паліўная, электраэнергетыка, хімічная, металургічная, увесь спектр машынабудавання, ваенная, аўтамабільная, электронная, авіяцыйная, лёгкая, харчовая, сельская гаспадарка, транспарт, сувязь і інш.
Калі не абумоўлена іншае, усе прадстаўленыя лічбы ў доларах ЗША
Эканоміка СССР ўяўляла сабой другую ў свеце па аб’ёме ВУП[3] (паводле афіцыйнага курсу даляра каля 60 капеек) сістэму грамадскіх адносін у сферы вытворчасці, абмену і размеркаванняпрадукцыі[4] розных галін народнай гаспадаркі. На долю эканомікі СССР прыходзілася каля 19 % сусветнага прамысловай вытворчасці.
Эканоміка СССР была мабілізацыйнага тыпу[5], з адміністрацыйна-каманднай сістэмай кіравання[6],з вельмі высокім узроўнем мілітарызацыі[7], манапалізацыі[8], аўтаркіі[9] і разрыву паміж узроўнем эканамічнага развіцця і узроўнем асабістага спажывання яго грамадзян[10].
Прыватнае прадпрымальніцтва і адсутнасць працы ў працаздольнага грамадзяніна (дармаедства) у СССР з’яўляліся крымінальна каральным дзеяннямі з пачатку 30-х гадоў (ліквідацыя НЭПа) і да канца 1980-х гадоў (перабудова).
У эканоміцы СССР былі гіпертрафавана развітыя галіны I падраздзялення грамадскага вытворчасці (галіны, якія абслугоўваюць вытворчасць сродкаў вытворчасці і ваенна-прамысловы комплекс), доля якога ў сукупным грамадскім прадукце на канец 1980-х гадоў склала 68 %.[11]
У прамысловасці СССР яшчэ больш гіпертрафавана былі развітыя групы «А» (па вытворчасці сродкаў вытворчасці і ваеннай тэхнікі) за кошт груп «Б» (па вытворчасці прадметаў спажывання): у другой палове 80-х гадоў іх суадносіны складалі 75,3 % і 24,7 %, у ЗША адпаведна 53,8 % і 46, 2 %[12]
СССР уваходзіў у лік 5 краін свету, здольных самастойна вырабляць усе віды прамысловай прадукцыі, вядомыя чалавецтву.
СССР знаходзіўся на першым месцы ў свеце па вытворчасці нафты, сталі, чыгуну, металарэзных станкоў, цеплавозаў, электравозаў, трактароў, зборных жалезабетонных канструкцый, жалезнай руды, коксу, халадзільнікаў, ваўняных тканін, скураной абутку, сметанковага масла, здабычы прыроднага газу, вытворчасці мінеральных угнаенняў, піламатэрыялаў, рэактарнага ўрану (50 % сусветнага вытворчасці), чыгуначным груза — і пасажыраабароту, на другім месцы ў свеце па ўлову рыбы і здабычы іншых морапрадуктаў, пагалоўе авечак, пагалоўе свіней, вытворчасці электраэнергіі, здабычы золата, вытворчасці цэменту, здабычы вугалю, агульнай даўжыні чыгунак, аўтамабільнага грузаабароце,
паветраны груза — і пасажыраабарот[13][14]
Галіны
Згодна з прынятай у СССР класіфікацыі галін народнай гаспадаркі, усе галіны народнай гаспадаркі дзяліліся на дзве сферы: сфера матэрыяльнага вытворчасці і невытворчая сфера[15].
