Як іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях: літаратурнай і народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання і свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкі тэрытарыяльна і функцыянальна абмежаваны. Яны існуюць у вуснай форме і выкарыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жыхароў. Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасці беларускага народа, з’яўляецца поліфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку, радыё, тэлебачання, мастацкай літаратуры, гуманітарнай навукі і г.д. Літаратурная мова мае складаную і разнастайную сістэму моўных сродкаў, рэгламентаваныя і пісьмова замацаваныя нормы. Яна выступае ў вуснай і пісьмовай формах, якія разлічаны на розныя віды ўспрыняцця (слыхавое і зрокавае) і, адпаведна, адрозніваюцца лексічным і граматычным афармленнем.
Паводле дадзеных перапісу насельніцтва Беларусі 2009 года, роднай беларускую мову пазначылі 4 841 319 этнічных беларусаў, а таксама 217 015 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей краіны (сярод іх 171 287 чал. этнічных палякаў) назвалі беларускую сваёй роднай, што складае 53,22 % насельніцтва краіны. Акрамя таго 1 009 935 этнічных беларусаў указалі яе як мову, якой яны свабодна валодаюць, а таксама 271 778 чалавек, якія належаць да іншых нацыянальнасцей таксама ўказалі беларускую як другую мову (сярод іх 181 091 чал. этнічных рускіх), што складае каля 13,49 % насельніцтва краіны. Такім чынам, паводле перапісу, у 2009 годзе беларуская мова была роднай для 5 058 334 чал., акрамя таго 1 281 713 чалавек валодалі беларускай мовай як другой, гэта склала каля 6 340 047 чал., якія свабодна размаўляюць па-беларуску.
Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая назвала беларускую мову роднай. Даныя паводле перапісу 2009 годаДоля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая заявіла, што дома звычнайна размаўляе на беларускай мове. Даныя паводле перапісу 2009 года
Нягледзячы на тое, што 2/3 насельніцтва краіны заявілі аб свабодным валоданні беларускай мовай, колькасць грамадзян Беларусі, якія размаўляюць па-беларуску дома, складае 2 073 853 чал. сярод этнічных беларусаў і 153 271 чал. у іншых этнасаў (у тым ліку 120 378 чал. у этнічных палякаў), што складае 23,43 % усяго насельніцтва краіны. У параўнанні з 1999 годам гэтыя лічбы адлюстроўваюць тэндэнцыю да зніжэння выкарыстання беларускай мовы. У 1999 г. у яе прызналі «мовай, на якой размаўляюць дома» 3 686 тыс. (36.7 %) жыхароў. Між іх, 3 370 тыс. (41.3 %) беларусаў, 257 тыс. іншых галоўных нац. груп (палякі, рускія, украінцы, татары)[2].
Паводле шырэйшых мерак, 6 984 тыс. (85.6 %) беларусаў прызнаюць беларускую «роднай мовай». Іншыя крыніцы падаюць «насельніцтва мовы» як 6 715 тыс. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце[3].
Некаторыя сацыялагічныя даследаванні, якія ставяць за мэту вызначэнне таго, якой мовай карыстаюцца беларусы, паказваюць, што 34 % беларусаў заяўлялі пра свабоднае валоданне беларускай мовай, але толькі каля 6 % беларусаў гавораць, што ўвесь час карыстаюцца беларускай мовай, амаль 74 % увесь час карыстаюцца рускай, а 21 % не карыстаюцца беларускай мовай наогул[4].
У афіцыйнай сферы выкарыстанне беларускай мовы вельмі абмежаванае. Справаводства ў Беларусі амаль цалкам рускамоўнае, адзначаецца скарачэнне накладаў беларускіх выданняў (за 1998—1999 год на 27,8 %). Прэзідэнт рэспублікіАляксандр Лукашэнка пры выкананні сваіх абавязкаў выкарыстоўвае амаль толькі рускую мову.
