24 eurvezh ar Mañs ("Les 24 heures du Mans" e galleg) a zo ur redadeg kirri a bad 24 eurvezh, a vez redet e miz Even diouzh boaz war un droiad hent e-kichen ar Mañs e Bro-C'hall. Redet e vez bep bloaz abaoe 1923. Ur redadeg Andur eo, o lakaat ar c'hirri, ar bandennoù-rod hag ar vlenierien da badout ar muiañ e vez posupl. Unan eus redadegoù-kirri brudetañ er bed eo hag unan eus kurunennoù ar Gurunenn Dripl eo, asambles gant an Indianapolis 500 ha Priz Bras Monako.
Aozet e vez ar redadeg gant an Automobile Club de l'Ouest (ACO) war 24 eurvezh a zo an amzer e lec'h ma rank ar berzhidi ober ar muiañ a gilometradoù a c'hellont ober. Da gentañ e oa digor ar redadeg evit kirri a c'hallfe bezañ gwerzhet da n'eus forzh piv, met bremañ e vez digor ar redadeg d'ar C'hentpatromoù (Renkad Prototype e galleg) ha d'an Touristerezh Bras (Renkad Grand Tourisme e galleg).
Dalc'het e vez e miz Even, pa vez an noz en he hirañ, met d'ur mare ma c'hell an amzer bezañ tomm, goude ma ra glav alies a-walc'h d'ar mare-se eus ar bloaz. Komañs a ra ar redadeg e-kreiz an endervezh d'ar Sadorn hag echuiñ a ra d'ar memes eur d'ar Sul. Bep an amzer e oa bet daleet ar redadeg, e miz Gwengolo e 1968 pe d'an hevelep miz e 2020 abalamour da Bedreuziad COVID-19 e 2019-2020.
En amzerioù modern e reder alies war-dro 5000 km, gant ar rekord bet graet e 2010 gant 5410 km, c'hwec'h gwezh hirder Indianapolis 500 ha triwec'h gwezh hirder ur Priz Bras Formulenn 1. Poaniañ a ra ar skipailhoù hag ar vlenierien evit mont ar fonnusañ posupl en ur chom hep kaout kudennoù mekanik hag en ur verañ an eoul-tan hag ar bandennoù-rod kenkoulz hag ar stardoù. Testiñ a ra ivez andurañs ar vlenierien a rank redek div eurvezh diouzh renk pe muioc'h.
Ar c'hirri
War-dro 60 karr a c'hell redek, met n'int ket holl eus ar memes rummad. Rummadoù diseurt a zo bet met bremañ n'eus nemet pevar, daou eus ar rummad Kentpatromoù (Le Mans Prototype 1 pe LMP1 ha Le Mans Prototype 2 pe LMP2), ha daou eus ar rummad Touristerezh Bras (Grand Tourisme e galleg, Grand Tourer e saozneg) (GT Endurance Pro evit ar vlenierien a vicher ha GT Endurance AM evit ar re n'int ket) a heul reolennoù ar FIA GT2. An holl a red asambles, met loreet e vez un trec'hour e pep rummad ouzhpenn an trec'hour hollek. Ar rummad pouezusañ eo an LMP1, hag alies mat e teu an trec'hour eus ar rummad-se. A-wezhioù avat e trec'h unan eus ar rummadoù all a drugarez d'ur fiziout gwelloc'h.