Да сферы матэрыяльнай вытворчасці адносіліся наступныя галіны народнай гаспадаркі:
Прамысловасць
Сельская гаспадарка
Лясная гаспадарка
Рыбная гаспадарка
Транспарт і сувязь
Будаўніцтва
Гандаль і грамадскае харчаванне
Матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне і збыт
Нарыхтоўкі
Інфармацыйна-тэхнічнае абслугоўванне
Аперацыі з нерухомай маёмасцю
Агульная камерцыйная дзейнасць па забеспячэнні функцыянавання рынку
Геалогія і разведка нетраў, геадэзічная і гідраметэаралагічная службы
Іншыя віды дзейнасці сферы матэрыяльнай вытворчасці
Да невытворчай сферы адносіліся наступныя галіны народнай гаспадаркі і віды дзейнасці:
Жыллёва-камунальная гаспадарка
Невытворчыя віды бытавога абслугоўвання насельніцтва
Ахова здароўя, фізічная культура і сацыяльнае забеспячэнне
Народная адукацыя
Культура і мастацтва
Навука і навуковае абслугоўванне
Фінансы, крэдыт, страхаванне, пенсійнае забеспячэнне
Кіраванне
Грамадскія аб’яднанні
Экстэрытарыяльных арганізацыі і органы
Гісторыя
Пасля грамадзянскай вайны
Першым, пасля заканчэння Грамадзянскай вайны, асноўным праектам дзяржавы з’яўляўся (з 1920 г.) план ГОЭЛРО. Неўзабаве, для пераадолення наступстваў палітыкі «ваеннага камунізму», савецкі ўрад прыняў і стаў праводзіць т. зв. новую эканамічную палітыку (НЭП, з 1921 г.), якая дапускала праяву прыватнай ініцыятывы і існаванне рынку. Але праз некалькі гадоў паспяховага правядзення і развіцця гэтай палітыкі, кіраўніцтва СССР пачало паступовае яе згортванне, і да пачатку 1930-х гадоў дзеянне НЭП было фактычна спынена.
У далейшым асноўным метадам планавання эканомікі краіны сталі пяцігадовыя планы развіцця народнай гаспадаркі (г. зв. «пяцігодкі»):
Дзяржава, якая захоўвала камандныя вышыні ў эканоміцы, стала ўжываць дырэктыўныя і ускосныя метады дзяржаўнага рэгулявання, зыходзячы з неабходнасці рэалізацыі новых прыярытэтаў. Асноўны акцэнт эканамічнага планавання быў пастаўлены на канцэнтраванне усіх сіл на стварэнне ў сціслыя тэрміны цяжкай індустрыі і яе хуткае развіццё, няхай і на шкоду развіццю іншых галін, у выніку чаго праз некалькі гадоў пасля стварэння планавай эканомікі СССР ператварыўся ў адну з найбуйнейшых індустрыяльна-аграрных дзяржаў свету.
У ходзе даваенных пяцігодак у СССР быў забяспечаны імклівы рост вытворчых магутнасцей і аб’ёмаў вытворчасці цяжкай прамысловасці, што пасля дазволіла СССР выкарыстоўваць гэты патэнцыял для перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гадоў[16]. У першай палове 20-га стагоддзя Савецкі Саюз паказаў высокую ступень індустрыяльнага росту, тым часам як Еўропа і Амерыка змагаліся з «Вялікай Дэпрэсіяй».
[17]
Па агульнаму аб’ёму валавога ўнутранага прадукту і вытворчасці прамысловай прадукцыі і СССР у сярэдзіне 1930-х гг выйшаў на першае месца ў Еўропе і на другое месца ў свеце, саступіўшы толькі ЗША і значна перасягнучы Германію, Вялікабрытанію, Францыю[18]. Велізарнае значэнне ў далейшым развіцці эканомікі дзяржавы мела і сама Вялікая Айчынная вайна.[19]
Амерыканскі эканаміст Абрам Бергсан у сваёй асноватворнай працы «Рэальны нацыянальны даход Савецкай Расіі з 1928 г.», выдадзенай у 1961 годзе, рэзюмуе, што з 1928 па 1940 г. савецкі ВНП вырас больш чым на 60 %. «Калі мець на ўвазе, што за тыя ж гады ВНП ў ЗША знізіўся ў цэлым на 33 %, то савецкія паказчыкі (па Бергсону) стануць аднымі з самых уражлівых ў XX ст.», — адзначае амерыканскі прафесар Марцін Маліа[20].