Назвы населеных пунктаў на дарожных паказальніках падаюцца ў асноўным на беларускай мове, хоць часам сустракаюцца і рускамоўныя шыльды. Вядомасць атрымаў выпадак, калі ў красавіку 2019 года Прэзідэнт БеларусіАляксандр Лукашэнка выказаў абурэнне пасля ўстаноўкі беларускамоўнага табло «Выконвай хуткасны рэжым» на так званай «прэзідэнцкай» трасе. У выніку была вернута, па словах беларускага кіраўніка, «нармальная назва» на рускай мове. Ганаровы старшыня Таварыства беларускай мовыАлег Трусаў у сваім каментары з гэтай нагоды сказаў, што кіраўнік дзяржавы не вытрымлівае націску Масквы ў моўным пытанні, якое вельмі абвастрылася. Ён заўважыў: «У Расіі добра разумеюць, што калі ўплыў беларускай мовы ў нашай краіне будзе пашырацца, то ніякай анексіі не адбудзецца. Таму цяпер у іх ёсць важная задача — знішчыць культурна-моўныя прыкметы на нашай тэрыторыі»[5]. Палітычны аглядальнік Уладзімір Глод адзначыў, што Лукашэнку выгаднае пашырэнне ролі беларускай мовы, але каб гэта ня кідалася ў вочы[6].
Паводле перапісу насельніцтва 2019 года, беларускую мову лічаць роднай 5,094 млн чалавек (гэта прыкладна 53,2% насельніцтва). Аднак размаўляюць на ім дома і ў паўсядзённым жыцці 2,447 млн (толькі 26%). У параўнанні з 2009 годам гэтыя лічбы крыху выраслі[7].
У пачатку 2020-х адзначалася некаторае павелічэнне папулярнасці мовы. У 2022/2023 навучальным годзе Акадэміяй адукацыі было праведзена даследаванне сярод выпускнікоў школ. Як высветлілася, больш за 90% з іх лічаць беларускую роднай, каля 25% лічаць яе вывучэнне «паказчыкам патрыятызму і грамадзянскасці». Як дадаў загадчык сектара суправаджэння нацыянальнага даследавання якасці адукацыі Вячаслаў Караткевіч, «сярод моладзі родная мова становіцца ўсё больш папулярнай, таму што з’яўляецца маркерам інтэлігентнасці». Меркаванне навукоўца падтрымала і галоўны рэдактар грамадска-палітычнага і літаратурна-мастацкага часопіса «Бярозка» Яніна Каралёва. На яе думку, беларуская ў моладзі ў трэндзе[8][9][10]. Гэтыя даныя дапаўняюцца звесткамі пра наведванне беларускай Вікіпедыі ў 2019—2023 гадах, апублікаванымі выданнем «Наша Ніва». Назіраўся двухразовы, а на некаторых артыкулах трох- і чатырохразовы рост. У ліку найбольш наведвальных — артыкулы пра беларускіх літаратараў, усплёскі на якіх адбываюцца адначасова з праходжаннем іх твораў у школьнай праграме. Рэдактары энцыклапедыі адзначалі, што раней такога не было, мяркуючы, што прычынамі росту папулярнасці беларускага раздзела сталі падзеі жніўня 2020 года і павышэнне якасці зместу[11].
Адукацыя
Удзельная вага вучняў школ з беларускай мовай навучання, гарадскія/сельскія школы, 2009/10 н.г.
На працягу дзесяцігоддзя ў Беларусі штогод ідзе ўстойлівае зніжэнне колькасці школьнікаў, якія навучаюцца на беларускай мове. У 2010/11 навучальным годзе іх частка складала 19 %, у той час як у 2001/02 навучальным годзе на беларускай мове навучалася 27,8 % ад агульнай колькасці школьнікаў краіны[12].
