Ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο

Το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο (ολλ.: Τotaalvoetbal, αγγλ.: Τotal football) είναι ένα ποδοσφαιρικό σύστημα στο οποίο ο κάθε ποδοσφαιριστής μπορεί να παίξει σε οποιαδήποτε θέση, αν χρειαστεί.^[1] Αν κάποια στιγμή ένας παίκτης βρεθεί εκτός θέσης κάποιος άλλος παίκτης της ομάδας προωθείται στη θέση που έμεινε κενή, ώστε η ομάδα συνεχίζει διατηρεί τον αμυντικό (ή επιθετικό) σχηματισμό που επιδιώκει να έχει. Σε αυτό το ρευστό σύστημα εκτός από τον τερματοφύλακα οι υπόλοιποι ποδοσφαιριστές πρέπει να μπορούν να αναλαμβάνουν με επιτυχία είτε αμυντικό είτε επιθετικό ρόλο σε διαφορετικές θέσεις του γηπέδου, κάτι που αυξάνει πολύ τις απαιτήσεις τόσο σε τεχνική κατάρτιση όσο και σε φυσική κατάσταση.

Η επιτυχημένη εφαρμογή του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου σε μια ομάδα εξαρτάται από την ικανότητα προσαρμογής του κάθε ποδοσφαιριστή στο σύνολο της ομάδας και η ανάπτυξη ομαδικής ποδοσφαιρικής κουλτούρας αντί της ατομικής προβολής δεξιοτήτων. Πρέπει οι ποδοσφαιριστές να έχουν εξαιρετική προσοχή στην εφαρμογή της τακτικής σε κάθε στιγμή του παιχνιδιού, ώστε να αλλάζουν θέση με ταχύτητα και να καλύπτουν τα κενά που δημιουργούνται.^[2][3]

Ιστορία

Η ανακάλυψη του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου αποδίδεται στον πρωτοπόρο Άγγλο προπονητή Τζακ Ρέινολντς (1881-1962) των αρχών του 20ού αιώνα, ο οποίος διετέλεσε προπονητής στον Άγιαξ της Ολλανδίας τις περιόδους 1915-25, 1928-40 και 1945-47.^[1][4] Η βασική φιγούρα, ωστόσο, ήταν ο επίσης Άγγλος Τζίμι Χόγκαν (1882-1974), ένας έξυπνος και ανοιχτόμυαλος άνθρωπος, που έκανε πολλά για την ανάπτυξη του αθλήματος σε όλη την Ευρώπη. Η πρώτη του δουλειά ήρθε με την εθνική ομάδα της Ολλανδίας, ενώ μεταξύ του 1914 και του 1921, βρισκόταν στο τιμόνι του ΜΤΚ Βουδαπέστης στην Ουγγαρία.^[5][6][7] Στην Αργεντινή, η Ρίβερ Πλέιτ δημιούργησε μια εξαιρετική ομάδα το διάστημα 1942-45 που ονομάστηκε La Maquina (Η μηχανή), η οποία είχε εφαρμόσει με επιτυχία την ιδέα του «ψεύτικου εννέα» και αγωνίστηκε με συχνή αλλαγή των επιθετικών θέσεων και σχηματισμών.^[8][9] Οι Χοσέ Μανουέλ Μορένο, Αντόλφο Πεντερνέρα, Άνχελ Λαμπρούνα, Χουάν Κάρλος Μουνιός και Φέλιξ Λουστάου συνέθεσαν το ισχυρότερο επιθετικό κουιντέτο όλων των εποχών σύμφωνα με πολλούς.^[10] Για τις προσπάθειές της, η La Maquina κέρδισε αρκετές εγχώριες και διεθνείς διακρίσεις και θεωρείται ότι ενέπνευσε τη «Χρυσή Ομάδα» της Εθνική Ουγγαρίας στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1952.^[11] Με το προσωνύμιο Magical Magyars («Μαγικοί Μαγυάροι») και προπονητή τον Γκούσταβ Σέμπες, η ομάδα ήταν η ασυναγώνιστη δύναμη του ποδοσφαίρου στον κόσμο τη δεκαετία του 1950, έχοντας κερδίσει διεθνείς τίτλους, 42 νίκες σε 50 αγώνες στο διάστημα 1950-56 και μία μόνο ήττα στο σημαντικότερο αγώνα της, στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1954.^[12][13]

