Урду

Урду (Лашкары)
Саманазва	لشکری / اُردُو
Краіны	Пакістан, Індыя
Рэгіёны	Індастан
Афіцыйны статус	Пакістан,  Індыя: Андхра-Прадэш, Дэлі, Джаму і Кашмір, Карнатака, Махараштра, Утар-Прадэш, Заходняя Бенгалія
Арганізацыя, якая рэгулюе	Упраўленне нацыянальнай мовы^been; Нацыянальны савет па пашырэнні ўрду^been
Агульная колькасць носьбітаў	68 600 000 чал. (2019)
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Індаіранская галіна Індаарыйская група Цэнтральная зона Усходні хіндзі Хіндустані Кхарыболі Урду
Пісьменнасць	арабскае пісьмо, дэванагары
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	урд 730
ISO 639-1	ur
ISO 639-2	urd
ISO 639-3	urd
WALS	urd
Ethnologue	urd
Linguasphere	59-AAF-q
ABS ASCL	5212
IETF	ur
Glottolog	urdu1245
Вікіпедыя на гэтай мове

     Тэрыторыі Індыі і Пакістана, дзе ўрду з'яўляецца афіцыйнай або адной з афіцыйных моў

Урду́ (саманазва: اُردُو, вымаўл. [ˈʊrd̪uː] таксама вядомы як Лашкары^[1] саманазва: لشکری) — стандартызаваны варыянт мовы хіндустані, гістарычна звязаны з культурай мусульманскага насельніцтва паўвострава Індастан, адна з літаратурных моў рэгіёна.

За выключэннем спецыфічнай лексікі ўрду з'яўляецца ўзаемназразумелай з іншай літаратурным варыянтам мовы хіндустані — хіндзі. Урду і хіндзі маюць амаль ідэнтычную марфалагічную і сінтаксічную структуру. З агульным улікам хіндзі і ўрду носьбіты абедзвюх літаратурных моў складаюць чацвёртую ў свеце супольнасць носьбітаў, саступаючы толькі кітайскай, англійскай і іспанскай мовам.

Пачынаючы з канца перыяду Вялікіх Маголаў у ХІХ ст. розныя дыялектныя формы хіндустані набываюць статус лінгва-франка ў большай частцы Паўднёвай Азіі. У цяперашні час літаратурная ўрду з'яўляецца адной з дзяржаўных моў Пакістана (поруч з англійскай) і мовай міжнацыянальных зносін у краіне. Акрамя таго, мова знаходзіцца ў спісе 23 афіцыйных моў Індыі і мае афіцыйны статус у шасці штатах гэтай краіны.

Як і літаратурная хіндзі, урду з'яўляецца адным з літаратурных варыянтаў мовы хіндустані. Абодзве нормы заснаваныя на дыялекце кхары-болі — гістарычна прэстыжным дыялекце хіндустані, распаўсюджаным найперш у наваколлях Дэлі^[2]. Генетычна хіндустані адносіцца да моў цэнтральнай зоны, якая ўваходзіць у склад індаарыйскай групы індаіранскай галіны індаеўрапейскай сям'і моў.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Хіндустані

Этымалогія слова урду́ звязваецца з цюркскім ordu^[3]. Падобную этымалогію ў беларускай мове таксама мае тэрмін «арда́». Этымалогія назвы урду таксама выводзіцца з персідскага زبانِ اُردُوئے معلّٰى ([zəbaːn eː ʊrd̪u eː moəllaː]) — «мова арыстакратычнага двара»^[4].

Паходжанне ўрду звязана з гаворкамі кхарыболі мовы хіндустані, якая, у сваю чаргу, непасрэдна паходзіць ад сярэднеіндыйскіх^be_en форм маўлення, вядомых пад тэрмінам апабхранша. Такое ж паходжанне маюць усе сучасныя мовы індаарыйскай групы моў.

Ад узнікнення Дэлійскага султаната і Імперыі Вялікіх Маголаў і да ўсталявання брытанскага кіравання на тэрыторыі Індастана хіндустані з'яўлялася літаратурнай мовай як індуістаў, так і мусульман рэгіёна. І тыя, і другія запісвалі мову хіндустані персідскім варыянтам арабскага пісьма. У гэтую эпоху мову называлі пераважна хіндзі, хіндаві, дэхлаві (г.зн. гаворка горада Дэлі).

