Канстытуцыя СССР — асноўны закон Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, якіх было тры: 1924, 1936 і 1977 гадоў.
Канстытуцыя СССР 1924 года
Першая канстытуцыя была зацверджана Другім з’ездам Саветаў СССР у студзені 1924 года.
Дзяржаўны лад на базе савецкай улады і дыктатуры пралетарыяту, замацаваны ў Канстытуцыі 1924 гады, адлюстроўваў шматнацыянальны характар Савецкага Саюза. Прыняцце Канстытуцыі спрыяла прызнанню СССР замежнымі дзяржавамі. Па меры неабходнасці ў тэкст Канстытуцыі ўносіліся змены і дапаўненні.
Структура Канстытуцыі 1924
Канстытуцыя СССР складалася з двух частак:
- Дэкларацыя аб утварэнні СССР;
- Дамова аб утварэнні СССР.
Дэкларацыя аб утварэнні СССР
У дэкларацыі былі сфармуляваны прынцыпы аб’яднання (добраахвотнасць і раўнапраўе), асаблівы характар нацыянальнай палітыкі Савецкай дзяржавы. Яна не проста дэкларавала стварэнне Саюза. Яна задавала яму мэту, будучы працятая тагачаснымі спадзяваннямі сусветнай рэвалюцыі. Выняткі з Дэкларацыі:
- «З часу стварэння савецкіх рэспублік дзяржавы свету раскалоліся на два лагеры: лагер капіталізму і лагер сацыялізму.»
- «Доступ у Саюз адкрыты ўсім сацыялістычным савецкім рэспублікам як існым, так i тым, якія паўстануць у будучыні»
- «Новая саюзная дзяржава… паслужыць вернай апорай супраць сусветнага капіталізму і новым рашучым крокам на шляху аб’яднання працоўных усіх краін у Сусветную Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку».
Дагавор аб утварэнні СССР
Дамова ў рэдакцыі Канстытуцыі 1924 года ўключаў 11 частак:
- I. Прадметы ведання вярхоўных органаў улады СССР
- II. Пра суверэнныя правы саюзных рэспублік і Пра саюзнае грамадзянства
- III. Пра З’езд саветаў СССР
- IV. Пра Цэнтральны Выканаўчы Камітэт СССР
- V. Пра Прэзідыум ЦВК СССР
- VI. Пра Савет народных камісараў СССР
- VII. Пра Вярхоўны суд СССР
- VIII. Пра народныя камісарыяты СССР
- IX. Пра Аб’яднанае дзяржаўнае палітычнае кіраванне
- X. Пра саюзныя рэспублікі
- XI. Пра герб, сцяг і сталіцу СССР
Асноўныя палажэнні Канстытуцыі 1924
Першая саюзная Канстытуцыя дала вычарпальны пералік прадметаў вядзення. Па Канстытуцыі да выключнага ведання Саюза былі аднесены:
- Знешнія зносіны і гандаль,
- Вырашэнне пытанняў пра вайну і мір,
- Арганізацыя і кіраўніцтва ўзброенымі сіламі,
- Агульнае кіраўніцтва і планаванне эканомікі і бюджэту,
- Распрацоўка асноў заканадаўства (агульнасаюзная юстыцыя).