Η ομάδα της Ρίβερ Πλέιτ το 1947 με το Μορένο δεύτερο από αριστερά και τον Αλφρέδο Ντι Στέφανο στη μέση

Στην Ελλάδα, η πρώτη ομάδα η οποία εφάρμοσε το εν λόγω σύστημα ήταν ο ΠΑΟΚ της δεκαετίας του 1970 με τον Άγγλο προπονητή Λες Σάνον (Les Shannon). Ο ΠΑΟΚ, αποδίδοντας για εκείνη την εποχή πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα και κατά γενική ομολογία το θεαματικότερο ποδόσφαιρο που είχε παίξει μέχρι τότε ελληνική ομάδα, για μια δεκαετία και με πλειάδα γρήγορων και με καλή τεχνική κατάρτιση ποδοσφαιριστών, αποτέλεσε σημείο αναφοράς στην ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου.^[14]

Ο Άγιαξ

Ο Ρίνους Μίχελς, ο οποίος είχε προπονητή τον Ρέινολντς στον Άγιαξ το 1946-47, όταν έγινε προπονητής στον Άγιαξ το 1965, εφάρμοσε με επιτυχία τις αρχές του συστήματος του Ρέινολντς προσαρμοσμένες στην ομάδα του έχοντας τη δική του φιλοσοφία και στη συνέχεια, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, στην Εθνική Ολλανδίας. Τότε το σύστημα πήρε το όνομα «ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο» (ολλανδικά: Τotaalvoetbal).^[1][15] Ο Μίχελς οραματίστηκε μια ομάδα όπου οι άκαμπτες δομές των καθορισμένων ρόλων αντικαταστάθηκαν από μια συμφωνία κίνησης, με τους παίκτες να περνούν απρόσκοπτα μεταξύ των θέσεων. Αυτό απαιτούσε όχι μόνο εξαιρετική φυσική κατάσταση και τεχνική ικανότητα, αλλά μια βαθιά, διαισθητική κατανόηση του παιχνιδιού και των συμπαικτών του. Οι ιδέες αυτές δεν βρήκαν εύκολα εφαρμογή στην ομάδα καθώς και στη θεωρία ακούγονταν πολύ πρωτοποριακές ως και ανέφικτες.^[16] Ο Άγιαξ δεν παρουσίασε το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο με την άφιξη του Μίχελς. Στους πρώτους του μήνες στην τεχνική ηγεσία μάλιστα, ο «Αίαντας» πάλευε για την παραμονή του στην κατηγορία. Πολύ γρήγορα όμως, ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60, φαινόταν πως σε αυτή την ομάδα είχαν μπει οι βάσεις για κάτι πολύ σπουδαίο. Η πρώτη ένδειξη για αυτό ήρθε το 1966, όταν η ολλανδική ομάδα συνέτριψε με 5-1 τη Λίβερπουλ στον δεύτερο γύρο του Κυπέλλου Πρωταθλητριών, στο οποίο συμμετείχε ο Άγιαξ, αφού είχε κατακτήσει το πρωτάθλημα ένα χρόνο μετά τη διασφάλιση της παραμονής του στην πρώτη κατηγορία. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, ο Άγιαξ είχε κατακτήσει τέσσερα εγχώρια πρωταθλήματα και δύο Κύπελλα, ενώ το 1969 κατάφερε να φτάσει μέχρι τον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών, χάνοντας όμως από τη Μίλαν. Μάλιστα, ήταν τόσο μεγάλος ο θαυμασμός για αυτή την ομάδα, που σε ένα παιχνίδι μπαράζ με τη Μπενφίκα στο Παρίσι για τα προημιτελικά της διοργάνωσης εκείνης της χρονιάς, σαράντα χιλιάδες Ολλανδοί ταξίδεψαν στη γαλλική πρωτεύουσα. Η θέση της ομάδας στον ευρωπαϊκό χάρτη είχε αλλάξει μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα σε εντυπωσιακό βαθμό.^[17]