У 1943 г. ваенныя выдаткі склалі 44 % нацыянальнага даходу, фонд спажывання — 49 і фонд назапашвання — 7 працэнтаў, у 1944 г. — адпаведна 35, 50 і 15 адсоткаў[21]. 551 млрд руб. склалі прамыя выдаткі Савецкага ўрада на вядзенне вайны, і 13 % гэтай сумы было ўкладзена ў скарбонку перамогі пакупнікамі пазык. У цэлым жа за гады вайны абавязковыя і добраахвотныя ўзносы насельніцтва дасягнулі 270 млрд руб., або 26 % усіх даходаў дзяржаўнага бюджэту.
Акрамя бюджэтных асігнаванняў, для фінансавання ваенных выдаткаў выкарыстоўваліся пазабюджэтныя сродкі: агульная сума ахвяраванняў ад насельніцтва СССР склала 94,5 млрд рублёў (наяўнымі грашыма, у замежнай валюце, аблігацыямі дзяржаўных пазык, а таксама манетамі і вырабамі з каштоўных металаў)[22]
Пасля вайны быў прыняты г. зв. Сталінскі план пераўтварэння прыроды, і найвялікшымі намаганнямі народа Савецкаму Саюзу ўдалося ўжо менш чым праз 10 гадоў пасля заканчэння разбуральнай вайны аднавіць свае пазіцыі ў сусветнай эканоміцы і ў далейшым заняць лідэрскія пазіцыі па многіх паказчыках.
Пасля смерці І. В. Сталіна кіраўнікі краіны і камуністычнай партыі ўзялі курс на развіццё сацыяльна арыентаваных галін эканомікі — будаўніцтва, сельскай гаспадаркі, лёгкай прамысловасці і вытворчасці тавараў паўсядзённага попыту. Аднак да 1955 годзе курс на пераважнае развіццё вытворчасці прадметаў спажывання быў адкінуты на карысць апераджальнага развіцця цяжкай прамысловасці[23]. На XX з’ездзе КПСС у 1956 годзе была прынятая праграма фармавання адзінага народнагаспадарчага комплексу СССР. Рэалізацыя праграмы павінна была забяспечыць бесперапынны тэхнічны прагрэс, хуткі рост прадукцыйнасці працы, развіцце стратэгічна важных галін прамысловасці і, як следства, павышэнне ўзроўню жыцця савецкага народа, што павінна была вывесці СССР на першае месца ў свеце і прадэманстраваць перавагу сацыялістычнай эканомікі над капіталістычнай. У 1957-65 гады па ініцыятыве Н. С. Хрушчова была прадпрынятая спроба дэцэнтралізацыі сістэмы кіравання прамысловасцю, сутнасць якой складалася ў адмове ад галіновага прынцыпу кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам шляхам міністэрстваў у карысць тэрытарыяльнага, з дапамогай саўнаргасаў. Сутыкнуўшыся з няздольнасцю вырашыць канфлікт паміж складваўшыйся дзесяцігоддзямі сістэмай вертыкальных галіновых эканамічных і вытворчых сувязяў і спробай тэрытарыяльнага кіравання вытворчасцю ў рамках эканамічных адміністрацыйных раёнаў, на якія ў ходзе рэформы была падзелена тэрыторыя СССР, рэформа 1957 года зайшла ў тупік, і ў 1965 годзе адноўлена традыцыйная для савецкай эканомікі цэнтралізаваная галіновая сістэма кіравання.