Da bep rummad ez eus reolennoù disheñvel met un nebeud a zo boutin. Pep karr a dlee kaout daou varazh, pe da nebeutañ gallout kaout un eil barazh. Daou zor nemetken zo aotreet evit ar c'hirri serr, evit ar re zigor n'eus ket ezhomm eus dorioù. Adalek 2014 e rank bezañ serr an holl girri ar rummad LMP1 ha memes tra en LMP2 abaoe 2017. En LMP2 e rank ar skipailhoù redek gant unan eus ar pevar c'hastell-karr aotreet - ORECA, Ligier, Dallara pe Multimatic/Riley - asambles gant ur c'heflusker Gibson V8 4.2 litrad. N'eus ket a reolennoù a seurt-se en LMP1 ha dre m'int skañvoc'h, galloudusoc'h ha luzietoc'h e-keñver an aerodinamik ez eont kalz buanoc'h eget an LMP2. Aotreet int da implijet an teknologiezh daou-nerzh. E 2020 e oa bet lakaet e plas ur sistem kevatalder etre an otoioù LMP1 dre ma vanke a saverien-kirri er rummad-se.
Raktreset eo erlec'hiañ ar rummad LMP1 a-benn 2021 gant ar rummad Hiperkarr (Hypercar e saozneg pe LMHLe Mans Hypercar) gant reolennoù disheñvel e-keñver an aerodinamik hag ar sistem daou-nerzh. Ouzhpenn d'ar rummad-se e vo lakaet ouzhpenn a-benn 2022 un isrummad LMDh (Le Mans Daytona h) gant doareoù heñvel a c'hello redek e Stadoù-Unanet ivez.
Ar vlenierien
Skeudenn ar vlenierien e 2018
Da gentañ ne oa reolenn ebet evit ar vlenierien, ha, ma oa implijet da nebeutañ daou vlenier gant pep skipailh e-pad ar bloavezhioù kentañ, e voe klasket gant tud zo (Pierre Levegh hag Eddie Hall da skouer) ober ar redadeg a-bezh gant ur blenier nemetken, evit mirout amzer eus cheñchamantoù blenierien. Berzet e voe se diwezhatoc'h. E fin ar bloavezhioù 1980 e voe embannet e voe ret d'an holl skipailhoù lakaat tri blenier da redek hag arabat e voe redek muioc'h a beder eurvezh diouzh renk hag ouzhpenn se e voe berzet redek e-pad muioc'h a bevarzek eurvezh, evit klask gwellaat ar savete.
Er bloavezhioù 1990, abalamour da dizh an otoioù hag o welet pegen skuizh e oa ar vlenierien e voe divizet ne c'hellje ket ar vlenierien bleniañ e-pad ouzhpenn 240 munutenn war ur prantad 6 eurvezh. En ur labourat mat e c'helle ar skipailhoù implijet daou vlenier nemetken (evel Jeroen Bleekemolen ha Cooper MacNeil e 2014) met chom a reas ar boaz da redek gant tri blenier. Ur cheñchamant all a voe graet e 2017 evit leuskel an ofisourien da rediañ ar vlenierien da chom hep redek ouzhpenn 80 munutenn diouzh renk ha d'ober ehanoù 30 munutenn ma vez tommoc'h an aer eget 32° C.
Kustumoù ha reolennoù dibar
Ar gomiserien o saludiñ ar vlenierien e 2010
Goude ma oa perzh eus Kevezadeg bed ar C'hirri Sport e oa reolennoù disheñvel d'ar redadeg e-keñver an doare da redek hag ar surentez abalamour d'he hirder, met pas hepken. E-pad meur a zegad e ranke an holl otoioù redek un eurvezh-pad hep lakaat dourennoù en oto - da skouer eoul pe dourenn-yenaat - hep kontañ an eoul-tan. Soñj an ACO a oa rediañ ar saverien-kirri da sevel otoioù fiziapl. Ar re ne oant ket gouest da badet kement a amzer hep adlakaat dourennoù a c'helle tapet ur c'hastiz.