Ο Ρίνους Μίχελς το 1988

Όσο οι παίκτες του Άγιαξ είχαν τη μπάλα, απλώνονταν στο γήπεδο προσπαθώντας να «μεγαλώσουν» τις πραγματικές του διαστάσεις. Αντίθετα, όταν έχαναν την κατοχή, πρέσσαραν ψηλά προς την αντίπαλη περιοχή και ασφυκτικά, προσπαθώντας να «μικρύνουν» τις διαστάσεις του γηπέδου.^[18] Ο Άγιαξ τη δεκαετία του '70 υπερείχε όλων των προηγούμενων στην εφαρμογή, καθώς είχε ένα ξεχωριστό μείγμα παικτών που ξεκινούσαν με πίεση και με μια επιθετική παγίδα οφσάιντ, όλα προς υποστήριξη μιας πολύ απλής φιλοσοφίας, της διατήρησης της κατοχής και μέσω αυτής της νίκης.^[19] Το σύστημα εξελίχθηκε περαιτέρω από το Ρουμάνο προπονητή Στέφαν Κόβατς, ο οποίος τον διαδέχθηκε στον Άγιαξ, όταν ο Μίχελς πήγε στην Μπαρτσελόνα. Την τριετία 1971-1973 η ομάδα γνώρισε την παγκόσμια καταξίωση τόσο με τους τίτλους που κατέκτησε όσο και με τον τρόπο που αγωνιζόταν.^[20][2] Στο σύγχρονο ποδόσφαιρο της υπερβολικής, πολλές φορές, αμυντικής προσήλωσης (και τακτικής), στα όρια του βαρετού για το μάτι, η ολλανδική ομάδα κατάφερε να αγγίξει (σχεδόν) το τέλειο, παρουσιάζοντας όλα τα χαρακτηριστικά αυτού του ελκυστικού μοντέλου πάνω στο χορτάρι.^[21]

Ο Ολλανδός επιθετικός Γιόχαν Κρόιφ υπήρξε ο πιο διάσημος ποδοσφαιριστής που αφομοίωσε το ολοκληρωτικό σύστημα και το εφάρμοσε όσο αγωνίστηκε αλλά κι ως προπονητής αργότερα. Αν και η θέση του Κρόιφ στο γήπεδο ήταν του κεντρικού επιθετικού, αγωνιζόταν σε όλο τον αγωνιστικό χώρο, οπουδήποτε θα μπορούσε να κάνει ζημιά στην αντίπαλη ομάδα. Οι συμπαίκτες του κινούνταν συνεχώς για να καλύπτουν τους χώρους που άφηνε κι έτσι οι ρόλοι τους στον αγώνα άλλαζαν συνέχεια μπερδεύοντας τους αντιπάλους.^[22][23]

Η κάλυψη του κενού χώρου και η δημιουργία νέου είναι ζωτικά ζητήματα στην τακτική του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου. Έτσι η ομάδα έχει πάντα πλεονέκτημα. Ο Μπάρι Χουλσόφ, αμυντικός του Άγιαξ της χρυσής εποχής που κατέκτησε τρία συνεχόμενα Κύπελλα Πρωταθλητριών (1971, 72, 73), εξηγούσε πώς η ομάδα προετοιμαζόταν: «Συζητούσαμε για τον κενό χώρο συνέχεια. Ο Κρόιφ πάντα μας έλεγε πού έπρεπε να τρέξουμε και που να σταματήσουμε και πότε δεν έπρεπε να κινηθούμε».