Дашкольная адукацыя
Колькасць дзяцей ва ўстановах дашкольнай адукацыі па мове навучання і выхавання[13][14]
Брэсцкая вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
16,6
15,8
15,7
Руская
77,5
80,2
81,1
Беларуская і руская
5,9
4,0
3,1
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
1,2
1,4
1,4
Руская
91,1
94,5
94,7
Беларуская і руская
7,6
4,1
3,8
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
68,2
65,8
64,1
Руская
31,8
30,5
35,1
Беларуская і руская
3,7
0,8
Размеркаванне дзяцей ва ўстановах дашкольнай адукацыі па мове навучання і выхавання
2005
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Беларуская
12,7
12,8
11,6
11,4
11,1
10,5
10,1
9,7
Руская
76,7
87,2
83,6
84,8
88,9
89,5
89,9
90,3
Беларуская і руская
10,6
-
4,8
3,8
-
-
-
-
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
2,5
3,0
2,7
2,9
2,6
2,4
2,4
2,4
Руская
85,2
97,0
92,6
93,4
97,4
97,6
97,6
97,6
Беларуская і руская
12,3
-
4,7
3,7
-
-
-
-
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
64,2
61,6
58,1
56,1
57,6
56,4
55,5
54,5
Руская
34,2
38,4
37,1
39,6
42,4
43,6
44,5
45,5
Беларуская і руская
1,6
-
4,8
4,3
-
-
-
-
Размеркаванне дзяцей ва ўстановах дашкольнай адукацыі па мове навучання і выхавання (адук2017)
2010
2014
2015
2016
Брэсцкая вобласць
Беларуская
16,8
14,7
14,3
14,1
Руская
83,2
85,3
85,7
85,9
Віцебская вобласць
Беларуская
10,0
7,8
7,5
7,1
Руская
90,0
92,2
92,5
92,9
Гомельская вобласць
Беларуская
9,7
7,9
7,6
7,2
Руская
90,3
92,1
92,4
92,8
Гродзенская вобласць
Беларуская
19,0
18,2
17,2
16,6
Руская
81,0
81,8
82,8
83,4
Мінск
Беларуская
3,8
3,2
3,6
3,4
Руская
96,2
96,8
96,4
96,6
Мінская вобласць
Беларуская
24,2
18,2
16,9
16,5
Руская
75,8
81,8
83,1
83,5
Магілёўская вобласць
Беларуская
10,4
8,2
7,8
7,5
Руская
89,6
91,8
92,2
92,5
Сярэдняя адукацыя
Размеркаванне навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання
Колькасць навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання
Беларусь
2010/11
2011/12
2012/13
2015/16
2016/17
Беларуская
19,0
17,8
16,6
Руская
80,9
82,1
83,3
Іншая
0,1
0,1
0,1
Брэсцкая вобласць
Беларуская
24,5
23,8
22,9
20,6
19,9
Руская
75,5
76,2
77,0
79,4
80,1
Іншая
-
0,0
0,1
-
-
Віцебская вобласць
Беларуская
18,6
16,8
14,9
11,3
11,6
Руская
81,4
83,2
85,1
88,7
88,4
Іншая
-
-
-
-
-
Гомельская вобласць
Беларуская
18,0
14,6
13,9
12,1
12,4
Руская
82,0
85,4
86,1
87,9
87,6
Іншая
Гродзенская вобласць
Беларуская
21,8
20,8
19,6
16,2
15,0
Руская
77,7
78,5
79,7
83,0
84,2
Іншая
0,5
0,7
0,7
0,8
0,8
Мінск
Беларуская
2,3
2,3
2,0
1,8
1,8
Руская
97,7
97,7
98,0
98,2
98,2
Іншая
Мінская вобласць
Беларуская
31,9
30,7
29,0
23,8
23,4
Руская
68,1
69,3
71,0
76,2
76,6
Іншая
Магілёўская вобласць
Беларуская
16,9
16,8
14,9
11,9
10,9
Руская
83,1
83,2
85,1
88,1
89,1
Іншая
Віцебская вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
10,9
9,5
10,8
Руская
83,5
86,9
85,6
Беларуская і руская
5,6
3,6
3,6
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
