Кабардзінская мова

Кабардзінская мова
Адыгскія мовы на карце Каўказа
Саманазва	Къэбэрдей Адыгэбзэ Къэбэрдей Адыгэбзэ
Краіны	Расія, Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, Германія, ЗША
Агульная колькасць носьбітаў	1 628 500[1]
Статус	уразлівая^[d][2]
Класіфікацыя
каўказскія мовы паўночнакаўказскія мовы^[d] абхаза-адыгскія мовы^[d] адыгскія мовы^[d] кабардзінская мова
Пісьменнасць	кабардзінскае пісьмо^[d], кірыліца, лацінскае пісьмо і арабскае пісьмо^[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	каа 250
ISO 639-1	—
ISO 639-2	kbd
ISO 639-3	kbd
WALS	kab
Atlas of the World’s Languages in Danger	1065
Ethnologue	kbd
IETF	kbd
Glottolog	kaba1278
Вікіпедыя на гэтай мове

Кабардзі́нская мова, таксама кабардзі́на-чарке́ская, усходне-ады́гская або усходне-чарке́ская (саманазва адыгэбзэ /ˈaːdəɣa(ː)bza/^[3], къэбэрдей адыгэбзэ, къэбэрдейбзэ) — мова кабардзінцаў і чаркесаў, вельмі блізкая да адыгейскай мовы, адна з дзяржаўных моў Кабардзіна-Балкарскай і Карачаева-Чаркескай рэспублік. Адна з рэгіянальных моў Расійскай Федэрацыі.

Некаторыя мовазнаўцы схільны лічыць кабардзінскую і адыгейскую мовы дыялектамі агульнай адыгскай мовы^[en]. Самі адыгейцы, кабардзінцы і чаркесы называюць сваю мову адыгэбзэ, што азначае «адыгская мова», што звязана з ідэямі агульнай адыгскай (чаркескай) нацыі^[4]. Нягледзячы на існаванне агульнай назвы і ўсведамленне адзінасці мовы шматлікімі носьбітамі, большасць лінгвістаў схільны падзяляць адыгскую мову на дзве асобныя мовы. Прычынай гэтаму з’яўляецца значная розніца паміж мовамі ўсходу і захаду.

Пісьмо^[ru] да 1924 года было на заснавана на арабскім алфавіце і кірыліцы, з 1924 па 1936 год — на лацініцы, але ў 1936 годзе была павернута кірыліца.

Генеалагічная і арэальная інфармацыя

Кабардзінская мова разам з адыгейскай, убыхскай, абхазскай і абазінскай адносяцца да абхаза-адыгскай сям’і моў (паўночна-заходне-каўказскія мовы).

Сёння мова ў асноўным распаўсюджана ў Расіі і на Блізкім Усходзе: у Расіі мова распаўсюджана ў Кабардзіна-Балкарыі, Карачаева-Чаркесіі, Адыгеі, Краснадарскім краі, Стаўрапальскім краі і Маздокскім раёне Паўночнай Асеціі.

За мяжой Расіі кабардзінская мова шырока прадстаўлена ў краінах Бліжняга Усходу. У прыватнасці, у такіх краінах як Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, а таксама ў Германіі і ЗША.

Сацыялінгвістычная інфармацыя

У Расіі па даных перапісу 2010 года, каля 516 000 чалавек^[5] валодаюць кабардзінскай як роднай мовай. З іх, па рэзультатах перапісу, прыкладна 460 000 валодаюць таксама рускай.

Усяго па свеце налічваецца 1 628 500 чалавек, якія валодаюць кабардзінскай мова, з іх 36 700 маналінгвальны^[1].

У 1995 годзе была прынята ў якасці дзяржаўнай мовы Кабардзіна-Балкарскай рэспублікі (разам з балкарскай і рускай), у 1996 годзе — у якасці дзяржаўнай у Карачаева-Чаркесіі.

Дыялекты

Вылучаюць некалькі галоўных гаворак^[1] кабардзіна-чаркескай мовы: баксанская, бесленееўская, хабезская, кубанская.

• Баксанская гаворка распаўсюджана ў Вялікай і Малой Кабардзе і ў маздокскіх кабардзінцаў.
• Хабезская гаворка распаўсюджана сярод чаркесаў Карачаева-Чаркесія.
• Кубанская гаворка распаўсюджана ў кабардзінскіх пасяленнях рэспублікі Адыгея (Ходзь, Блечэпсін, Кашэхабль).
• Бесленееўскі дыялект займае прамежкавае становішча паміэ кабардзіна-чаркескай і адыгейскай мовамі, часамі лічыцца таксама дыялектам адыгейскай мовы. Распаўсюджаны галоўным чынам у аулах Бесленей і Вака-Жыле ў Карачаева-Чаркесіі і ва Успенскім раёне Краснадарскага краю.