Η συνεχής εναλλαγή θέσεων ήταν η αιτία που η τακτική ονομάστηκε ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο. Η εναλλαγή αυτή απαιτούσε διαρκή επαγρύπνηση. «Οι κουβέντες μας ήταν πώς να δημιουργούμε χώρους, να μπαίνουμε σε χώρους και να οργανώνουμε το χώρο, κάτι σαν αρχιτεκτονική μέσα στο γήπεδο», συνεχίζει ο Χουλσόφ.^[2]

Ο Άγιαξ το 1972. Πρώτος δεξιά καθιστός ο αρχηγός του Γιόχαν Κρόιφ

Το σύστημα αναπτύχθηκε οργανικά και συνεργατικά. Για την ανάπτυξή του δεν αρκούσε μόνο ο Μίχελς ή ο Κόβατς που τον διαδέχθηκε ή ο Κρόιφ από μόνος του. Έπρεπε όλη η ομάδα να ενταχθεί στη φιλοσοφία του συστήματος και να επινοεί βελτιώσεις, ακόμα και στη διάρκεια του αγώνα. «Το απλό ποδόσφαιρο είναι το πιο όμορφο. Αλλά το να παίξεις απλά είναι το πιο δύσκολο πράγμα», συνήθιζε να λέει ο Κρόιφ αναπτύσσοντας την ποδοσφαιρική φιλοσοφία του. Ο τελικός του Κυπέλλου Πρωταθλητριών το 1972 θεωρείται η καλύτερη στιγμή του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου. Ο Άγιαξ νίκησε την ιταλική Ίντερ με 2-0 και οι ευρωπαϊκές εφημερίδες ανέφεραν: «θάνατος του κατενάτσιο και θρίαμβος του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου». Το αμυντικό ποδόσφαιρο είχε καταστραφεί.^[24]

Η συντριβή της ΑΚ Μίλαν από τον Άγιαξ με 6-0 στον τελικό του ευρωπαϊκού Σούπερ Καπ το 1973 αποτέλεσε τον τελικό θρίαμβο του θεαματικού ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου απέναντι στο αντιποδόσφαιρο του κατενάτσιο.^[25]

Ο Ολυμπιακός του Γουλανδρή

Η ομάδα του Πειραιά κατά την περίοδο αυτή απέδωσε καταπληκτικό ποδόσφαιρο, συνδυάζοντας την επιθετικότητα, το μπρίο , την φαντασία και τις περίτεχνες ενέργειες.

Ο Γουλανδρής ξεκίνησε την εμπλοκή του με τον Ολυμπιακό το 1970 και έναν χρόνο αργότερα έγινε γενικός διευθυντής του. Από το 1972 ήταν πρόεδρος της ομάδας. Όσο ήταν πρόεδρος, ο Ολυμπιακός κατέκτησε στο ποδόσφαιρο τρία Πρωταθλήματα, δύο Κύπελλα εκ των οποίων δύο νταμπλ (1973 και 1975) σε τρία χρόνια. Στο πρωτάθλημα του 1972-73 είχε παθητικό 13 γκολ, το οποίο παραμένει ρεκόρ μέχρι σήμερα. Στο πρωτάθλημα 1973-1974, ο Ολυμπιακός σκόραρε 102 γκολ, αριθμός που παραμένει ρεκόρ, και πέτυχε την πιο ευρεία νίκη στο ελληνικό πρωτάθλημα, νικώντας τον Φωστήρα 11-0, ενώ είχε παθητικό 14 γκολ. Την περίοδο 1972-1975, στο ελληνικό πρωτάθλημα, ο Ολυμπιακός έχανε μόνο από τον ΠΑΟΚ στην Τούμπα και παρέμεινε αήττητος για 58 συνεχόμενα παιγνίδια.^[26]