Пры праўленні Вялікіх Маголаў афіцыйнай мовай была персідская. У 1837 годзе яна страчвае гэты статус, на змену ёй у якасці моў справаводства зацвярджаюцца ўрду і англійская мова. Тое, што асноўная мова краіны, запісваецца цяпер арабіцай, стала прычынаю незадаволенасці індуістаў паўночнага захаду Індыі, якія даказвалі, што мова павінна запісвацца ўласнаіндыйскім пісьмом — дэванагары. У выніку, індуісты пачалі ўжываць свой варыянт хіндустані — хіндзі, які стаў афіцыйным у штаце Біхар у 1881 годзе. Ад гэтага часу ўзнікла юрыдычнае раздзяленне моў урду (для мусульман) і хіндзі (для індуістаў), якое канчаткова аформілася з падзелам Брытанскай Індыі^be_ru на ўласна Індыю, дзе афіцыйны статус набыла літаратурная мова хіндзі з выкарыстаннем дэванагары, і Пакістан, у якім усталявалася ідэалогія пабудовы дзяржавы мусульман былой Брытанскай Індыі, а афіцыйны статус атрымала літаратурная ўрду з выкарыстаннем арабскага пісьма. На працягу існавання незалежнага Пакістана ў якасці літаратурнага стандарту ўрду ўсталявалася норма са значным персідскім уплывам.

Сярод дзеячаў пакістанскага руху, якія былі зацікаўленыя ў стварэнні дзяржавы на аснове мусульманскіх тэрыторый Брытанскай Індыі, урду атрымала папулярнасць як магчымая будучая міжэтнічная мова для мусульман Індастана з розным этнічным паходжаннем. Аднак рух, які ставіў на мэце аб'яднанне індыйскіх мусульман пры дапамозе адзінай мовы, пачаў афармляцца з падзеннем Вялікіх Маголаў ужо ў сярэдзіне ХІХ ст. Так, у падтрымку пазіцый урду выступаў інтэлектуал Саід Ахмад-хан^be_ru, які абараняў пазіцыі ўрду ва ўсіх галінах грамадства паўночнай Індыі, але ўрэшце быў вымушаны звузіць уласныя ідэі да прыняцця ўрду толькі як мовы мусульман рэгіёна^[5]. У 1920-х гадах Махатма Гандзі, які ў пэўныя часы выступаў супраць ідэі незалежнага Пакістана, выступаў з намаганнямі аднаўлення ідэі адзінай мовы хіндустані, што ўрэшце было адрынута ідэолагамі пакістанскага руху, якія нефармальна здолелі зацвердзіць урду як сімвал руху за дзяржаву мусульман Індастана.

Прадпрымаліся спробы «ачысціць» урду і хіндзі ад запазычанняў санскрыцкага і персідскага паходжання адпаведна. Тым не менш, пры засваенні прафесійнай лексікі ва ўрду працягваецца шырокае выкарыстанне арабскай мовы і фарсі, а ў хіндзі — санскрыту, ад чаго літаратурныя мовы захоўваюць моцны іншамоўны ўплыў.

У новай і навейшай гісторыі прыкметны ўплыў на ўрду аказвае англійская мова, якая з'яўляецца ў цяперашні час асноўнай міжнароднай мовай свету і адной з дзяржаўных моў Пакістана ды Індыі.

Развіццё літаратуры

Развіццё літаратуры на ўрду пачынаецца з параўнальна позняга часу і мае шэраг асаблівасцей, звязаных з колішнім прэстыжным статусам персідскай мовы, якая на паўночным Індастане некалі была мовай двара манархаў-мусульман.

Гістарычныя сувязі і функцыі ўрду абумоўлівалі пашырэнне ў літаратуры на ўрду перакладаў мусульманскіх рэлігійных тэкстаў і арабскіх ды персідскіх класічных прац. У параўнанні з іншымі мовамі рэгіёна, рэлігійная ісламская тэматыка прадстаўлена ў літаратуры на ўрду намнога шырэй. Гэта тлумачыцца статусам урду як лінгва-франка мусульманскага насельніцтва Індастана.

Цікава адзначыць, што на мове ўрду была напісана кніга Лал Кітаб^be_en — папулярны ў Паўночнай Індыі астралагічны трактат, складзены ў эпоху шырокага распаўсюджання ўрду ў сярод брахманаў рэгіёна (XVIII ст.)