Ur reolenn dibar d'ar Mañs eo e rank an otoioù bezañ mouget pa chomont a-sav er standoù da lakaat eoul-tan. Un doare da greñvaat ar surentez eo dre ma n'eus ket kement a riskloù da gaout ur gwalldan met un doare eo ivez da brouiñ pegen fiziapl eo an otoioù dre ma vez start adlakaat an otoioù da vont e-pad ur redadeg. Ouzhpenn d'ar reolenn-se eo difennet d'ar mekanikourien labourat war an oto pa vez lakaet eoul-tan enni, estreget evit sikour ur blenier da vont kuit eus an oto pe da vont e-barzh dre ma c'hellont en ober e-pad ma vez adlakaet eoul-tan e-barzh an oto. Adalek 2009 e voe lakaet reolennoù ouzhpenn : n'eo aotreet nemet daou vekanikour d'ober war-dro an oto war al linenn-standoù. A-walc'h eo evit cheñch ar rodoù met ma fell d'ur skipailh ober muioc'h a draoù war an oto pe gounid amzer ma vez da dresañ un dra bennak e rank kas an oto e-barzh ar c'harrdi. Talvezet a ra ar reolennoù-se evit Kevezadeg bed an Andurañs ivez.
Kustumoù dibar d'ar Mañs a zo ivez, da skouer d'an disparti ma vez diskouezet ar banniel triliv d'ar vlenierien tra ma tremen aerlistri-jet dreist al linenn-zisparti o kas mogedoù glas-gwenn-ruz. E fin ar redadeg e vez diskouezet holl bannieloù-surentezh gant komiserien ar redadeg evit reiñ o gourc'hemennoù d'ar vlenierien.
Ganet e oa bet er Mañs ivez ar c'hustum da c'hlebiañ an dud tro-dro gant champagn. Pa oa bet tapet an trec'h gant Dan Gurney asambles gant A.J.Foyt e 1967 en doa gwelet en traoñ ar podiom rener FordHenry Ford II, rener ar skipailh Caroll Shelby asambles gant ur strollad kazetennerien o doa diouganet ez aje o redadeg da fall. Hejañ a reas Gurney ar voutailhad champagn warno.
Deiziadoù
Aozet e voe ar redadeg kentañ d'ar 26-27 a viz Mae 1923 met redet e vez diouzh boaz e miz Even abaoe - war-bouez e 1956 pa voe aozet e miz Gouere, e 1968 pa voe daleet da viz Gwengolo abalamour da zarvoudoù miz Mae, hag e 2020 pa voe redet e miz Gwengolo abalamour da vedreuziad ar C'HOVID-19. Nullet e voe ar redadeg dek gwezh en holl - e 1936 abalamour d'an enkadenn sokial hag ekonomiezh hag etre 1940 ha 1948 abalamour d'an Eil Brezel Bed.
Diouzh e reder d'an eil dibenn-sizhun e miz Even gant an esaeoù hag an abadennoù-titliñ d'ar Merc'her ha d'ar Yaou, goude enselladenn an otoioù a vez dalc'het d'al Lun ha d'ar Meurzh. Ar Gwener zo un devezh diskuizh ma vez diskouezet ar vlenierien en un dibunadeg e kêr Ar Mañs.
Betek 2008 e loc'he ar redadeg d'ar Sadorn da 4e goude merenn, nemet e 1968 pa voe loc'het ar redadeg da 2e goude merenn abalamour ma voe redet ken diwezhat er bloaz, e 1987 ha 2007 pa voe loc'het da 3e eur goude merenn abalamour d'an dilennadegoù. E 2006 e voe loc'het da 5e goude merenn evit tremen etre daou grogad mell-droad. Abaoe 2009 e vez loc'het ar redadeg da 3e nemet e 2020 pa voe loc'het da 2e30 goude merenn dre ma oa bet redet e miz Gwengolo.