Η Εθνική Ολλανδίας

Η Εθνική Ολλανδίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1974

Η πλήρης ανάπτυξη του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου συναντήθηκε από την Εθνική Ολλανδίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1974, η οποία έφτασε αήττητη ως τον τελικό βασισμένη κυρίως σε παίκτες του Άγιαξ. Ο Μίχελς κατάφερε κάτι ασυνήθιστο: να μεταφέρει τη συνοχή του Αγιαξ στην εθνική ομάδα. Τη δομή και την πειθαρχία ενός συλλόγου με καθημερινές προπονήσεις και τριβή μέσα σε ένα ομοσπονδιακό συγκρότημα, το οποίο –όπως κάθε Εθνική– αποκτούσε τα στοιχεία μιας ομάδας πολύ πιο σπάνια.^[27] Το TotalVoetbal που παρουσίασε η ολλανδική πλευρά στον κόσμο το 1974 είχε γοητεία- ήταν όμορφο, περίπλοκο, τεχνικά υγιές, και το πιο σημαντικό, σηματοδότησε μια διαρκή αλλαγή στο ποδόσφαιρο.^[28] Πρώτο θύμα η Ουρουγουάη, η οποία δεν θύμιζε σε τίποτα την ομάδα των ημιτελικών της προηγούμενης διοργάνωσης και δυσκολευόταν ακόμα και να βγει από το γήπεδό της. Το τελικό 2-0 αδικεί την ομάδα του Μίχελς, που έχασε ευκαιρίες για πολλά περισσότερα τέρματα, αλλά έδειξε τα πρώτα δείγματα γραφής. Ακολούθησε η Σουηδία (0-0) και μετά η Αργεντινή. Η εμφάνιση των Ολλανδών σε αυτό το παιχνίδι ήταν το απαύγασμα των κόπων του Μίχελς όλο αυτό το διάστημα. Ίσως η μεγαλύτερη επίδειξη του totaalvoetbal πραγματοποιήθηκε σε εκείνο το υπό βροχή παιχνίδι του Γκελζενκίρχεν, με τον Κρόιφ να ανοίγει το σκορ στο 11ο λεπτό, τον Κρολ να κάνει το 2-0 στο 25ο και τους Ρεπ και Κρόιφ να διαμορφώνουν το τελικό 4-0 στο δεύτερο μέρος. Η εξασθενημένη (σε σύγκριση με τη διοργάνωση του 1970) Βραζιλία δεν αποτέλεσε εμπόδιο στον ημιτελικό (2-0).^[29]

Στον τελικό αντίπαλος η Δυτική Γερμανία. Με πρωταγωνιστή τον Κρόιφ οι Ολλανδοί παίκτες είχαν συνεχώς την μπάλα στην κατοχή τους από την αρχή του ματς και επί 80 δευτερόλεπτα, μέχρι που κέρδισαν πέναλτι στην ανατροπή του αρχηγού της εθνικής από τον Ούλι Χένες και προηγήθηκαν στο σκορ. Μετά στο δεύτερο ημίχρονο με το σκληρό και αποφασιστικό μαρκάρισμα του Μπέρτι Φογκτς πάνω στον Κρόιφ, ο Ολλανδός επιθετικός κουράστηκε και δόθηκε η ευκαιρία στους Δυτικογερμανούς να διατηρήσουν το προβάδισμα των δύο γκολ κερδίζοντας το κύπελλο. Παρ' αυτά η εθνική Ολλανδίας κέρδισε το θαυμασμό των φιλάθλων παγκόσμια και των κριτικών για τον ανανεωτικό τρόπο παιχνιδιού της.^[30][31][32]

