Lagŵn

Lagŵn

Math	llyn, bae
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Lagŵn Garabogaz-Göl yn Twrcmenistan

Defnyddir y term lagŵn arfordirol, mewn daearyddiaeth ffisegol, i gyfeirio at lagŵn neu unrhyw gorff o ddŵr bas sy'n cael ei wahanu o'r dyfroedd morol dwfn gan rwystr, boed yn ynys rwystr, yn llinyn arfordirol, yn fanc tywod tarddiad morol, riff cwrel neu ryw ddamwain debyg.1 Ceir hefyd y term morlyn yn y Gymraeg ^[1] a hefyd merllyn, sy'n cyfeirio at ddŵr croyw.^[2] Trwy estyniad, gelwir y sector dŵr sydd wedi'i amgáu y tu ôl i riff rhwystr neu'r ynysoedd rhwystr neu'r un sydd wedi'i amgáu mewn atol hefyd yn lagŵn arfordirol.

Rhai termau cysylltiedig yw lagŵn, liman, aber neu hyd yn oed aber, lagŵn arfordirol sy'n cael ei fwydo gan gerrynt dŵr croyw afon.

Disgrifiad

Mae lagŵn arfordirol yn cyfeirio at y morlynnoedd arfordirol a ffurfiwyd gan gasgliad y bariau tywod a'r riffiau ar hyd arfordiroedd bâs, yn ogystal â'r lagwnau mewnol sy'n ffurfio ar yr atols, a ffurfiwyd gan dwf riffiau cwrel, cwrel a mewndir ynys yn suddo'n araf. Pan y'i defnyddir i wahaniaethu cyfran o ecosystemau rîff cwrel, mae'r term morlyn arfordirol yn gyfystyr â riff cefn, a ddefnyddir yn fwy cyffredin gan wyddonwyr i gyfeirio at yr ardal honno.

Nid yw llawer o ddamweiniau morlyn geomorffolegol arfordirol yn cynnwys y term hwn yn eu henw cyffredin: Albemarle Sound, yng Ngogledd Carolina; Bae'r De Fawr, rhwng Long Island a thraethau rhwystr Fire Island yn Efrog Newydd; Ynys Wight Bay, sy'n gwahanu Ocean City o weddill Worcester County (Maryland); Banana River, yn Florida, a Llyn Illawarra, yn New South Wales. Yn y Deyrnas Unedig mae lagwnau arfordirol megis Basn Montrose (Yr Alban) a Aber Dysynni, ger Tywyn, Gwynedd, tra gellid hefyd ddisgrifio estyniad dŵr yn y tu mewn i Draeth Chesil, Lloegr, o'r enw The Fleet. morlyn arfordirol. Mae yna hefyd un ger tref fechan Dingle yng ngorllewin Iwerddon. Rhai morlynnoedd arfordirol enwog yn India yw Llyn Chilika, yn Orissa, ger Puri, a Llyn Vembanad, yn Kerala. Mae'r ddau wedi'u cysylltu â Bae Bengal a'r Môr Arabia yn y drefn honno, trwy sianel gul.

Gwahanol fathau o lagŵn

Ceir gwahanol fathau o lagwnau:^[3]

• Lagŵn clawdd pridd (earth banked lagoon)
• Lagŵn gwaddodi (settlement lagoon)
• Lagŵn heli (saline lagoon)
• Lagŵn llanw (tidal lagoon)
• Lagŵn tryddiferu (seepage lagoon)

Lagŵn v Aber

Ceir trafodaeth ar y gwahaniaeth rhwng "lagŵn" ac "aber".

Mae lagŵn yn ddŵr bâs, sy'n aml yn estynedig, wedi ei rannu oddi ar corff arall mwy o ddŵr gan rwystr o rhyw fath: basle ("shoal") bâs neu agored, rîff cwrel neu rhywbeth tebyg. Mae rhai awdurdodau yn cynnwys cyrff dŵr croyw yn y diffiniad o "lagŵn", tra bod eraill yn cyfyngu'n benodol ar "lagŵn" i gyrff dŵr gyda rhywfaint o halwynedd. Mae'r gwahaniaeth rhwng "lagŵn" ac "aber" hefyd yn amrywio rhwng awdurdodau. Mae Richard A. Davis Jr yn cyfyngu ar "lagŵn" i gyrff dŵr heb fawr ddim mewnlif dŵr croyw, os o gwbl, ac ychydig neu ddim llif llanw, ac yn galw unrhyw fae sy'n derbyn llif rheolaidd o ddŵr ffres yn "aber". Mae Davis yn datgan bod y termau "lagŵn" ac "aber" yn "aml yn cael eu defnyddio'n llac, hyd yn oed mewn llenyddiaeth wyddonol."^[4]

Mae Timothy M. Kusky yn nodweddu morlynnoedd fel corff o ddŵr estynedig sydd fel rheol, yn gyfochrog â'r arfordir, tra bod aberoedd fel arfer yn ddyffrynnoedd afonydd wedi'u boddi, yn llifo'n unionsyth hir i'r arfordir.^[4][5]

Oriel

• 
  Glenrock Lagoon, Awstralia
• 
  Laguna de los Patos, Brasil
• 
  Laguna Comprida, Ynysoedd yr Azores
• 
  Lagŵn Fenis, yr Eidal
• 
  Laguna de Szczecin, Gwlad Pwyl
• 
  Lagŵn Afon Vistula, Môr y Baltig
• 
  Mae bron i hanner wyneb Kiritimati (Ynys y Nadolig, gynt) wedi'i orchuddio â lagwnau arfordirol, rhai o ddŵr croyw a rhai o ddŵr y môr
• 
  Lagŵn Glas, Ölüdeniz, Twrci

Etymoleg

Ceir dau derm yn y Gymraeg. Daw'r gair lagŵn yn wreiddiol o'r Eidaleg laguna sy'n cyfeiro at y dyfroedd o gylch dinas Fenis a Morlyn Fenis yn fwy penodol. Daeth i'r Saesneg erbyn y 17g. Ceir cyfeiriad cynharaf yn y Gymraeg yn 1851.^[6]

Mae'r cyfeiriad cynharaf at morlyn neu morllyn yn dyddio i'r 16g ac fe'i disgrifid yn Ngeiriadur Prifysgol Cymru fel; sianel fas neu bwll o heli wedi ei neilltuo fel rheol o gorff dŵr mwy gan draethell, atol &c llyn mawr, lagŵn, môr wedi ei amgylchynu gan dir, gwlff, moryd, aber, ffiord.

Y Lagŵn Glas

Un cyrchfan boblogaidd gyda thwristiaid a phobl lleol yw'r Lagŵn Glas yng Ngwlad yr Iâ (Islandeg: Bláa lónið; Saesneg: Blue Lagoon). Ond nid lagŵn naturiol mmo hwn, ond gwaddol dŵr o orsaf ynni gyfagos ac nid yw gyfochrog gyda'r môr.

Cyfeiriadau

1. https://geiriaduracademi.org/
2. https://geiriaduracademi.org/
3. http://termau.cymru/#lag%C5%B5n&sln=cy
4. Davis, Richard A., Jr. (1994). The Evolving Coast. New York: Scientific American Library. tt. 101, 107. ISBN 9780716750420.
5. *Allaby, Michael, gol. (1990). Oxford Dictionary of Earth Sciences. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-921194-4. Missing or empty |title= (help)
6. http://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html

Dolenni allanol

• 'What is a Lagoon' gwefan Nationl Ocean Service