Зацвярджэнне і змяненне асноў Канстытуцыі знаходзіліся ў выключнай кампетэнцыі З’езду Саветаў СССР. За саюзнай рэспублікай захоўвалася права выхаду з СССР, тэрыторыя магла быць зменена толькі з яе згоды. Усталёўвалася адзінае саюзнае грамадзянства. Вярхоўным органам СССР аб’яўляўся З'езд Саветаў СССР, выбіраўся ад гарадскіх Саветаў і ад губернскіх з’ездаў Саветаў. Пры гэтым усталёўвалася сістэма непрамых выбараў дэлегатаў з’езду. У перыяд паміж з’ездамі вярхоўным органам улады быў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК) СССР, які складаўся з Саюзнага савета (які абіраўся з’ездам з прадстаўнікоў рэспублік прапарцыйна насельніцтву) і Савета нацыянальнасцей (складзенага з прадстаўнікоў саюзных і аўтаномных рэспублік). У прамежках паміж сесіямі ЦВК СССР вышэйшым заканадаўчым органам быў Прэзідыум ЦВК СССР (выбіраўся на сумесным пасяджэнні палат), які мог прыпыняць дзеянне пастаноў з’ездаў саветаў саюзных рэспублік і адмяняць пастановы СНК СССР, Наркаматаў СССР, ЦВК і СНК саюзных рэспублік. ЦВК СССР фарміраваў вышэйшы выканаўчы і распарадчы орган — Савет народных камісараў СССР, у які ўваходзіў старшыня СНК, яго намеснікі і дзесяць наркамаў. Змена статусу саюзных рэспублік у працэсе стварэння СССР выявілася ў тым, што яны сталі часткай федэратыўнага саюза і траплялі ў падпарадкаванне яго органаў улады і кіравання. Юрысдыкцыя рэспубліканскіх органаў стала распаўсюджвацца на тыя сферы і пытанні, якія не складалі выключную кампетэнцыю Саюза. Інтарэсы рэспублік былі прадстаўлены ў структурах саюзных органаў (Прэзідыум ЦВК СССР, Савет нацыянальнасцей) іх прадстаўнікамі. Па Канстытуцыі цэнтр атрымліваў значныя паўнамоцтвы для кантролю перыферыі. Канстытуцыя ставіла мэтай стварэнне новай палітычнай культуры — «пралетарскай па змесце і нацыянальнай па форме», і ўяўляла сабой кампраміс паміж камуністычнымі планамі ўсеагульнага аб’яднання і нацыянальнымі традыцыямі.
Канстытуцыя СССР 1936 года
Другая канстытуцыя была прынятая VIII ўсесаюзным надзвычайным з’ездам Саветаў 5 снежня 1936, і дзейнічала да 1977 года. Неафіцыйныя назвы: «Сталінская канстытуцыя», радзей — «Канстытуцыя перамоглага сацыялізму».
У Канстытуцыю неаднаразова ўносіліся змены (усяго — 53).
Структура Канстытуцыі 1936
Канстытуцыя ўтрымлівала 13 раздзелаў і 146 артыкулаў.
Структура Канстытуцыі СССР 1936 г.:
- I. Грамадскі лад СССР па Канстытуцыі СССР 1936 года
- II. Дзяржаўны лад
- III. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады СССР
- IV. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады Саюзных рэспублік
- V. Органы дзяржаўнага кіравання СССР
- VI. Органы дзяржаўнага кіравання Саюзных рэспублік
- VII. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады аўтаномных ССР
- VIII. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады
- IX. Суд і пракуратура
- X. Асноўныя правы і абавязкі грамадзян
- XI. Выбарчая сістэма
- XII. Герб, сцяг, сталіца
- XIII. Парадак змены канстытуцыі
Змест
Канстытуцыя абвясціла, што сацыялізм у СССР перамог і ў асноўным пабудаваны. Гэта азначала, што знішчана прыватная ўласнасць на сродкі вытворчасці і эксплуататарскай класы (і такім чынам пралетарыят больш не існуе, г.зн. дыктатура пралетарыяту — пройдзены этап), перамаглі сацыялістычныя вытворчыя адносіны. Эканамічнай асновай абвяшчалася планавая сацыялістычная сістэма гаспадаркі, якая абапіраецца на сацыялістычную ўласнасць у двух яе формах — дзяржаўную і калгасна-кааператыўную.
Упершыню ў гісторыі Савецкай дзяржавы Канстытуцыя 1936 года ўсім грамадзянам давала роўныя правы:
- Усеагульнае, роўнае і прамое выбарчае права пры тайным галасаваннi;
- Права на працу і адпачынак, матэрыяльнае забеспячэнне ў старасці і хваробе, права на адукацыю (бясплатную);
- Свабода сумлення, слова, друку, сходаў і мітынгаў.
Абвяшчаліся недатыкальнасць асобы і таямніца перапіскі. Зямля, яе нетры, воды, лясы, заводы, фабрыкі, шахты, руднікі, чыгуначны, водны, наземны і паветраны транспарт, банкі, сродкі сувязі аб’яўляліся ўсенародным набыткам; зямля, якую займаюць калгасы, перадавалася ім у вечнае карыстанне.