Нягледзячы на няўдалыя эканамічныя эксперыменты, у 1960 годзе СССР стаў найбуйнейшым у свеце вытворцам коксу, цэменту, цеплавозаў, піламатэрыялаў, ваўняных тканін, цукру-пяску і жывёльнага масла, заняў першае месца ў свеце па здабычы вугалю і жалезнай руды і іншых паказчыках; і другое месца ў свеце па аб’ёмах вытворчасці электраэнергіі, здабычы нафты і газу, вытворчасці сталі, чыгуну, хімічнай прадукцыі, мінеральных угнаенняў, прадукцыі машынабудавання, баваўняных тканін і па іншых пазіцыях[24]. да 1965 годзе нацыянальны даход СССР павялічыўся на 53 % у параўнанні з 1958 годам, вытворчыя фонды выраслі на 91 %, вытворчасць прамысловай прадукцыі — на 84 %. Рэальныя даходы насельніцтва выраслі на адну траціну. Былі ўведзеныя зарплаты і пенсіі калгаснікам. За кошт будаўніцтва будынкаў з буйных панеляў завадской вытворчасці, жылы фонд павялічыўся на 40 %. У перыяд з 1950 па 1964 гады плошча жылля павялічылася ў 2,3 разы[25]. У далейшым СССР абагнаў сваіх сусветных канкурэнтаў ў вытворчасці сталі, чыгуну, здабычы нафты, вытворчасці мінеральных угнаенняў, жалезабетонных вырабаў, абутку і г. д. Да сярэдзіны 1960-х гадоў эканоміка і прамысловасць СССР цвёрда замацавалася на другім месцы ў свеце пасля ЗША.. Больш таго, прырост у найбольшай ступені прысутнічаў у Югаславіі, дзе былі прыкметныя моцныя тэндэнцыі да пераходу ад сельскагаспадарчай да прамысловай вытворчасці.[26]. Расійскі гісторык В. А. Красільшчыкаў так ацаніў сацыяльна-эканамічныя дасягненні таго перыяду[27]:
Хрущевское десятилетие — один из самых важных периодов в истории России/СССР ХХ века с точки зрения модернизации. Никогда на протяжении XVIII–XX веков разрыв между Россией/СССР и Западом не был так мал, как в эти годы.
Пасля прыходу да ўлады новага кіраўніцтва на чале з Л. І. Брэжневым былі прадпрынятыя спробы надаць савецкай эканоміцы новае дыханне. З 1965 г. стала ўкараняцца рэформа па пераводзе прадпрыемстваў і арганізацый у новыя ўмовы гаспадарання (вядомая як «Касыгінская рэформа»), якая пашырала эканамічны інструментарый уздзеяння замест адміністрацыйных метадаў. Аднак далейшы ход рэформы немагчымы па палітычных прычынах (з-за падзей у Чэхаславакііі Польшчы), так што з канца 60-х гадоў намецілася відавочная тэндэнцыя да кансерватызму.
Хуткія тэмпы эканамічнага росту, характэрныя для 1930-х — 1950-х гадоў, змяніліся перыядам паступовага запаволення прыросту прадукцыйнасці па меры таго, як разрыў скарачаўся ўзроўню жыцця з развітымі капкраінамі. Гэта было звязана з вычарпаннем патэнцыялу для росту і зніжэннем лімітавай аддачы па народнай гаспадарцы ў выніку назапашвання асноўных фондаў. Паскарэнню развіцця перашкаджалі гіпертрафаваны ВПК (ваенныя выдаткі ў 80-я гады вагаліся ў раёне 12 % ВУП) і малаэфектыўны АПК (вырабляючы прыкладна аднолькавы аб’ём прадукцыі, з/х мела ў 4-5 разоў меншую прадукцыйнасць, чым у ЗША[28], і перашкаджала такім чынам ператок рабочай сілы ў прамысловасць і сферу паслуг), якія, нягледзячы на вялікія выдаткі, працягвалі падтрымлівацца рознымі праграмамі і пастановамі аж да канца 80-х гадоў[29]. На патэнцыяле для росту выяўляла адмоўнае ўздзеянне і невысокая ступень адкрытасці айчыннай эканомікі, хоць знешнегандлёвы абарот ўзрастаў высокімі тэмпамі.
