Кафізма (грэч. κάθισμα), у богаслужэбнай традыцыі праваслаўя і грэка-каталіцтва — раздзел Псалтыра.
Склад і спосаб чытання
Псалтыр падзелены на 20 кафізм такім чынам, каб усе кафізмы былі прыблізна аднолькавай даўжыні. Таму розныя кафізмы ўтрымоўваюць розны лік псалмоў. Больш за ўсё псалмоў у 18-й кафізме, туды ўключаныя 15 псалмоў (псалмы 119—133)[1], названыя «песнямі ступеней». Кафізма 17-я, наадварот, утрымоўвае толькі адзін псалом, падзелены на 3 часткі. Гэта псалом 118.
Кожная кафізма, у сваю чаргу, дзеліцца на тры часткі, названыя «стаціі» (грэч. στασεις) або «славы». Гэта другая назва паходзіць ад усхвалення, якое прынята чытаць паміж славамі (якое пачынаецца словамі «Слава Айцу і Сыну, і Святому Духу…»).
Такім чынам, дзяленне псалтыра на кафізмы можа быць прадстаўлена наступнай табліцай:
| Кафізма
|
1 Слава
|
2 Слава
|
3 Слава
|
| I
|
1-3
|
4-6
|
7-8
|
| II
|
9-10
|
11-13
|
14-16
|
| III
|
17
|
18-20
|
21-23
|
| IV
|
24-26
|
27-29
|
30-31
|
| V
|
32-33
|
34-35
|
36
|
| VI
|
37-39
|
40-42
|
43-45
|
| VII
|
40-48
|
49-50
|
51-54
|
| VIII
|
55-57
|
58-60
|
61-63
|
| IX
|
64-66
|
67
|
68-69
|
| X
|
70-71
|
72-73
|
74-76
|
| XI
|
77
|
78-80
|
81-84
|
| XII
|
85-87
|
88
|
89-90
|
| XIII
|
91-93
|
94-96
|
97-100
|
| XIV
|
101-102
|
103
|
104
|
| XV
|
105
|
106
|
107-108
|
| XVI
|
109-111
|
112-114
|
115-117
|
| XVII
|
118:1-72
|
118:73-131
|
118:132-176
|
| XVIII
|
119-123
|
124-128
|
129-133
|
| XIX
|
134-136
|
137-139
|
140-142
|
| XX
|
143-144
|
145-147
|
148-150
|
Псалом 151, які ёсць у грэчаскай і, адпаведна, славянскай Бібліі, прымыкае да канца 20-й кафізмы; у храмавым богаслужэнні, аднак, ён не выкарыстоўваецца.
Богаслужэбнае ўжыванне
У храме
Для богаслужэбнага выкарыстання Псалтыр размеркаваны паміж вячэрняй і ютранню такім чынам, каб на працягу тыдня прачытваліся ўсе 20 кафізм. У нармальным выпадку кафізмы чытаюцца запар, адна на вячэрні, дзве на ютрані, пры гэтым прымаюцца да ўвагі наступныя меркаванні:
- Тыдзень пачынаецца з нядзелі, таму першая кафізма чытаецца на нядзельнай вячэрні, г. зн. у суботу вечарам.
- У свята, калі напярэдадні служылася Усяночнае дбанне, кафізмы на вячэрні не чытаецца. Паколькі Статут мяркуе здзяйсненне дбання напярэдадні кожнай нядзелі, у нядзелю вечарам кафізмы не бывае.
- 17-я кафізма, «бязгрэшная», павінна была б чытацца раніцай у пятніцу. Паколькі, аднак, у будныя дні гэтая кафізма ўжо чытаецца на палуночніцы, то яна (разам з папярэдняй ёй 16-й кафізмай) пераносіцца на суботу.