У артыкуле 126 Камуністычная партыя абвяшчалася «кіруючым ядром» дзяржаўных і грамадскіх арганізацый (у Канстытуцыі 1924 года партыя не згадвалася).
Вышэйшай заканадаўчай уладай у краіне аб’яўляўся двухпалатны Вярхоўны Савет СССР, а ў перапынках паміж яго сесіямі — Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР. У канстытуцыі адсутнічала пасада аднаасобнага прэзідэнта краіны, а функцыі «калектыўнага прэзідэнта» ўскладаліся на Прэзідыум Вярхоўнага Савета; прадугледжвалася роўнасць палат Вярхоўнага Савета і яго права ствараць следчыя і рэвізійныя камісіі па любым пытанні; замацоўвалася адказнасць дэпутатаў перад выбаршчыкамі і права адклікаць тых, хто не апраўдвае аказаны ім давер. Урад краіны захоўваў сваю назву — Савет Народных Камісараў СССР, але ў 1946 годзе ён быў ператвораны ў Савет Міністраў СССР. Урад з’яўляўся вышэйшым выканаўчым органам, падсправаздачным Вярхоўнаму Савету і яго Прэзідыуму.
Канстытуцыя СССР 1977 года
Трэцяя канстытуцыя была прынятая 7 кастрычніка 1977 года Вярхоўным Саветам СССР. Яна замацавала аднапартыйную палітычную сістэму (артыкул 6) і ўвайшла ў гісторыю як «канстытуцыя развітога сацыялізму».
Структура Канстытуцыі 1977
Канстытуцыя ўтрымлівала 9 раздзелаў, 21 частку і 174 артыкула.
- Прэамбула
- Раздзел 1. Асновы грамадскага ладу і палітыкі СССР:
- 1. Палітычная сістэма
- 2. Эканамічная сістэма
- 3. Сацыяльнае развіццё і культура
- 4. Знешняя палітыка
- 5. Абарона сацыялістычнай Айчыны
- Раздзел 2. Дзяржава і асоба
- 6. Грамадзянства СССР. Раўнапраўе грамадзян
- 7. Асноўныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян СССР
- Раздзел 3. Нацыянальна-дзяржаўны лад СССР:
- 8. СССР — саюзная дзяржава
- 9. Саюзная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка
- 10. Аўтаномная ССР
- 11. Аўтаномная вобласць і аўтаномная акруга
- Раздзел 4. Саветы народных дэпутатаў і парадак іх абрання:
- 12. Сістэма і прынцыпы дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў
- 13. Выбарчая сістэма
- 14. Народны дэпутат
- Раздзел 5. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання СССР:
- 15. Вярхоўны Савет СССР
- 16. Савет Міністраў СССР
- Раздзел 6. Асновы будовы органаў дзяржаўнай улады і кіравання ў саюзных рэспубліках:
- 17. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання саюзнай рэспублікі
- 18. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання аўтаномнай рэспублікі
- 19. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады і кіравання
- Раздзел 7. Правасуддзе, арбітраж і пракурорскі нагляд:
- 20. Суд і арбітраж
- 21. Пракуратура
- Раздзел 8. Герб, сцяг, гімн і сталіца СССР
- Раздзел 9. Дзеянне канстытуцыі СССР і парадак яе змянення
Прэамбула
У прэамбуле Канстытуцыі ў агульным выглядзе быў ацэнены гістарычны шлях, пройдзены савецкім грамадствам за 60 гадоў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Была дадзена характарыстыка савецкага грамадства як «развітога сацыялістычнага грамадства, як заканамернага этапу на шляху да камунізму». Таксама ў прэамбуле сказана, што Канстытуцыя захоўвае прынцыпы папярэдніх Канстытуцый.
Тэкст прэамбулы ў Канстытуцыі 1977 прыкладна ў 20 разоў больш, чым у Канстытуцыі РФ 1993.