Renkadur
Linenn-zisparti an troiad
Da gentañ-penn e trec'he an oto az ae ar pellañ posupl diwar al lec'h m'he doa komañset ar redadeg. Abalamour d'ar reolenn-se e voe tapet Ford e 1966 pa voe goulennet gant ar blenier e-penn Ken Miles leuskel an eil Ford bleniet gant Bruce McLaren da adtapet he dale evit ober ur foto war al linenn-dibenn, Ken Miles o vezañ un tammig dirak Bruce McLaren. Ford McLaren a oa parket pelloc'h eus al linenn-dibenn e penn-kentañ ar redadeg avat ha diwar-neuze he doa redet an hent pellañ e-pad 24 eurvezh. Trec'h e oa gant Ford McLaren hag Amon evit 8 metrad neuze, o lakaat Miles ha Hulme da goll ur redadeg e oant e penn anezhi a-hed an amzer. Dipitusoc'h c'hoazh, Ken Miles en doa tapet an trec'h evit an div redadeg andurañs kentañ e Sebring ha Daytona, gant trec'h ar Mañs en dije bet tapet ur gurunenn-dribl en andurañs war ur bloaz - an hini kentañ oc'h ober an dra-se.
Cheñchet e voe ar reolenn e 1971 pa voe cheñchet an doare da gomañs ar redadeg gant an disparti lañset. Adalek ar bloaz-se emañ trec'h gant an oto az a ar pellañ adalek al linenn-zisparti betek fin an dro diwezhañ. Ar memes linenn-zisparti zo evit an holl neuze. Pa echu div oto gant ar memes niver a droioù e kemerer an oto zo aet ar buanañ. Implijet e voe ar reolenn-se e 2011 pa ne voe nemet 13 eilenn etre an div oto gentañ.
Ouzhpenn d'ar reolenn-se a laka ar renkadur da c'hortoz da vezañ savet e rank an otoioù doujañ da reolennoù all :
Ret eo ober an dro diwezhañ buanoc'h eget un amzer-dro kinniget en a-raok. Amjestr eo ar reolenn-mañ avat ha bountet he doa skipailhoù gant otoioù o doa bet ur gwallzarvoud da lakaat anezho da c'hortoz er standoù pe war-bord an hent a-raok lakaat o c'heflusker war elum evit ober an dro diwezhañ daoust d'o freuz evit bezañ listennet e-touez ar re o doa echuet ar redadeg. Difennet e oa bet ober seurt traoù n'eus ket pell zo.
70% eus an hent hollek a rank ober an otoioù ha pa vije bet graet ganto an dro diwezhañ. Ma c'hwitont an dra-se n'int ket koñsideret din da vezañ kontet e-touez an otoioù fiziabl ha buan a red er Mañs.
Evel just, ma vez darvoudoù dic'hortoz e c'hell ar gomiserien kemmañ ar reolennoù-se.
An disparti
Ar gael mod Le Mans er redadeg 2020
Etre 1923 ha 1970 e oa anavezet ar redadeg evit un doare dibar da gomañs ar redadeg, disparti ar Mañs e anv, pa veze parket an otoioù a-hed linenn ar standoù en epi. Betek 1962 e oa renket na otoioù diouzh ment o c'heflusker met adalek 1963 a voent urzhiet diouzh un abadenn ditliñ. En o sav e chome ar vlenierien en tu all d'an hent da c'hortoz e vije leusket banniel Frañs da gouezhañ. Ur wezh kouezhet e rede ar vlenierien e-barzh o otoioù da vont e-barzh ha da gomañs ar redadeg. Adalek ar bloavezhioù 1960 e teuas da vezañ ur gudenn surentez dre ma ne stage ket ar vlenierien o gouriz surentez atav, goude ma oant nevez a-walc'h. Lod anezho a oa boaz d'ober an troioù kentañ gant o gouriz staget fall dre ma oant o klask ober en ur redek, pe - gwashoc'h - ne oant ket staget tamm ebet, ar pezh a gasas meur a hini d'ar marv gant gwallzarvoudoù penn-kentañ ar redadeg.