У свецкай прозе на ўрду атрымалі вялікую папулярнасць празаічныя творы ў жанры казкі або апавядання (М. Прэмчанд^be_ru, С. Хасан Манто^be_ru, Р. Сінгх Бедзі, К. Чандар^be_ru, К. Хайдэр^be_en, І. Чугхтай, Х. Абас, А. Надзім Касмі^be_en). З канца мінулага стагоддзя пачынаецца творчасць у жанры рамана, які абапіраецца галоўным чынам на англійскія літаратурныя традыцыі. Звычайна кожны традыцыйны жанр мае ўласнае найменне ў мове, не будучы пазычанымі з іншых моў.

Урду мае багатую, добра распрацаваную паэтычную традыцыю. Паэзія на мове урду традыцыйна падзяляецца на два вялікія жанры — газэль (абстрактная тэматыка) і назм (апавяданне або сатыра), апошні ўключае жанры панегірыка, элегіі і паэмы. Кожны з жанраў таксама мае традыцыйныя назвы. У жанры панегірыка развіўся жанр нат — паэзіі, складзенай у гонар Мухамада. Творы нат могуць прымаць розныя формы, але часцей пішуцца ў форме газэлі^be_ru. Мова натаў можа вар’іравацца па насычанасці персідскай лексікай. А. Рэза Хан Барэлві^be_en складаў наты, у якіх у кожнай страфе спалучаліся тэксты на арабскай, персідскай мовах, афіцыйнай урду і гутарковай хіндзі. Акрамя названых жанраў, значнае месца ў літаратуры ўрду займаюць творы на тэму шанавання ісламскіх мучанікаў.

У літаратурнай традыцыі урду большасць паэтаў бярэ сабе літаратурны псеўданім, які можа быць як выдуманым, так і часткай уласнага імені. Пры ўпамінанні паэта псеўданім прынята ставіць у канцы пасля сапраўднага імені.

Самым вядомым паэтам на мове ўрду лічыцца Мухамад Ікбал, які пісаў у першай палавіне ХХ ст. Ён прадстаўляў погляды мусульман Індастана, і лічыцца «духоўным бацькам» Пакістана.

Лінгвагеаграфія

Колькасць носьбітаў урду вагаецца ад 60 да 70 млн чал. у залежнасці ад звестак і прынцыпаў ацэньвання. Згодна з перапісам 2001 года ў Індыі пражывае прыблізна 52 млн носьбітаў урду; каля 10 млн жыве ў Пакістане (перапіс 1998 года)^[6].

Вялікія супольнасці носьбітаў урду (некалькі соцень тыс. чал.) прадстаўленыя дыяспарай, асабліва ў Вялікабрытаніі, Саудаўскай Аравіі, ЗША і Бангладэшы. У Бангладэшы ўрду вядомая пераважна пад назвай біхары (такую ж назву носіць група моў (мова)^be_en у складзе ўсходніх індаарыйскіх моў, распаўсюджаная ў асноўным Біхары і навакольных землях)^[7].

З-за цяжкасцей у адрозніванні носьбітаў урду і хіндзі ў Індыі і Пакістане, а таксама ў ацэнцы колькасці людзей, для якіх урду — другая мова, ацэненая колькасць гаворачых няпэўная і спрэчная.

Афіцыйны статус

Трохмоўны ўказальнік у Дэлі, урду — уверсе.

Урду — нацыянальная мова і адна з дзвюх афіцыйных моў Пакістана (разам з англійскай). Менш чым для 10 % насельніцтва Пакістана ўрду з'яўляецца роднай мовай. Тым не менш, у той ці іншай ступені мову разумее большасць насельніцтва краіны, і яна выконвае ролю мовы міжэтнічных зносін. Урду з'яўляецца абавязковым прадметам для выкладання ў сярэдніх школах краіны незалежна ад мовы навучання. Гэта прывяло да таго, што нярэдка людзі ўмеюць чытаць і пісаць на мове ўрду, а на роднай — не. Такое становішча прыводзіць узаемнага ўплыву мясцовых пакістанскіх моў і ўрду.

У Індыі ўрду з'яўляецца адной з 23 федэральна прызнаных моў краіны і мае афіцыйны статус у штатах Андхра-Прадэш, Джаму і Кашмір, Карнатака, Махараштра, Утар-Прадэш і Заходняя Бенгалія. Урду выкарыстоўваецца як мова выкладання ў некаторых школах, а таксама выкладаецца разам з арабскай мовай у індыйскіх медрэсэ (мусульманскія духоўныя вучылішчы). У Індыі налічваецца больш за 3000 урдумоўных публікацый, у тым ліку 405 штодзённых газетных выданняў.