Поўны тэкст канстытуцыі можна паглядзець тут
15 сакавіка 1990 г. з прэамбулы было выключана згадка пра тое, што ў працэсе развіцця грамадства ўзрасла «кіруючая роля Камуністычнай партыі — авангарда ўсяго народа», што было звязана з легалізацыяй шматпартыйнай сістэмы.
Палітычная сістэма
Першы раздзел Канстытуцыі замацоўваў агульныя прынцыпы сацыялістычнага ладу і асноўныя рысы развітога сацыялістычнага грамадства.
Артыкул 1 сведчыў, што СССР «ёсць сацыялістычная агульнанародная дзяржава, якая выражае волю і інтарэсы працоўных, сялян, інтэлігенцыі, працуючых усіх нацый і народнасцей краіны».
Артыкул 6 заканадаўча замацоўваў кіруючую ролю КПСС, якая з’яўлялася ядром палітычнай сістэмы СССР. Заканадаўча замацоўвалася важная роля ў палітычнай сістэме прафсаюзаў, камсамола і іншых масавых грамадскіх арганізацый, што было значным адрозненнем ад ранейшых Канстытуцый: у Канстытуцыі СССР 1936 года УКП(б) была «кіруючым ядром усіх арганізацый працоўных, як грамадскіх, так і дзяржаўных» (арт. 126), а ў Канстытуцыі СССР 1924 года не згадвалася зусім. Пра магчымасць існавання іншых партый у Канстытуцыі нічога не гаварылася; Канстытуцыя прызнавала толькі права грамадзян «аб’ядноўвацца ў грамадскія арганізацыі» (арт. 51).
У 1990 годзе былі прыняты значныя папраўкі ў Канстытуцыю 1977 года, у прыватнасці, уводзлася шматпартыйная палітычная сістэма. Разам з тым новая рэдакцыя артыкула 6 захоўвала згадку пра КПСС, што дазваляе характарызаваць усталяваны палітычны лад як сістэму з дамінуючай партыяй.
Эканамічная сістэма
У раздзеле 2, Артыкул 10 зафіксаваў, што аснову эканамічнай сістэмы СССР складае сацыялістычная ўласнасць на сродкі вытворчасці, якая існуе ў двух формах: дзяржаўная (агульнанародная) і калгасна-кааператыўная. 14 сакавіка 1990 артыкул 10 быў выкладзены ў новай рэдакцыі, у адпаведнасці з якой асновай эканамічнай сістэмы СССР былі абвешчаныя ўласнасць савецкіх грамадзян і дзяржаўная ўласнасць.
Артыкул 16 замацаваў прынцып дзяржаўнага планавання эканомікі, разам з тым меркаваў спалучэнне цэнтралізаванага кіравання з гаспадарчай самастойнасцю і ініцыятывай прадпрыемстваў, выкарыстанне гаспадарчага разліку, прыбытку, сабекошту і іншых эканамічных рычагоў і стымулаў.
Органы ўлады
У новай Канстытуцыі быў уведзены новы Раздзел IV — «Саветы народных дэпутатаў і парадак іх абрання», дзе была замацаваная ўся сістэма Саветаў, павялічаны тэрмін паўнамоцтваў Вярхоўных Саветаў з 4 да 5 гадоў, мясцовых Саветаў — з 2 да 2,5 гадоў. Пасля (у 1988 годзе) быў усталяваны адзіны тэрмін для ўсіх Саветаў — 5 гадоў.
Замацоўваўся таксама ўжо існаваўшы ў ранейшай Канстытуцыі прынцып ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры таемным галасаванні. Пры гэтым, згодна з артыкулам 96, быў паніжаны ўзрост пасіўнага выбарчага права ў Саветы да 18 гадоў, у Вярхоўны Савет СССР — да 21 года (раней — 23 гады).
Раздзел V замацоўваў палажэнні пра вышэйшыя дзяржаўныя органы ўлады — Вярхоўны Савет і Савет Міністраў СССР. У раздзеле VI былі пазначаныя органы ўлады саюзных і аўтаномных рэспублік, дзе вышэйшымі дзяржаўнымі органамі ўлады з’яўляліся мясцовыя Вярхоўныя Саветы і Саветы Міністраў.
