Вайна́ — грамадска-палітычная з’ява, спецыфічны змест якой — узброеная барацьба групіровак (дзяржаў, партый і інш.); працяг палітыкі гвалтоўнымі сродкамі.
Гл. таксама: класіфікацыя войн у навуках.
Апроч узброенай барацьбы, дзеля дасягнення пастаўленых палітычных мэтаў у вайне ўжываюцца таксама эканамічныя, дыпламатычныя, ідэалагічныя і іншыя сродкі і адпаведныя ім формы барацьбы.
Класіфікацыя войн — падзел войн на групы на падставе тоеснасці іх аднародных істотных прыкметаў — сацыяльна-гістарычных, ваенна-тэхнічных, маштабавых і іншых.
У марксісцкіх навуках адрозніваюць, паводле сацыяльна-гістарычных прыкмет, а найперш — паводле палітычнага зместу, войны справядлівыя і несправядлівыя, прагрэсіўныя і рэакцыйныя; ацэнка даецца асобна для кожнага боку. Паводле тых самых прыкметаў вызначаюць месца вайны ў гісторыі і адносіны да яе розных класаў. На падставе сацыяльных супярэчнасцяў, якія развязваюцца ў ходзе ўзброенай барацьбы, і якія характэрныя для кожнай эпохі, вызначаюцца пэўныя тыпы войнаў, якія характэрныя для дадзенай эпохі, і адэкватна ў іншых гіст. умовах не паўтараюцца. Так, для сучаснай эпохі характэрныя такія асноўныя тыпы войнаў: паміж дзяржавамі розных сацыяльных сістэмаў; аднолькавых сацыяльных сістэмаў; грамадзянскія; нацыянальлна-вызваленчыя.
Паводле ваенна-тэхнічных прыкметаў адрозніваюць: войны з выкарыстаннем звычайных (канвенцыйных) сродкаў барацьбы і з выкарыстаннем зброі масавага паражэння; паводле спосабу вядзення ваенных дзеянняў — манеўраныя і пазіцыйныя; паводле маштабу — сусветныя і лакальныя; паводле працягласці — хуткацечныя і зацяжныя; паводле складу бакоў, што ваююць — двубаковыя і кааліцыйныя.
Існуюць таксама і часткавыя прыкметы класіфікацыі войнаў.
Гісторыя
Верагодна, на пачатку развіцця цывілізацый вайна прадстаўляла сабою нейкія дробныя набегі. Самым раннім сведчаннем аб пачатку ваенных дзеянняў з’яўляюцца нубійскія могілкі, дзе яшчэ 12 000 год таму былі пахаваны людзі, якія памерлі ад гвалтоўнай смерці[1]. Ужо 5 000 год назад ваенныя канфлікты пачыналі ўзнікаць у розных кутках зямнога шара[2]. Вынаходніцтва пораха і тэхнічны прагрэс прывялі да сучаснай вайны.
Некаторыя вучоныя сцвярджаюць, што паміж 3 500 годам да н.э і 20 ст. адбылося каля 15 000 войн, якія ўнеслі 3 500 000 чалавечых жыццяў, пакінуўшы толькі 300 гадоў міру[3]. Апошнія сусветныя войны сталі самымі разбуральнымі ў гісторыі чалавецтва. Гарантам недапушчальнасці вайны павінна была стаць ААН, канцэпцыю якой падтрымала большасць краін свету. Аднак пасляваенная гонка выклікала бяспеку ядзернай вайны. На шчасце, магчымая трэцяя сусветная вайна ў наш час ужо не лічыцца прымальнай большасцю.
Вайна ёсць працяг палітыкі, як унутранай, так і знешняй, якія знаходзяцца ў цеснай узаемасувязі і фарміруюцца на агульнай сацыяльна-эканамічнай базе. Падчас вайны і пры яе падрыхтоўцы знешняя палітыка выступае на першы план і набывае вырашальнае значэнне; мяняюцца не толькі суадносіны паміж унутранай і знешняй палітыкамі, але і формы іх ажыццяўлення.
Палітыцы належыць вырашальная роля пры распрацоўцы ваеннай дактрыны дзяржавы і пры вызначэнні мэтаў вайны, што вырашальным чынам уплывае на яе змест і вядзенне. Палітыка ўздзейнічае на планаванне вайны, вызначэнне чарговасці і сілы ўдараў па праціўніку. Праз стратэгію палітыка ўплывае і на развіццё ваенных дзеянняў. Палітыка вызначае неабходныя меры для мабілізацыі людскіх рэсурсаў і матэрыяльных рэсурсаў краіны.
Вайна не толькі залежыць ад палітыкі, але і сама актыўна ўплывае на яе. Унутрыпалітычнае жыццё дзяржаў, што ваююць, і міжнародныя адносіны церпяць істотныя змяненні ў залежнасці ад ходу вайны.
Як асобы стан грамадства, вайна з’яўляе сабой складаную спецыфічную грамадска-палітычную з’яву, якая падпарадкоўваецца сваім законам.