Значнасць урду ў мусульманскім свеце даволі высокая: так, у Меццы і Медзіне, рэлігійных цэнтрах ісламу, інфармацыйныя вывескі, як правіла, прадубляваныя на ўрду^[8].

Дыялекталогія

У мове ўрду традыцыйна вылучаецца некалькі дыялектаў, сярод якіх дакхіні^be_en і рэкхта^be_en, а таксама сучасная размоўная ўрду, заснаваная на кхарыболі^be_en — гаворцы Дэлійскіх наваколляў.

Дыялекты дакхіні распаўсюджаныя на поўдні Індыі (Дэканскае пласкагор’е). Яны адрозніваюцца ад стандартнай урду асаблівым спалучэннем лексікі арабскага, персідскага, цюркскага паходжання, а таксама запазычанняў з моў маратхі і конкані.

Пакістанскі варыянт урду паступова аддаляецца ад індыйскіх форм урду, увабраўшы ў сябе мноства запазычаных слоў, прыказак і фанетычных асаблівасцей з мясцовых пакістанскіх моў, такіх як пушту, панджабі, белуджская, сіндхі. Акрамя таго, з гістарычных прычын, гаворкі ўрду ў Пакістане зведалі большы ўплыў персідскай і арабскай моў.

Да таго ж, у якасці асобнага дыялекту часам разглядаецца рэкхта, мова паэзіі ўрду^be_en, на якой пісалі многія знакамітыя паэты.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанетыка

Асноўны артыкул: Фанетыка хіндустані

Гукавы лад літаратурнай урду мала адрозніваецца фаналогіі літаратурнай хіндзі. Таму ў мовазнаўчых працах фанетыка ўрду разглядаецца ў рамках гукавога ладу хіндустані. У хіндустані налічваецца 10 галосных^[9]. Сярод зычных 28 фанем захаваліся са старажытнаіндыйскага перыяду, 2 гукі ўзніклі пазней у пэўных пазіцыях, і яшчэ 7 трапілі ў мову разам з запазычанымі словамі.

Лексіка

Базавы лексічны фонд урду, як у хіндзі і іншых індаарыйскіх мовах, складае лексіка індаарыйскага паходжання. Культурныя сувязі і роля ўрду сталі прычынай асаблівага пранікнення ў лексіку мовы лексем персідскага і арабскага паходжання, прытым значная частка апошніх засвойвалася пры пасрэдніцтве персідскае мовы, што аказала ўплыў на семантыку і фанетыку дадзеных лексем. Іншыя пласты запазычанняў складаюць лексемы цюркскага (у прыватнасці, чагатайскага паходжання — з колішняй літаратурнай цюркскай мовы Цэнтральнай Азіі) і партугальскага паходжання, з Новага часу пашырылася роля англійскай мовы. Сінонімы рознай этымалогіі могуць выступаць пры выкарыстанні розных функцыянальных стыляў мовы (напрыклад, پانی pānī — пры размоўным стылі, آب āb — у мастацкім, абодва значэнні — «вада»; першае мае індаарыйскае паходжанне, другое — персідскае). Як правіла, выкарыстанне лексем персідскага і арабскага паходжання характэрна для спецыфічных стыляў маўлення, у прыватнасці, мастацкага.

Ступені ветлівасці

Спрадвечныя або шырокаўжываныя лексемы могуць таксама мець сінонімы, выкарыстанне якіх замацавана ў адпаведнасці з ступенню ветлівасці ў маўленні. Напрыклад, выраз us kī ammī «ягоная маці» можа замяняцца на us kī wālidah пры большай ступені ветлівасці, us kī wālidah-yi muḥtarmah (яшчэ большая ступень ветлівасці) або us kī māṉ (грубае). Падобныя адценні ветлівасці маюць таксама часціцы са значэннем «так», «не», а таксама шэраг дзеясловаў.

Выбар сінонімаў у маўленні можа залежаць ад рэлігійнай прыналежнасці гаворачага.

Граматыка

Асноўны артыкул: Граматыка хіндустані

Марфалагічныя і сінтаксічныя адрозненні паміж урду і хіндзі мінімальныя, таму ў многіх тыпалагічных даследаваннях гэтыя пытанні разглядаюцца ў рамках марфалогіі і сінтаксісу ўсяе мовы хіндустані.