Дзяржаўны лад
'Раздзел III' вызначаў нацыянальны і дзяржаўны лад Саюза, а таксама, як і ўсе папярэднія Канстытуцыі СССР, замацоўваў права рэспублік Саюза на свабодны выхад са складу СССР. Гэта палажэнне адыграла вялікую ролю ў распадзе СССР у 1991 годзе.
Эвалюцыя канстытуцыі
За час дзеяння Канстытуцыі папраўкі ў яе ўносіліся 6 разоў.
24 чэрвеня 1981 года былі ўнесены папраўкі ў артыкул 132, згодна з якой у склад Прэзідыума Савета Міністраў СССР маглі ўваходзіць па рашэнні Савета Міністраў СССР і іншыя члены Урада СССР.
1 снежня 1988 года былі ўнесены папраўкі адразу ў тры раздзела, якія тычацца выбарчай сістэмы і заснавалі З’езд народных дэпутатаў.
20 снежня 1989 года былі ўнесены папраўкі ў арт. 108, 110, 111, 121, 122 і 130, якія датычацца З’езду народных дэпутатаў.
23 снежня таго ж года былі ўнесены папраўкі ў арт. 125, якія тычацца канстытуцыйнага нагляду.
14 сакавіка 1990 года былі ўнесены самыя маштабныя папраўкі ў Канстытуцыю, згодна з якім адмянялася аднапартыйная і кіруючая роля КПСС, стваралася пасада Прэзідэнта СССР, уводзіўся інстытут прыватнай уласнасці ("уласнасць савецкіх грамадзян ").
26 снежня 1990 года былі ўнесены апошнія папраўкі ў Канстытуцыю, якія датычацца сістэмы дзяржаўнага кіравання, праз тры дні быў прыняты закон аб увядзенні іх у дзеянне.
Канстытуцыя пра адукацыю
Артыкул 45 гаворыць аб бясплатнасці ўсіх відаў адукацыі, «развіцці завочнай і вячэрняй адукацыі», «прадастаўленні дзяржаўных стыпендый і ільгот навучэнцам і студэнтам», «бясплатнай выдачы школьных падручнікаў» і «стварэнні ўмоў для самаадукацыі» (у Канстытуцыі СССР 1936 года ўсяго гэтага не было).
У той час як у Канстытуцыя СССР 1936 года гаварылася пра «навучанне ў школах на роднай мове» (арт. 121), канстытуцыя 1977 кажа пра «магчымасці навучання ў школе на роднай мове» (арт. 45) — гэта адлюстроўвае шырока распаўсюджаную практыку таго, што многія бацькі аддавалі перавагу адпраўляць дзяцей у рускамоўныя школы, а не ў нацыянальныя.
Іншыя новаўвядзенні
У параўнанні з Канстытуцыяй СССР 1936 г. з’явіліся, у прыватнасці, такія артыкулы:
- Артыкул 42. Грамадзяне СССР маюць права на ахову здароўя….
- Артыкул 44. Грамадзяне СССР маюць права на жыллё….
- Артыкул 46. Грамадзяне СССР маюць права на карыстанне дасягненнямі культуры….
- Артыкул 47. Грамадзянам СССР… гарантуецца свабода навуковай, тэхнічнай і мастацкай творчасці…. Правы аўтараў, вынаходнікаў і рацыяналізатараў ахоўваюцца дзяржавай.
- Артыкул 66. Грамадзяне СССР абавязаны клапаціцца аб выхаванні дзяцей… Дзеці абавязаны клапаціцца пра бацькоў і аказваць ім дапамогу.
- Артыкул 67. Грамадзяне СССР абавязаны берагчы прыроду, ахоўваць яе багацці.
- Артыкул 68. Клопат аб захаванні гістарычных помнікаў і іншых культурных каштоўнасцей — абавязак грамадзян СССР.
- Артыкул 69. Інтэрнацыянальны доўг грамадзяніна СССР — садзейнічаць развіццю дружбы і супрацоўніцтва з народамі іншых краін, падтрыманню і ўмацаванню ўсеагульнага міру.
Літаратура
- История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А. Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.