Аб’ём ВУП, нацыянальнага даходу, прадукцыі прамысловасці і будаўніцтва працягвалі досыць хутка расці, аднак сярэднегадавыя тэмпы росту прадукцыйнасці працы паступова зніжаліся: у Восьмай пяцігодцы (1966—1970) яны складалі 6,8 %, у Дзевятай — 4,6, Дзесятай (1976—1980) — 3,4, аднак заставаліся больш высокімі, чым у большасці развітых капкраін. Пры гэтым прадукцыйнасць працы па абсалютным значэнні заставалася ніжэй, чым у ЗША, у прамысловасці ў 2 разы, сельскай гаспадарцы — у 4-5 разоў. Падалі і сярэднегадавыя тэмпы прыросту нацыянальнага даходу: у Восьмай пяцігодцы — 7,7 %, Дзявятай — 5,7, Дзясятай — 4,2, Адзінаццатай — 3,5 %. Прырост насельніцтва складаў каля 0,9 адсоткаў, так што нават у 80-я гады захоўвалася ўстойлівае інтэнсіўнае развіццё. У цэлым жа за 1970—1990 аб’ём нацыянальнага даходу павялічыўся ў 2 разы, на душу насельніцтва — у 1,7 разы.
Па дадзеных афіцыйнай статыстыкі, экспарт нафты і нафтапрадуктаў з СССР вырас з 75,7 млн т. у 1965 г. да 193,5 млн т. у 1985 г. Галоўнай прычынай гэтага стала асваенне радовішчаў Заходняй Сібіры. Пры гэтым экспарт за свабодна канверсійную валюту складаў, паводле ацэнак, адпаведна 36,6 і 80,7 млн т. Паводле ацэнак, выручка ад экспарту нафты і нафтапрадуктаў, якая складалася ў 1965 г. каля 0,67 млрд дал., павялічылася да 1985 г. у 19,2 разы і склала 12,84 млрд дал. Акрамя таго, у значных аб’ёмах з 1970-х гадоў экспартаваўся прыродны газ. Здабыча газу ў гэты перыяд павялічылася са 127,7 да 643 млрд мкуб. Большая частка валютнай выручкі марнавалася на імпарт прадуктаў харчавання і закупку тавараў народнага спажывання. Яна часткова вырашала ў гэты перыяд праблемы савецкай эканомікі (крызіс у сельскай гаспадарцы, недахоп тавараў народнага спажывання).[30]
1980-я гады
Расслаенне грамадства па даходах у РСФСР і РФ: фондавы каэфіцыент дыферэнцыяцыі
Да канца існавання СССР савецкая эканоміка і прамысловасць па валавых паказчыках займала другое месца ў свеце, саступаючы толькі ЗША (прыкладна 50 % ад эканомікі ЗША). Доля СССР у сусветным прамысловай прадукцыі складала 20 %. Толькі на мяжы 1980-х і 1990-х гг. ВУП СССР без уліку парытэту коштаў апынуўся некалькі менш чым у Японіі.
Адметнай асаблівасцю эканомікі позняга СССР з’яўляецца дэфіцыт тавараў шырокага спажывання (т. зв. вытворчасць групу «Б», складае 1/4 ад ВУП, у той час як вытворчасць прамысловай прадукцыі («вытворчасць сродкаў вытворчасці», група «А») складала 3/4 ад ВУП) і сферы паслуг, які тлумачыўся недасканаласцю працэсаў у частцы цэнаўтварэння і мяккай манетарнай палітыкай, якая абвастрылася пры тэндэнцыі падзення сусветных коштаў на нафту. Зыходзячы з сітуацыі, якая склалася, у сярэдзіне 1980-х гадоў кіраўніцтвам Савецкага Саюза была прадпрынятая спроба паскарэння (эканамічнага развіцця краіны), а затым перабудовы (савецкіх, дырэктыўных, метадаў гаспадарання), з укараненнем элементаў свабоднага рынку — т. зв. змяшаная эканоміка.
У канцы жыцця Брэжнева за карупцыю і эканамічныя злачынствы быў арыштаваны шэраг асоб з атачэння яго дачкі Галіны Брэжневай і зяця Юрыя Чурбанава (апошні, намеснік міністра ўнутраных спраў, быў арыштаваны і асуджаны ўжо пасля смерці Брэжнева). У кватэры і на дачы Брэжневай быў праведзены ператрус, у выніку якога толькі ў кватэры было канфіскавана каштоўных рэчаў на суму ў мільён рублёў[31].