Сінтаксіс

Асноўны парадак слоў у сказе мае выгляд схемы SOV — дзейнік-дапаўненне-выказнік, перавагі правага ці левага галінавання няма (сустракаюцца абодва віды). Тым не менш, парадак слоў у сказе адносна свабодны, і існуюць канструкцыі, якія выходзяць за рамкі схемы SOV^[10]. Замацаваны характар маюць ускоснае дапаўненне (знаходзіцца перад прамым), прыметнікі-азначэнні (стаяць перад азначаемым назоўнікам), прыслоўе (размяшчаецца перад азначаемым прыметнікам), адмоўныя і пытальныя маркеры nahī̃, na, mat (ідуць перад дзеясловам; калі ёсць абодва, першым стаіць пытальны).

Валоданне адлюстроўваецца пры дапамозе маркера kā, паслялога ke pās і дзеяслова honā. Аб'екты валодання дзеляцца на дзве катэгорыі: у адну ўваходзяць людзі (напрыклад, члены сям'і) і часткі цела, у другую — большасць неадушаўлёных прадметаў і абстрактных паняццяў, жывёлы і некаторыя асобы (напрыклад, рабы). Для назоўнікаў першай катэгорыі ўжываецца маркер kā, які ставіцца пасля «ўладальніка» перад дапаўненнем (Shiv kī tīn ā̃khẽ hain «У Шывы тры вокі»); калі ролю «ўладальніка» выконвае асабовы займеннік, валоданне перадаецца прыналежным займеннікам у адпаведнай форме. Для аб'ектаў другой катэгорыі выкарыстоўваецца канструкцыя з ke pās (Mohan ke pās ek bukkarī he «У Махана адна каза»).

Адрозненні ўрду і хіндзі

Літаратурная ўрду часта супрацьпастаўляецца літаратурнай мове хіндзі. Акрамя рэлігійнага падтэксту, асноўныя адрозненні паміж урду і хіндзі заключаюцца ў пісьмовай норме (арабскае пісьмо ва ўрду, дэванагары ў хіндзі) і спецыялізаванай лексіцы: крыніцаю для падобнай лексікі ва ўрду служыць арабская і персідская мовы, у хіндзі гэту ролю выконвае ў асноўным санскрыт. Тым не менш, абедзве мовы маюць вялікую колькасць арабізмаў, персізмаў і санскрытызмаў.

Большая частка лінгвістаў цяпер разглядае ўрду і хіндзі як дзве часткі адной плюрыцэнтрычнай мовы — хіндустані^[11][12], адрозненні між якімі галоўным чынам ляжаць на сацыялінгвістычным узроўні. Некаторая частка мовазнаўцаў адносіць урду і хіндзі да асобных моў^[13]. На размоўным узроўні ўрду і хіндзі праяўляюць высокую ступень узаемназразумеласці, якая скарачаецца ў галінах выкарыстання спецыялізаванай лексікі. У аматарскай палеміцы часта сцвярджаецца пра асобны характар урду і хіндзі, што часткова тлумачыцца рэлігійнай афарбоўкай дзвюх літаратурных стандартаў з часоў падзелу Брытанскай Індыі і працяглай рэлігійнай напружанасцю.

У граматыцы

Акрамя сацыялінгвістычных, пісьмовых і часткова лексічных адрозненняў ад хіндзі, урду мае невялікую колькасць асаблівасцей у марфалогіі. Напрыклад, ва ўскосных формах для ўрду, акрамя традыцыйнай cāhi'e, уласцівая форма cāhi'ẽ; большая разнастайнасць у выкарыстанні інфінітываў (у хіндзі інфінітыў звычайна ўжываецца ў якасці дапаўнення, дапасоўваючыся з граматычным дзейнікам дзеяслова). Адзначаецца таксама абавязковае выкарыстанне ва ўрду суфікса -kar у складаназалежных сказах, тады як у хіндзі ён можа выпадаць (хіндзі unko dekh ham ro paṛe, але урду un ko dekh kar ham ro paṛe «убачыўшы яго, мы расплакаліся»). Да адметнасцей урду (у параўнанні з хіндзі) таксама адносіцца шырокае выкарыстанне ізафета^be_ru (канструкцыя з двух назоўнікаў, калі апошні стаіць у родным склоне і азначае першы), шэраг прыслоўяў і прыслоўных зваротаў, адрозненне роду ў некаторых назоўнікаў^[14].

Указальныя займеннікі ў літаратурнай хіндзі не супадаюць з урду (хіндзі — yah «гэта», ye «гэтыя», vah «тое», ve «тыя»; урду — ye «гэта, гэтыя», vo «тое, тыя»), аднак з урду супадаюць указальныя займеннікі размоўнай хіндзі.