2,2
0,3
2,4
Руская
91,2
96,3
94,5
Беларуская і руская
6,6
3,4
3,1
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
57,3
56,6
55,8
Руская
42,7
39,2
37,6
Беларуская і руская
4,2
6,6
Гомельская вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
12,1
8,3
7,5
Руская
86,2
85,1
88,7
Беларуская і руская
1,7
6,6
3,8
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
2,4
Руская
95,8
92,8
96,0
Беларуская і руская
1,8
7,2
4,0
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
50,3
42,5
38,7
Руская
48,5
53,6
58,3
Беларуская і руская
1,2
3,9
3,0
Гродзенская вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
17,1
17,2
18,5
Руская
67,4
81,4
81,5
Беларуская і руская
15,4
1,3
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
3,6
6,1
7,6
Руская
79,4
92,8
92,4
Беларуская і руская
16,9
1,0
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
79,9
75,2
77,6
Руская
11,4
21,8
22,4
Беларуская і руская
8,5
3,0
Мінская вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
26,5
21,3
20,5
Руская
65,6
70,3
71,8
Беларуская і руская
7,9
8,4
7,7
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
8,6
5,2
6,6
Руская
80,7
85,7
86,3
Беларуская і руская
10,7
9,1
7,1
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
68,7
57,4
52,1
Руская
30,0
36,0
38,8
Беларуская і руская
1,3
6,6
9,1
Магілёўская вобласць
2005
2011
2012
Беларуская
10,8
11,2
9,0
Руская
86,0
84,7
84,5
Беларуская і руская
3,1
4,0
6,5
Гарады і пасёлкі гарадскога тыпу
Беларуская
1,8
3,2
Руская
94,5
93,2
92,9
Беларуская і руская
3,7
3,6
7,1
Сельскія населеныя пункты
Беларуская
59,8
55,3
58,6
Руская
40,2
38,2
38,2
Беларуская і руская
6,5
3,2
У 2019 годзе з магілёўскай школай № 1 развіталася першая за 20 гадоў беларускамоўная вучаніца Ялінка Салаўёва. Яна ў класе была адна. Ялінка скончыла дзевяць класаў і атрымала пасведчанне аб агульнай базавай адукацыі. З яе ў 2010 годзе ў горадзе паспрабавалі аднавіць навучанне ў школах на беларускай мове. У выніку з дзевяці толькі адзін год у яе былі аднакласнікі. У дзвюх школах Магілёва па-беларуску ў гэтым навучальным годзе вучылася 19 дзяцей. Беларускія класы былі набраныя ў дзвюх школах, найбольшая колькасць вучняў у класе — 8 чалавек[17].
Мінск
2005
2011
2012
Беларуская
0,1
3,1
3,1
Руская
72,2
92,3
94,3
Беларуская і руская
27,7
4,5
2,5
Сярэдняя спецыяльная адукацыя
Колькасць навучэнцаў устаноў сярэдняй спецыяльнай адукацыі паводле мовы навучання
2005/06
2011/12
2012/13
2013/14
2014/15
2015/16
2016/17
Беларуская
1,304
1,567
1,429
1,1
0,3
0,2
0,1
%
0,9
1,0 ▲
0,9 ▼
0,8 ▼
0,2 ▼
0,1 ▼
0,1 ▬
Руская
126,878
138,379
128,525
115,8
106,9
103,7
99,4
%
82,3
84,9 ▲
84,5 ▲
83,7 ▼
82,9 ▼
85,5 ▲
84,4 ▼
Беларуская і руская
25,961
22,957
22,228
21,5
21,8
17,4
18,2
%
16,8
14,1 ▼
14,6 ▲
15,5 ▲
16,9 ▲
14,4 ▼
15,5 ▲
Вышэйшая адукацыя
Колькасць студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі паводле мовы навучання
.svg)
.svg)