Па думку Д. А. Валкагонава, палітычнае жыццё ў той перыяд характарызавалася ростам бюракратычнага апарата, узмацненнем яго самавольства, а ў партыйных і савецкіх колах (перш за ўсё ў найбліжэйшым атачэнні Брэжнева) квітнелі злоўжыванне службовым становішчам, казнакрадства, карупцыя[32].
Тэмпы росту ВНП знізіліся ў гады XII пяцігодкі (1986—1990) да 2,4 % у год (супраць 4,8 % у гады X-й і 3, 7 % у гады XI-й пяцігодкі), а ў 1990 г. сталі адмоўнымі[33]. На рубяжы 80-90-х гг. сітуацыя ў савецкай эканоміцы стала крытычнай. З прылаўкаў зніклі нават тавары і прадукты харчавання першай неабходнасці; восенню 1989 г., упершыню пасля вайны, у Маскве былі ўведзены талоны на цукар, а да пачатку 1991 г. над краінай навісла рэальная пагроза поўнамаштабнага голаду. З-за мяжы ў СССР пачала паступаць харчовая гуманітарная дапамога.
Да гэтага часу савецкім Урадам ужо быў страчаны кантроль над эканомікай дзяржавы, у выніку цэлага шэрагу прычын, што абярнулася для краіны паскарэннем распаду Савецкага Саюза.
гл. таксама: Праграма «500 дзён», 1980-я ў эканоміцы СССР
Эканамічнае раянаванне
Склад эканамічных раёнаў СССР мяняўся ў адпаведнасці з задачамі ўдасканалення кіравання і планавання народнай гаспадаркі ў мэтах паскарэння тэмпаў і павышэння эфектыўнасці грамадскай вытворчасці. Планы 1-й пяцігодкі (1929—1932) былі складзены па 24 раёнах, 2-й пяцігодкі (1933—1937) па 32 раёнах і зоне Поўначы, 3-й (1938—1942) па 9 раёнах і 10 саюзным рэспублікам, адначасова вобласці і краю былі згрупаваныя ў 13 асноўных эканамічных раёнаў па якіх і выраблялася планаванне развіцця народнай гаспадаркі ў тэрытарыяльным разрэзе. У 1963 зацверджана таксанамічная сетка, удакладненая ў 1966, якая ўключае 19 буйных эканамічных раёнаў і Малдаўскую ССР:[34]
Цэнтральны — у тым ліку Маскоўскі прамысловы раён, а таксама буйныя Разанскі, Тульско-Новамаскоўск, Яраслаўскі, Калінінскі вузлы,
Цэнтральначарназёмны — у тым ліку найбуйнейшы Варонежскі прамысловы вузел,
Усходне-Сібірскі — у тым ліку найбуйнейшы Краснаярскі прамысловы вузел, буйныя Іркуцкі, Братэрскі вузлы,
Далёкаўсходні — у тым ліку буйныя Хабараўскі і Уладзівастоцкі прамысловыя вузлы,
Паўночны — у тым ліку буйны Архангельскі прамысловы вузел,
Паўночна-Каўказскі — у тым ліку найбуйнейшы Растоўскі прамысловы вузел, буйны Краснадарскі вузел,
Паўночна-Заходні — у тым ліку Ленінградскі прамысловы раён,
Паволжскі — у тым ліку найбуйнейшыя Саратаўскі, Валгаградскі, Куйбышаўскі, Казанскі прамысловыя вузлы, буйныя Астраханскі, Ульянаўскі, Пензенскі, Тальяці-Жыгулёўскі Ніжнякамска-Набярэжначаўнінскі вузлы,
Уральскі — у тым ліку найбуйнейшыя Свярдлоўскі, Чэлябінскі, Уфімскі, Пермскі прамысловыя вузлы, буйныя Магнітагорскі, Арэнбургскі, Салават-Сцерлітамакскі, Тагільскі вузлы,
Волга-Вяцкі — у тым ліку найбуйнейшы Горкаўскі прамысловы вузел і буйны Кіраўскі вузел,
Заходне-Сібірскі — у тым ліку прамысловы раён Кузбас, найбуйнейшыя Новасібірскі, Омскі прамысловыя вузлы, буйныя Цюменскі, Томскі, Барнаульскі вузлы,