У фаналогіі

Сярод фаналагічных адрозненняў вылучаецца розны лёс запазычаных з персідскай мовы гукаў /q, x, ɣ/, якія, хоць і прысутнічаюць у хіндзі, часта замяняюцца там гукамі /k, kʰ, ɡ/ адпаведна^[15][16]. Іншым адрозненнем лічыцца замена запазычаных фанем /f, z, ʃ/ на /pʰ, dʒ, s/ у некаторых носьбітаў хіндзі (як правіла, з сельскіх мясцовасцей), але падобная практыка лічыцца ненарматыўнай. Тады як носьбіты ўрду, незалежна ад статусу і адукацыі, вымаўляюць гэтыя гукі правільна^[15][16]. Паводле Р. Шміт^[17] для хіндзі характэрныя ініцыяльныя /kɾ, kʃ, st̪, sʋ, ʃɾ, sn, nj/ і фінальныя /t̪ʋ, ʃʋ, nj, lj, ɾʋ, dʒj, ɾj/, тады як для ўрду — араба-персідскія фінальныя /ft̪, ɾf, mt̪, mɾ, ms, kl, t̪l, bl, sl, t̪m, lm, ɦm, ɦɾ/.

Пісьменнасць

Алфавіт урду (шрыфт насталік) с назвамі літар на дэванагары і лацініцы.

Гістарычна ўрду запісвалася некалькімі пісьмёнамі, цяпер найбольш распаўсюджаным з'яўляецца пісьменнасць на аснове арабскага пісьма.

Алфавіт урду

Урду запісваецца справа-налева разнавіднасцю персідскага алфавіта, які ў сваю чаргу быў створаны на аснове арабскага пісьма. У адрозненне ад большасці іншых моў, якія выкарыстоўваюць арабскую пісьменнасць, ва ўрду выкарыстоўваецца даволі архаічны і рэдкі шрыфт насталік, распрацаваны ў персідскай каліграфіі. Насталік вядомы сваёй складанасцю для тэхнічнага набору тэкстаў: так, да канца 1980-х гадоў урдумоўныя газеты амаль поўнасцю складаліся ўласнаручна спецыяльнымі майстрамі каліграфіі. У горадзе Чэнаі (штат Тамілнад) дагэтуль выдаецца штодзённая рукапісная газета Мусальман^be_ru (урду: مسلمان — бел.: мусульманін)^[18].

Кайтхі

Урду таксама некалі запісвалася пісьмом кайтхі^be_ru, якое часта разглядаюць як скорапісны варыянт дэванагары. У часы брытанскага кіравання Індыяй моцна персіянізаваная форма ўрду выкарыстоўвалася як мова брытанскай адміністрацыі ў Авадху^be_en, Біхары, Бенгаліі і т.зв. Паўночна-Заходніх правінцыях^be_ru. Да другой палавіны 19-га стагоддзя афіцыйныя дакументы запісваліся персідскім пісьмом. У 1880 годзе Эшлі Эдэн^be_ru, лейтэнант-губернатар Бенгаліі, адмяніў выкарыстанне персідскага алфавіта ў адміністрацыях Бенгаліі і Біхара і ўстанавіў выключнае выкарыстанне пісьма кайтхі, якое ў той час параўнальна шырока ўжывалася для запісу як урду, так і хіндзі^[19]. Цяпер кайтхі практычна не выкарыстоўваецца для запісу ўрду ў Пакістане, у Індыі ўжыванне гэтага пісьма значна скарацілася.

Дэванагары

З адносна нядаўняга часу для запісу ўрду ў Індыі, найперш у перыядычных урду-моўных выданнях, выкарыстоўваецца пісьмо дэванагары. Выкарыстанне гэтага пісьма дае большы ахоп чытачоў. Запісы дэванагары на мове ўрду, у параўнанні з хіндзі, маюць адметныя асаблівасці арфаграфіі^[20]. Сярод арфаграфічных новаўвядзенняў адзначаецца выкарыстанне этымалагічнай перадачы араба-персідскіх запазычанняў. Напрыклад, прымяненне знака अ (у дэванагары a) для перадачы араба-персідскага ع (‘ain), што супярэчыць арфаграфіі хіндзі.

