλο βαθμό από ιστορικά πρότυπα. Σε αυτά τα πλαίσια, θεωρείται σημαντικό για τον συγγραφέα να κατασκευάσει ένα πάνθεον θεών που ταιριάζει στο είδος, όπου τα χαρακτηριστικά των θεών είναι σε ισορροπία, ώστε κανένας από αυτούς να μην μπορεί να υπερκεράσει την ιστορία και έτσι ώστε οι ενέργειες των χαρακτήρων δεν κατακλύζονται από τις μηχανορραφίες των θεών.^[5]

Επέκταση της ιδέας σε κτίρια και διασημότητες

Ένα πάνθεον με την έννοια του «ναού», αυτό που χτίστηκε στη Ρώμη του 2ου αιώνα

Προκειμένου να αποφευχθεί η δυσκολία να δοθεί ένας εξαντλητικός κατάλογος θεοτήτων κατά την αφιέρωση ενός ναού ή ενός ιερού κτιρίου, μια κατασκευή ρητά αφιερωμένη σε «όλες τις θεότητες» αναφέρεται επίσης ως «Πάνθεον».^[6] Η πιο γνωστή από αυτές τις κατασκευές είναι το Πάνθεον της Ρώμης, που χτίστηκε αρχικά από τον Μάρκο Αγρίππα ως μέρος ενός συγκροτήματος που δημιούργησε ο ίδιος στη δική του ιδιοκτησία στο Πεδίο του Άρεως το 29–19 π.Χ.^[7] Το σημερινό κτίριο κατασκευάστηκε στον ίδιο χώρο γύρω στο 126 μ.Χ. Ήταν αφιερωμένο σε «όλους τους θεούς» ως μια χειρονομία που αγκαλιάζει τον θρησκευτικό συγκρητισμό στην ολοένα και πιο πολυπολιτισμική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με ανθρώπους που λάτρευαν θεούς από πολλούς πολιτισμούς και παραδόσεις. Το κτίριο ανακαινίστηκε αργότερα για να χρησιμοποιηθεί ως χριστιανική εκκλησία το 609 υπό τον Πάπα Βονιφάτιο Δ'.^[8]

Από τον 16ο αιώνα, το "πάνθεον" χρησιμοποιείται επίσης με μια κοσμική έννοια για να αναφέρεται στο σύνολο των εξυψωμένων προσώπων μιας κοινωνίας - αρχικά περιλάμβανε ηρωικές μορφές και αργότερα επεκτάθηκε σε διασημότητες, γενικά.^[9] Ο Λόρδος Βύρων έκανε αυτή τη σύνδεση αφού είδε τις προτομές διάσημων ιστορικών προσωπικοτήτων στο Ρωμαϊκό Πάνθεον, γράφοντας στο Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ για το πώς ήθελε να βρίσκεται στο κέντρο ενός αγγλικού Πάνθεου και ως εκ τούτου να συνδεθεί με τη θεότητα.^[10] Το Πάνθεον «εμποτίζει έτσι το σύγχρονο με την αύρα του θεϊκού» και «μοντελοποιεί την αλληλεπίδραση αρχαίων και σύγχρονων μορφών φήμης».^[10] Αυτή η τάση συνεχίστηκε στη σύγχρονη εποχή, με τη λέξη «πάνθεον» να αντικατοπτρίζεται στο δημοσιογραφικό κλισέ για εξέχουσες προσωπικότητες. Για παράδειγμα: ο Φράνσις Φορντ Κόπολα έχει περιγραφεί ως μέλος «εκείνου του σεβαστού πάνθεου των ανεξάρτητων σκηνοθετών ταινιών, που έσπασε το πρότυπο στούντιο του Χόλιγουντ καθώς έληξε η δεκαετία του 1960».^[11]

Παραπομπές

1. Eugenie C. Scott, Evolution Vs. Creationism: An Introduction (2009), p. 58.
2. Max Weber, The Sociology of Religion (1922), p. 23.
3. Robert Karl Gnuse, No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel (1997), p. 200.
4. Robert Karl Gnuse, No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel (1997), p. 167.
5. William Sims Bainbridge, eGods: Faith versus Fantasy in Computer Gaming (2013), p. 57.
6. Edmund Thomas, "From the pantheon of the gods to the Pantheon of Rome", in Matthew Craske, ed., Pantheons: Transformations of a Monumental Idea (2004), p. 11.
7. Dio, Cassius. «Roman History». σελ. 53.23.3. 
8. John the Deacon, Monumenta Germaniae Historia (1848) 7.8.20, quoted in MacDonald, William L. (1976). The Pantheon: Design, Meaning, and Progeny. Cambridge, MA: Harvard University Press. σελ. 139. ISBN 0-674-01019-1. 
9. Matthew Craske and Richard Wrigley, "Introduction", in Matthew Craske, ed., Pantheons: Transformations of a Monumental Idea (2004), pp. 1–2.
10. Clara Tuite, Lord Byron and Scandalous Celebrity (2015), pp. 140–141.
11. Simon Warner, Text and Drugs and Rock 'n' Roll: The Beats and Rock Culture (2013), p. 452.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Bouwers, Eveline G. (2012), Public Pantheons in Revolutionary Europe. Συγκρίνοντας Πολιτισμούς Μνήμης, γ. 1790–1840. PalgraveMacmillan,(ISBN 978-0-230-29471-4).
• Wrigley, Richard & Craske, Matthew (2004), Pantheons: Transformations of a Monumental Idea. Ashgate Publishing, Ltd.,(ISBN 0-7546-0808-5).