Данецка-Прыдняпроўскі — у тым ліку 2 прамысловых раёна — Данбас і Прыдняпроўе, найбуйнейшы Харкаўскі прамысловы вузел, буйны вузел — Прыазоўе,
Паўднёва-Заходні — у тым ліку найбуйнейшы Кіеўскі прамысловы вузел, буйны Львоўскі вузел,
Паўднёвы — у тым ліку найбуйнейшы Адэскі прамысловы вузел,
Беларускі — у тым ліку найбуйнейшы Мінскі прамысловы вузел, буйны Віцебска-Полацкі вузел,
Казахстанскі — у тым ліку найбуйнейшы Алма-Ацінскі прамысловы вузел, буйныя Карагандзінскі, Паўладар-Ермаковский, Усходне-Казахстанскі вузлы,
Сельская гаспадарка з’яўлялася адной з найважнейшых галін эканомікі СССР і займала другое месца (пасля прамысловасці) у вытворчасці валавога грамадскага прадукту і нацыянальнага даходу СССР. Колькасць занятых у сельскай гаспадарцы ў 1985 г. складала каля 28 млн чалавек (каля 20 % занятых у народнай гаспадарцы СССР). У пачатку 1980-х СССР займаў 1-е месца ў свеце па вытворчасці пшаніцы, жыта, ячменю, цукровых буракоў, бульбы, сланечніку, бавоўны, малака, 2-е па пагалоўя авечак, 3-е — па агульным аб’ёме вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, пагалоўе буйной рагатай жывёлы, зборы збожжа. СССР таксама з’яўляўся буйным экспарцёрам многіх відаў сельскагаспадарчых прадуктаў (збожжа, бавоўны, гадуе. і жывёльнага масла, шкур пушных жывёл і інш.). Гэта не перашкаджала Савецкім Саюзе з 1964 года рэгулярна закупляць збожжа па ўсеўзрастаюых маштабах. У 1980-я гады на СССР прыходзілася да 15 % сусветнага збожжавага імпарту (па дадзеных МБРР), і ён займаў ўстойлівае першае месца ў свеце як імпарцёр харчовага збожжа.
Сельская гаспадарка Савецкага Саюза было пабудавана на сістэме буйных гаспадарчых адзінак:
калгасы — калектыўныя гаспадаркі (на канец 1971 года — 32 300 калгасаў) і
саўгасы — дзяржаўныя (савецкія) гаспадаркі (15 500 саўгасаў).
У валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі СССР у 1986 годзе на долю раслінаводства даводзілася 45 %, жывёлагадоўлі — 55 %.
Рыбную гаспадарку: СССР быў другі ў свеце рыбнай дзяржавай (гл Рыбная прамысловасць СССР), агульны гадавы ўлоў рыбы дасягаў 14 млн тон[35], аб’ём экспарту морапрадуктаў дасягаў 4,5 млрд долараў[36].
Прамысловасць
У прамысловасці пераважала цяжкая індустрыя. У 1986 годзе ў агульным аб’ёме прамысловай прадукцыі на групу «А» (вытворчасць сродкаў вытворчасці) прыходзілася 75,3 %, на групу «Б» (вытворчасць прадметаў спажывання) — 24,7 %. Паскоранымі тэмпамі развіваліся галіны, якія забяспечваюць навукова-тэхнічны прагрэс. За 1940—1986 года прадукцыя электраэнергетыкі павялічылася ў 41 разоў, машынабудавання і металаапрацоўкі — у 105 раз, хімічнай і нафтахімічнай прамысловасці — у 79 раз.
У 1945 г. у прамысловасці аб’ём вытворчасці складаў 92 % ад узроўню 1940 г.
Звыш ¾ здабычы мінеральнага паліва даводзілася на нафту (624 млн тон у 1988 годзе, уключаючы газавы кандэнсат) і прыродны газ (770 млрд м3). Галоўная сыравінная база СССР — Заходняя Сібір (2/3 усёй нафты і больш за ½ газу ў краіне). Па здабычы нафты выдзяляюцца таксама Паволжа, Урал, Каўказ (Азербайджан, Чачэна-Інгушэція), газу — рэспублікі Сярэдняй Азіі (Туркменістан, Узбекістан) і Паўночны Каўказ.