Evit gounit amzer e oa bet cheñchet gant Porsche an doare da lakaat ar c'heflusker war elum en ur lakaat an alc'hwez a-gleiz d'ar rod-stur. Gant an dorn-kleiz e lakae ar vlenierien an oto war elum ha gant an dorn-dehou e lakaent an tizh kentañ, o c'hounit un nebeud degvedenn. Stirling Moss eus e du a barke e oto gant an tizh kentañ klikedet. En ur vont e-barzh e lakae ar c'heflusker war elum hep bountañ an anteller. Ul lamm a rae e oto war-raok met ar c'heflusker ne'z ae ket war elum dre ma oa re izel an TdM. Gant an oto o vont war-raok e vounte war an anteller ar pezh a lakae ar c'heflusker war elum.
Lod eus ar vlenierien a savas a-enep an doare-se da gomañs ar redadeg, Jacky Ickx en o zouez. E 1969 e tiskouezas e enebiezh o vale evit mont betek e oto e-lec'h redek. Darbet e oa bet dezhañ kaout ur gwallzarvoud gant oto ur blenier a oa bet buanoc'h met trenkil e kendalc'has da vale betek e oto, o kemer amzer evit stagañ e c'houriz. Ar blenier prevez John Woofle a varvas e-pad an dro gentañ. An trec'h a dapas Ickx.
Cheñchet e voe an doare da gomañs ar redadeg e 1970. Ar memes aozadur e voe nemet edo ar vlenierien e-barzh o oto a-raok, o gouriz staget. Ur wezh leusket banniel Frañs da gouezhañ e c'hellent loc'hañ. Ar bloaz war-lerc'h e voe cheñchet evit un disparti mod Indianapolis, da lavaret eo loc'het goude un dro a-dreñv an oto-surentez.
Troiad
Troiad ar Sarthe gant troiad Bugatti.
Redek a reer 24 eurvezh ar Mañs war Troiad ar Sarthe diwar an anv an departamant. Ur meskaj etre troiad peurbadel hag hentoù foran difennet d'ar publik da vare ar redadeg. Abaoe 1923 e oa bet kemmet an troiad meur a wezh diwar abegoù surentez dreist-holl. Goude ma'z ae e-barzh kêr Ar Mañs e penn-kentañ e voe berraet an troiad evit gwareziñ an arvesterien ha krouet e voe kourb Dunlop ha biraj an Tertre Rouge evit ober al liamm ouzh an troiad kozh betek Mulsanne. E 1990 e voe cheñchet an troiad c'hoazh diwar goulenn an FIA a nac'he aotreañ un troiad ennañ ul linenn reizh hiroc'h eget 2 km. Div gammigell a voe lakaet ouzhpenn neuze war al linenn reizh 6 km, ur raktres a oa bet e preder an aozerien o welet pegen fonnus ez ae an otoioù e fin ar bloavezhioù 1980, betek 405 km/h e fin al linenn reizh. Bremañ ne'z a ket buanoc'h eget 330 km/h. Bremañ eo 13,626 km hed.
Un diforc'h bras zo etre al lodennoù peurbad hag al lodennoù foran eus an troiad. Abalamour ma vez implijet kalz gant an dud n'eo ket peurvat an hentoù foran, n'eo ket plaen-plaen ha dreist-holl e vank eus ar c'homenn a vez lakaet war an troiad gant an otoioù redadeg, da nebeutañ e penn-kentañ ar redadeg, ar pezh a laka ar vlenierien da gaout nebeutoc'h a c'hrip. Ne serrer al lodennoù foran eus an troiad nemet un nebeud eurvezhioù a-raok an esaeoù hag ar redadeg ha digeriñ a reer anezho hogozik diouzhtu goude fin ar redadeg. Berr-tre eo an amzer evit staliañ ha distaliañ an harzoù-surentez tro-dro da lodennoù foran an troiad.