Лацініца

У пэўных галінах пісьмовых зносін пры запісе ўрду можа выкарыстоўвацца лацінскі алфавіт. Выпадкі выкарыстання лацініцы ў мове адзначаліся ў часы Брытанскай Індыі. Цяпер лацініца зноў набывае папулярнасць у асяроддзі інтэрнэт-зносін. Сярод прычын — адсутнасць ведаў некаторых пакістанскіх мігрантаў па арабскім пісьме, а таксама патрэба выкарыстання агульнай пісьменнасці пры зносінах між індыйскімі ды пакістанскімі носьбітамі мовы, якія карыстаюцца рознымі відамі пісьма (гл. вышэй).

Раманізаваная ўрду (урду з пісьмом на аснове лацініцы) захоўвае значнасць сярод хрысціян Пакістана і паўночнай Індыі. Урду была асноўнай роднай мовай хрысціян у паўночнай частцы Брытанскай Індыі і дагэтуль ужываецца хрысціянамі гэтых абласцей. Лацінская версія пісьменнасці ўрду выкарыстана ў выданні ўрдумоўнай Бібліі (Біблейскае Таварыства Індыі) і кніг рэлігійных спеваў. Аднак, выкарыстанне раманізаванай урду скарачаецца з-за пашырэння хіндзі і англійскай мовы.

Сістэмы раманізацыі

Існуе некалькі сістэм раманізацыі (перадачы ўласных назваў лацінскім алфавітам з мэтаю засваення мовамі, якія выкарыстоўваюць лацінскі алфавіт). Найбольш ужывальнымі з іх з'яўляюцца раманізацыя ALA-LC^be_en мовы ўрду і т.зв. урду-хіндустанская раманізацыя Удзіна—Бегума^be_en. Апошняя зацверджана ў 1992 годзе на Першай міжнароднай канфэрэнцыі па ўрду і абапіраецца на вопыт ранейшых брытанскіх мовазнаўчых даследаванняў XVIII—ХІХ стагоддзяў (каледж Форт-Уільяма^be_ru, Дж. Б. Гілкрыст^be_ru) і вылучаецца найперш узаемнаадназназнай адпаведнасцю транслітарацыі сімвалам арыгінальнага пісьма ўрду-хіндустані, лепшай перадачай галосных гукаў у параўнанні з пісьменнасцю ўрду і ужываннем сімвалаў у рамках фармата ASCII, што дазваляе пазбягаць тэхнічных праблем пры наборы тэксту.

Узор тэксту

На прыкладзе артыкула 1 Усеагульнай Дэкларацыі правоў чалавека.

• Араба-персідская пісьменнасць:

دفعہ ۱: تمام انسان آزاد اور حقوق و عزت کے اعتبار سے برابر پیدا ہوئے ہیں۔ انہیں ضمیر اور عقل ودیعت ہوئی ہے۔ اس لئے انہیں ایک دوسرے کے ساتھ بهائی چارے کا سلوک کرنا چاہئے۔

• Транслітарацыя ALA-LC:

Dafʿah 1: Tamām insān āzād aur ḥuqūq o-ʿizzat ke iʿtibār se barābar paidā hūʾe haiṉ. Unheṉ ẓamīr aur ʿaql wadīʿat hūʾī hai. Is liʾe unheṉ ek dūsre ke sāth bhāʾī chāre kā sulūk karnā chāhiʾe.

• Міжнародны фанетычны алфавіт:

d̪əfɑ eːk: t̪əmɑːm ɪnsɑːn ɑːzɑːd̪ ɔːr hʊquːq oː-ɪzzət̪ keː eːt̪ɪbɑːr seː bərɑːbər pɛːd̪ɑ ɦueː ɦɛ̃ː. ʊnɦẽː zəmiːr ɔːr əql ʋəd̪iːət̪ hui hɛː. ɪs lieː ʊnɦẽː eːk d̪uːsreː keː sɑːt̪ʰ bʱaːi t͡ʃɑːreː kɑ sʊluːk kərnɑ t͡ʃɑːɦie

• Пераклад:

Артыкул 1: Усе людзі нараджаюцца свабоднымі і роўнымі ў сваёй годнасці і правах. Яны надзелены розумам і сумленнем і павінны ставіцца адзін да аднаго ў духу братэрства.