Παραπομπές

1. «Ajax: the early years and the birth of Total Football». Ανακτήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 2020. 
2. «Το Total Football του Άγιαξ». Ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2021. 
3. «Is Total Football, the Holy Grail of the modern game, still alive in the sport today?». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
4. «Total Football: What Ever Happened To the Beautiful Game?». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2023. Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
5. «FIFA : How Total Football revolutionised the game». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιουνίου 2024. Ανακτήθηκε στις 16 Ιουνίου 2024. 
6. «Hungary's Golden Squad». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Σεπτεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 2019. 
7. «GUSZTÁV SEBES: THE PIONEERING BRAIN BEHIND HUNGARY'S MAGICAL MAGYARS». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
8. «Desmontando "La Máquina"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Απριλίου 2022. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2022. 
9. «The New York Times : One Step From World Cup Final, Argentina Channels Di Stéfano». Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2020. 
10. «La Máquina e il River Plate anni '40». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιουνίου 2017. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2017. 
11. «What is Total Football? Famous tactics explained: the clubs, countries & players to use it». Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
12. «FIFA : THE BEGINNING OF THE MAGYARS' MAGIC». Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2021. 
13. «Ουγγαρία 1954: Η «χρυσή ομάδα» που κέρδισε τα πάντα εκτός από το Μουντιάλ». Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2020. 
14. «Λες Σάννον – Ο προπονητής που άλλαξε την ιστορία του ΠΑΟΚ». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
15. «Ρίνους Μίχελς: Ο Αϊνστάιν των προπονητών που οι ιδέες του άλλαξαν για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε το ποδόσφαιρο!». Ανακτήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2021. 
16. «Rinus Michels: Architect of the Beautiful Game's Revolution». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαρτίου 2024. Ανακτήθηκε στις 7 Μαρτίου 2024. 
17. «Ομάδες που έγραψαν ιστορία: Το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο του Άγιαξ». Ανακτήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 2020. 
18. «Γκουαρδιόλα, Μπουσκέτς, Ρόδρι: Δημιουργήματα του «totaal voetbal» του Κρόιφ!». Ανακτήθηκε στις 7 Μαΐου 2021. 
19. «The proud lineage of Johan Cruyff's radical ideology that redefined football». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουνίου 2021. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουνίου 2021. 
20. «BRITANNICA : Ajax». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
21. «Η επιστροφή του Άγιαξ και του Total Football». Ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2021. 
22. «El día que Cruyff ganó su única Liga en España». Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2020. 
23. «Johan Cruyff: The Total Footballer». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
24. «Johan Cruyff, an emblem of "total football"». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
25. «UEFA : 1973 Super Cup: Ajax enjoy early success». Ανακτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. 
26. «Η θρυλική ομάδα του Ολυμπιακού στα χρόνια 1972-75, επί προεδρίας Νίκου Γουλανδρή». Ανακτήθηκε στις 27 Αυγούστου 2021. 
27. «Ολοκληρωτικό ολλανδικό ποδόσφαιρο». Ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2020. 
28. «Why Rinus Michels remains the greatest coach of all time». Ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2020. 
29. «Ολλανδία 1974-1978: Η καλύτερη ομάδα που δεν κέρδισε τίποτα». Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2020. 
30. «50 Best Moments in World Cup History». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Νοεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 15 Αυγούστου 2021. 
31. «As 16 Maiores Seleções do Imortais!». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Φεβρουαρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2023. 
32. «On Second Thoughts: the 1974 World Cup final». Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2020. 

Δείτε επίσης

• Κατενάτσιο
• Ρίνους Μίχελς
• Γιόχαν Κρόιφ
• Φέρεντς Πούσκας
• Χοσέ Μανουέλ Μορένο

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• HISTORY’S GREATEST TEAMS: THE TOTAL FOOTBALL OF 1974 NETHERLANDS (Αγγλικά)
• Looking at the extraordinary success of the ‘Clockwork Orange’: examining the brilliance of total football played by the Netherlands (Αγγλικά)
• Total Management: What We Can Learn From Dutch Football (Αγγλικά)