Адпаведна, размеркаванне кафізм у звычайныя перыяды года выглядае наступным чынам (вячэрня ў дадзенай табліцы адносіцца да літургічнага дня, г. зн., напрыклад, нядзельная вячэрня — гэта вячэрня ў суботу вечарам):
| Дзень
|
Вячэрня
|
Ютрань
|
| Няд
|
1
|
2, 3, (17)[2]
|
| Пн
|
—
|
4, 5
|
| Аўт
|
6
|
7, 8
|
| Сер
|
9
|
10, 11
|
| Чац
|
12
|
13, 14
|
| Пят
|
15
|
19, 20
|
| Суб
|
18
|
16, 17
|
На вячэрні свята, якое мае паліелей або вышэй, радавая кафізма пакідаецца, а замест яе спяваецца тая ж першая кафізма, што і на нядзельнай вячэрні, але толькі першая яе стація (т.зв. «Блажен муж»). На вячэрні напярэдадні вялікіх Гасподніх свят кафізмы не бывае зусім (за выключэннем вечара суботы, калі патрэбна 1-я кафізма, і вечара нядзелі, калі спяваецца «Блажен муж»). Кафізмы на ютрані патрэбна чытаць заўсёды, нават у вялікія святы (за выключэннем Велікоднай сядміцы, якая мае спецыяльны богаслужэбны статут).
У асенне-зімні перыяд года (з 22 верасня па 20 снежня і ад 15 студзеня да суботы ў сядміцы мытара і фарысея) парадак чытання кафізм некалькі змяняецца. Кафізма, неабходная ў будныя дні на вячэрні, пераносіцца на ютрань таго ж (каляндарнага) дня, такім чынам, на ютрані чытаецца 3 кафізмы, а на вячэрні — заўсёды кафізма 18. Пры гэтым у пятніцу і суботу на ютрані па-ранейшаму дзве кафізмы, у суботу ўвечар па-ранейшаму 1-я кафізма, і ў нядзелю ўвечар па-ранейшаму кафізмы няма.
Спецыяльны расклад чытання кафізм выкарыстоўваецца ў час Вялікага посту. У гэты перыяд Псалтыр прачытваецца на працягу тыдня не адзін, а два разы. Для дасягнення гэтай мэты кафізмы чытаюць не толькі на вячэрні і ютрані, але і на гадзінах, пасля звычайных псалмоў. Ва ўсе сядміцы Вялікага посту, акрамя пятай, выкарыстоўваецца наступны расклад:
| Дзень
|
Вячэрня
|
Ютрань
|
1 Гадзіна
|
3 Гадзіна
|
6 Гадзіна
|
9 Гадзіна
|
| Няд
|
1
|
2, 3
|
—
|
—
|
—
|
—
|
| Пан
|
—
|
4, 5, 6
|
—
|
7
|
8
|
9
|
| Аўт
|
18
|
10, 11, 12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
| Сер
|
18
|
19, 20, 1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
| Чац
|
18
|
6, 7 ,8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
| Пят
|
18
|
13, 14, 15
|
—
|
19
|
20
|
—
|
| Суб
|
18
|
16, 17
|
—
|
—
|
—
|
—
|
На пятай сядміцы Вялікага посту ў чацвер чытаецца Вялікі канон прп. Андрэя Крыцкага. З прычыны гэтага расклад на гэтай сядміцы перабудаваны такім чынам, каб на ютрань чацвярга прыходзілася толькі адна кафізма. Ёсць таксама альтэрнатыўны расклад, для тых выпадкаў, калі на чацвер прыходзіцца Дабравешчанне і чытанне Вялікага канона пераносіцца на аўторак.
На Страсной сядміцы Псалтыр прачытваецца адзін раз, з панядзелка па сераду ўключна, пасля чаго чытанне кафізм пакідаецца цалкам (за выключэннем Бязгрэшных, якія пяюцца з хвалой на ютрані Вялікай Суботы).
На Светлай сядміцы кафізмы не чытаюцца.
У дамашняй (келейнай) малітве
Псалтыр таксама шырока выкарыстоўваецца ў дамашняй або келейнай малітве. Яна можа чытацца альбо як замена храмавага набажэнства, якое вернік не змог наведаць, альбо самастойна, як частка малітоўнага правіла. Для гэтай мэты ў большасці выданняў праваслаўнага Псалтыра пасля кафізм друкуюцца адмысловыя пакутныя трапары і малітвы.
Спасылкі
Зноскі
- ↑ Тут і далей нумарацыя псалмоў прыводзіцца паводле Септуагінты.
- ↑ Павінна чытацца ў вызначаныя перыяды года, на практыцы, аднак, у большасці выпадкаў замяняецца паліелеем.