Istor
Ar redadegoù kentañ (1923-1939)
Dalc'het e voe 24 eurvezh ar Mañs kentañ d'ar 26 ha 27 a viz Mae 1923 war hentoù-publik tro-dro d'ar Mañs. Da gentañ-penn e voe raktreset evel un darvoud war tri bloaz da lakaat an dud da c'hounit ar c'hib Rudge-Whitworth en ur sevel un oto gouest da vont ar pellañ war teir redadeg 24 eurvezh. Dilezet e voe ar soñj e 1928 ha lakaet e voe da drec'hour an oto az ae ar pellañ war ur redadeg 24 eurvezh. Blenierien, skipailhoù hag otoioù eus Frañs, Breizh-Veur hag Italia a voe e penn an traoù, gant Bugatti, Bentley hag Alfa Romeo evel ar merkoù gwellañ. Komañs a reas an otoioù da vezañ labouretoc'h e fin ar bloavezhioù 1930, gant Bugatti hag Alfa Romeo o lakaat otoioù kempennet e-keñver an aerodinamik da vont buanoc'h war linenn-reizh Mulsanne. Nullet e voe ar redadeg e 1936 abalamour da Dalbenn ar Bobl hag adarre e 1939 pa darzhas an Eil Brezel Bed. Ne zistroas ket ar redadeg e-pad dek vloaz.
Mare an "harozed" (1949-1969)
Goude bezañ adsavet savadurioù an troiad e voe adkroget gant ar redadegoù e 1949 gant interest bras ar saverien-kirri. Trec'h kentañ Ferrari gant an 166MM bleniet gant Luigi Chinetti ha Peter Mitchell-Thomson. E 1953 e voe savet Kevezadeg Bed ar C'hirri-sport, enni redadeg ar Mañs, ha neuze e komañsas saverien-kirri evel Ferrari, Aston Martin, Mercedes-Benz pe Jaguar da gas meur otoioù war un dro da dapet an trec'h war ar saverien all. An doare-se da geveziñ asambles gant reolennoù-surentez ne oant ket mat a gasas war-zu gwalleurioù evel e 1955 pa stokas oto Pierre Levegh en ur mor a arvesterien, 80 anezho a voe lazhet. Diwar ar gwallzarvoud-se e teuas reolennoù-surentez, war ar redadeg met ivez er bed a-bezh. War an troiad e voe distrujet ar standoù da vezañ adsavet un tamm pelloc'h evit ledanaat al linenn-reizh, goude ma ne voe savet tamm harz ebet etre an troiad hag ar standoù. Gwellaet e voe standardoù surentez met fonnusoc'h e voe an otoioù ivez ha dre ma tremenjod eus otoioù-digor da otoioù-serr a gasas anezho en tu all da 320 km/h e Mulsanne. Hanterenn ziwezhañ ar bloavezhioù 1960 a voe merket gant stourm taer Ford ha Ferrari, gant Ford oc'h ober un dae d'ar saver italianat en doa tapet kement a drec'hioù. Ar Ford GT40 a dapas peder zrec'h diouzh renk etre 1966 ha 1969 a-raok ma cheñchas bras ar redadeg hag an otoioù.
Mestroniezh an diesel
E 2006, goude 5 trec'h gant e skipailh-eñ ha 6 gant e geflusker V8 turbo (dre vBentley), e tivizas Audi ober un dae nevez gant an diesel, un teknologiezh ha oa bet implijet dija en Andur, met didrec'h.
Koulzad nevez adalek 2014
Gant ar bloavezh 2014 e krog ur c'houlzad nevez gant reolennoù LMP1 adsavet diwar implij an esañs hag an tredan. Ouzhpenn-se eo bet divizet gant Porsche dont en-dro er redadeg evit difenn e rekord ouzh Audi. Toyota a chomo ivez evit klask gounit ar redadeg.
E 1996 ha 1997 ne oa Porsche nemet saver keflusker ar c'harr en deus gounezet, gant ur c'hastell-karr TWR. E 1994 a oa awenet kalz an Dauer 962 GT1 gant ar Porsche 962 Groupe C.
.jpg)
.svg){kind=small}
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