Зноскі

1. http://www.colips.org/journals/volume27/V27_N1_P2.pdf
2. Keith Brown. Hindustani // Encyclopedia of Language and Linguistics. — 2 ed. — Elsevier, 2005. — ISBN 0-08-044299-4.
3. Peter Austin. One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. — University of California Press, 2008. — 288 с.
4. Colin P. Masica. The Indo-Aryan languages. — Cambridge Language Surveys. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — С. 466.
5. R. Upadhyay. Urdu Controversy — is dividing the nation further. — South Asia Analysis Group, 2003. Архівавана 11 сакавіка 2007.
6. Urdu // Ethnologue (англ.)
7. Елизаренкова Т. Я. Индоарийские языки. — М., 1981. — С. 144-169. — (Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Современное состояние и проблемы). Архівавана 22 снежня 2014.
8. The Importance Of Urdu (англ.)(недаступная спасылка). Geo Tau Aisay (26 траўня 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 красавіка 2015. Праверана 18 студзеня 2015.
9. Masica (1991:110)
10. Shapiro (2003:271)
11. Hindi/Urdu Language Instruction (нявызн.)(недаступная спасылка). University of California, Davis. Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2015. Праверана 3 Jan 2015.
12. Ethnologue Report for Hindi (нявызн.)(недаступная спасылка). Ethnologue. Архівавана з першакрыніцы 1 кастрычніка 2007. Праверана 26 February 2008.
13. Some notes on Hindi and Urdu // The Annual of Urdu studies. — 1996. — № 11. — С. 203-208.
14. C. M. Naim. Introductory Urdu, Volume I.. — Third Edition. — South Asia language & Area Center, University of Chicago, 1999.
15. Shapiro, M.C. A Primer of Modern Standard Hindi. — Motilal Banarsidass, 1989.
16. Masica (1991:92)
17. Schmidt (2003:293)
18. India: The Last Handwritten Newspaper in the World // GlobalVoices. — 2012.
19. King, 1994.
20. Ahmad, R., 2006. «Voices people write: Examining Urdu in Devanagari» Архівавана 14 чэрвеня 2007..

Літаратура

• Урду мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 252. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 16).
• Зограф Г. А. Урду // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: «Советская энциклопедия», 1990. — С. 538—539.
• Зограф Г. А., Мазурова Ю. В. Урду язык // Языки мира: Новые индоарийские языки. — М.: Academia, 2011. — С. 131—139. — ISBN 978-5-87444-394-8.
• Asher, R. E. The Encyclopedia of language and linguistics. — Oxford: Pergamon Press, 1994. — ISBN 0-08-035943-4.
• Bhatia, Tej K.; Koul Ashok. Colloquial Urdu: The Complete Course for Beginners. — London: Routledge, 2000. — ISBN 0-415-13540-0.
• Dua, Hans R. Hindi-Urdu as a pluricentric language / M. G. Clyne. — Pluricentric languages: Differing norms in different nations. — Berlin: Mouton de Gruyter, 1992. — ISBN 3-11-012855-1.
• Durrani, Attash, Dr. Pakistani Urdu. — Islamabad: National Language Authority, 2008.
• Hassan, Nazir; Omkar N. Koul. Urdu Phonetic Reader. — Mysore: Central Institute of Indian Languages, 1980.
• Khan, M. H. V // Urdu / T. A. Sebeok. — Current trends in linguistics. — The Hague: Mouton, 1969.
• King, Christopher R. One Language, Two Scripts: The Hindi Movement in Nineteenth Century North India. — Bombay: Oxford University Press, 1994.
• Koul, Ashok K. Urdu Script and Vocabulary. — Delhi: Indian Institute of Language Studies, 2008.
• Masica, Colin. The Indo-Aryan Languages. — Cambridge: Cambridge University Press, 1991. — ISBN 978-0-521-29944-2.
• McGregor, Ronald Stuart. Outline of Hindi Grammar. — third ed. — Oxford: Clarendon Press, 1995. — ISBN 0-19-870008-3.
• Schmidt, Ruth Laila. Urdu / Cardona, George; Jain, Dhanesh. — The Indo-Aryan Languages. — Routledge, 2003. — ISBN 978-0-415-77294-5.
• Shapiro, Michael C. Hindi / Cardona, George; Jain, Dhanesh. — The Indo-Aryan Languages. — Routledge, 2003. — ISBN 978-0-415-77294-5.

Спасылкі

• Урду // Этналог (англ.)
• Спасылкі на некаторыя матэрыялы па мове ўрду Архівавана 5 красавіка 2020. (англ.), theurdulanguage.com
• Канвертар араба-персідскае пісьменнасці ўрду Архівавана 18 ліпеня 2014. (англ.), Forum Pakistan