Два ўзаемазвязаныя бакі (аспекты) вайны — сацыяльна-палітычны і ваенна-тэхнічны.
Сацыяльна-палітычны аспект вайны выражае дачыненне вайны да асноўнай тэндэнцыі гістарычнага развіцця і да асноўнага зместу эпохі, яе адпаведнасць інтарэсам сацыяльных групіровак. Гэты аспект паказвае, якія групіроўкі і дзеля чаго вядуць вайну, якое дачыненне да вайны маюць розныя сацыяльныя сілы і інш.
Ваенна-тэхнічны аспект адлюстроўвае тыя матэрыяльныя сродкі, ваенную тэхніку і людскія масы, якія выкарыстоўваюцца ва ўзброенай барацьбе, а таксама формы і спосабы вядзення ваенных дзеянняў.
Асноўная прычына ўзнікнення войн — імкненне палітычных сіл выкарыстоўваць узброеную барацьбу для дасягнення разнастайных знешне- і ўнутрыпалітычных мэт. Існуе мноства тэорый, якія даюць тлумачэнне глыбінных прычын пераходу сацыяльнага канфлікта ў ваенную стадыю.
Эвалюцыйная псіхалогія сцвярджае, што чалавечыя войны — аналаг паводзін жывёл, якія змагаюцца за тэрыторыю, або канкурыруюць за ежу ці партнёра. Жывёлы агрэсіўныя па сваёй прыродзе, а ў чалавечым грамадстве агрэсія выліваецца ў вайну.
Дэмаграфічныя тэорыі прадстаўленыя двума асноўнымі накірункамі:
мальтузіянскія тэорыі тлумачаць прычыны войн ростам насельніцтва і недахопам рэсурсаў;
тэорыі пераважання моладзі апісваюць, як спалучэнне вялікай колькасці маладых мужчын з недахопам пастаяннай мірнай працы вядзе да вялікай рызыкі ўзнікнення вайны (адносяцца да найбольш папулярных у цяперашні час тэорый). Рэлігія і ідэалогія з’яўляюцца другаснымі фактарамі і служаць для надання вайне легітымнасці. Паводле гэтых тэорый перакос адбываецца, калі ад 30 да 40 % мужчынскага насельніцтва краіны належыць да «выбухованебяспечнай» узроставай групы — ад 15 да 29 гадоў.
Рацыяналістычныя тэорыі гавораць, што абодва бакі канфлікта дзейнічаюць разумна ў адпаведнасці з жаданнем атрымаць найбольшую выгаду пры найменшых стратах.
Марксізм тлумачыць войны канфліктам паміж класамі і паміж імперыялістычнымі сіламі.
Канчатак вайны
Жанчыны і манахіні збіраюць трупы швабскіх салдатаў, пасля бітвы пад Швадэрлох
Любы ваюючы бок можа абвясціць аб спыненні вайны, для далейшага недапушчэння фізічных і матэрыяльных страт. Праціўнікі могуць прыняць рашэнне пакінуць старыя межы або пераглядзець іх, дамовіцца аб выплаце рэпарацый або іншых грашовых кампенсацый. Звычайна канчатак вайны прыводзіць ваюючыя бакі да заключэння мірнага дагавора, напрыклад Версальскі мірны дагавор, які паклаў канец Першай сусветнай вайне. Таксама ўрэгуляванне канфлікту можа быць дасягнута шляхам падману, напрыклад канчатак Траянскай вайны.
Калі ваенная моц аднаго боку шматкратна пераўзыходзіць патэнцыял другога, то можна казаць аб безумоўнай капітуляцыі, так напрыклад атрывала паражэнне Японія, падчас Другой сусветнай вайны.
Некаторыя ваенныя дзеянні, такія як паўстанне або грамадзянская вайна, могуць захоўвацца на працягу вялікага перыяду часу, пры гэтым узровень ваеннай актыўнасці будзе нізкі. У некаторых выпадках могуць адсутнічаць перамовы і дамоўленасці, а ў канчатковым выніку вайна спыніцца пасля палітычных патрабаванняў ваюючых груп, пры гэтым праціўнікі будуць пагражаць ваеннай моцай адзін аднаму. Як прыклад - Кітайская грамадзянская вайна, якая даўно ўжо спынілася, аднак Кітайская Народная Рэспубліка працягвае дыпламатычна ізаляваць Тайвань. Па гэтай прычыне, некаторыя гісторыкі лічаць, што вайна не скончылася, а толькі працягваецца.
↑Wallinsky, David: David Wallechinsky’s Twentieth Century : History With the Boring Parts Left Out, Little Brown & Co., 1996, ISBN 0-316-92056-8, ISBN 978-0-316-92056-8 — cited by White
↑Brzezinski, Zbigniew: Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the Twenty-first Century, Prentice Hall & IBD, 1994, ASIN B000O8PVJI — cited by White