Пісьмо

Да пачатку ХІХ стагоддзя было некалькі спроб стварэння кабардзінскага пісьма на аснове арабскага.

Лацінскі алфавіт кабардзінскай мовы 1930 года.

У 1829 годзе выкладчыкам Пецярбургскага ўнівесітэта Іванам Грацылеўскім быў створаны кабардзінскі алфавіт на аснове кірылічнай графічнай аснове. У 1832 — 1835 гадах першы кабардзінскі асветнік Шора Ногмаў стварыў кабардзінскі алфавіт спачатку на кірыліцы, а потым на арабіцы. На працягу ўсяго ХІХ стагоддзя кабардзінская арабіца некалькі разоў змянялася.

Сітуацыя двайнога пісьма захоўвалася да 1924 года, калі пісьмо было пераведзена на лацінскую аснову. Але ў 1936 годзе кабардзінская мова, першай з нацыянальных моў Савецкага Саюза, была пераведзена з лацінскага алфавіта на кірыліцу.

Зноскі

1. Па даных Ethnologue
2. UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q925553"></a>
3. Hewitt, George North West Caucasian(англ.) // Lingua. — 2005. — В. 1. — Т. 115. — С. 93. — ISSN 0024-3841. — DOI:10.1016/j.lingua.2003.06.003
4. Kabardian | people | Britannica (нявызн.).
5. Перапіс насельніцтва 2010 года

Літаратура

• Шагиров А. К. Кабардинский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. А. Виноградов (предс.), Э. Р. Тенишев (зам. предс.), В. М. Солнцев(†), А. М. Шахнарович(†), Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 2001. — Т. 2 (К—Р). — С. 1—11. — XVI, 512 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-011267-4; ISBN 5-02-011268-2.
• Кабардино-черкесский язык: В двух томах. — Нальчик: Институт гуманитарных исследований Правительства КБР и КБНЦ РАН; ИЦ «Эль-Фа», 2006. (Т. I: Создание письменности, фонетика и фонология, морфология, синтаксис. 549 с.; Т. II: Лексика, фразеология, диалектология, устно-поэтический язык, ономастика. 520 с.)
• Карданов Б. М., Бичоев А. Т. Русско-кабардинско-черкесский словарь: 30 000 слов / Под ред. А. О. Шогенцукова; С приложением краткого грамматического очерка кабардино-черкесского языка Б. М. Карданова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955. — 1056 с.
• Табухов Х. К. Школьный русско-кабардино-черкесский фразеологический словарь. — Нальчик, 1997. — 456 с.
• Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь: Около 27 000 слов/ Под ред. Б. Ч. Бижоева. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 704 с.
• Абитов М. Л., Балкаров Б. Х. Грамматика Кабардино-Черкесского литературного языка, Изд-во Академии наук СССР, М., 1957
• Colarusso, John (1992). A Grammar of the Kabardian Language. University of Calgary Press. hdl:1880/49341. ISBN 978-1-55238-668-2.
• Gordon, Matthew; Applebaum, Ayla (2006). "Phonetic structures of Turkish Kabardian" (PDF). Journal of the International Phonetic Association. 36 (2): 159–186. doi:10.1017/S0025100306002532. JSTOR 44526410. S2CID 6665600.
• Halle, Morris (February 1970). "Is Kabardian a Vowel-Less Language?". Foundations of Language. 6 (1): 95–103.
• Kuipers, Aert H. (1960). van Schooneveld, Cornelis H. (рэд.). Phoneme and Morpheme in Kabardian (Eastern Adyghe) (PDF). Janua Linguarum: Studiae Memoriae Nicolai van Wijk Dedicata. Vol. 8. 's-Gravenhage: Mouton.

Спасылкі

• Ranko Matasović. A Short Grammar of Kabardian (нявызн.) (2008).
• Adyga.org — Папулярны адыгскі інтэрнэт-форум
• Audio.Adyga.org — Віртуальны адыгскі слоўнік
• Louis Loewe (1854). A dictionary of the Circassian language. George Bell. Праверана 25 August 2012., чаркеская, англійская, турэцкая
• Дапаможнік па Паўночна-каўказскіх мовах
• Кабардзінскі (къэбэрдеибзэ) алфавіт
• Анлайн-урокі чаркескай (адыгскай) мовы
• Артыкул з Літаратурнай энцыклапедыі 1934 г.
• Гісторыя вывучэння бесленееўскага дыялекту
• Кабардзінская мова: статыстычныя даныя
• Слоўнік кабардзінскай (чаркескай) мовы Архівавана 4 лістапада 2020.
• Чаркескія (адыгскія) дыялекты