У 1945 г. пасля Вялікай айчыннай вайны аб’ём вытворчасці ў паліўных галінах складаў 77,8 % ад узроўню 1940 г.
Нафтагазавы сектар
Найбуйнейшыя нафтагазаносныя правінцыі і раёны СССР:
Бакінскі раён (Азербайджанская ССР, з 1870-х гадоў, звыш 30 радовішчаў, да 1951 года — найбуйнейшы ў СССР),
Волга-Уральская правінцыя (у Паволжы, на Урале РСФСР, з 1920-х гадоў, 920 радовішчаў),
Дняпроўска-Прыпяцкая правінцыя:
Дняпроўска-Данецкая вобласць (цэнтр і паўночны ўсход УССР, з 1952, 90 радовішчаў),
Удзельная вага каменнага вугалю — больш за 3/4: з 701 млн тон здабытага ў СССР вугалю 538 млн тон — каменнага (у тым ліку 181 млн тон — коксам, 33,6 %), 164 млн тон — бурага. У тым жа годзе ў СССР ўзбагачана 338 млн тон вугалю (48,2 %).
Большасць нафтаперапрацоўчых заводаў СССР з’явіліся ў два пасляваенныя дзесяцігоддзі: з 1945 па 1965 г. было ўведзена ў эксплуатацыю 16 заводаў, або больш за палову дзеючых на сённяшні дзень у Расіі[37]. Пры выбары пляцовак для размяшчэння НПЗ кіраваліся двума фактарамі: блізкасцю да раёнаў спажывання нафтапрадуктаў і скарачэннем агульных выдаткаў на транспарціроўку нафты ў сувязі з чым шэраг НПЗ быў пабудаваны ў раёнах здабычы нафты.
НПЗ у Разанскай, Яраслаўскай і Ніжагародскай абласцях былі арыентаваны на Цэнтральны эканамічны раён (СССР); у Ленінградскай вобласці — на Ленінградскі прамвузел; у Краснадарскім краі — на густазаселены Паўночна-Каўказскі раён, у Омскай вобласці і Ангарскай — на патрэбы Сібіры. Астатнія НПЗ былі пабудаваныя ў раёнах здабычы нафты, да канца 60-х гадоў галоўным нафтаздабываючых раёнам СССР было Урала-Паволжа, з мэтай перапрацоўкі нафты, якая здабываецца ў Башкірыі, Самарскай (Куйбышаўскай) і Пермскай абласцях быў пабудавана некалькі НПЗ забяспечваюць спажыванне ў дадзеных рэгіёнах, у Сібіры і іншых раёнах Расіі, а таксама ў саюзных рэспубліках былога СССР.
Металургія
Доля СССР у сусветным вытворчасці чыгуну — 23 %, сталі — 22 %.
У машынабудаванні СССР налічвалася значная колькасць буйных прадпрыемстваў з дзесяткамі тысяч працоўных: Маскоўскі, Горкаўскі і Волжскі аўтазавод, Валгаградскі, Харкаўскі і Чэлябінскі трактарныя заводы, гіганты цяжкага, энергетычнага і электратэхнічнага машынабудавання (Уралмаш, Новакраматорскій машынабудаўнічы завод, Ленінградскі металічны завод, «Электрасіла», Луганскі цеплавозабудаўнічы завод), завод сельскагаспадарчага машынабудавання Растсельмаш і многія іншыя.
У рамках галіны Машынабудаванне ў СССР вылучаліся тры групы — Цяжкае машынабудаванне, Сярэдняе машынабудаванне і Дакладнае машынабудаванне, якія ў сваю чаргу дзяліліся на падгаліны.
Цяжкае машынабудаванне
Ўключала падгаліны:
Пад’ёмна-транспартнае машынабудаванне (выпуск пад’ёмна-транспартных машын — грузападымальных кранаў, ліфтаў, пад’ёмнікаў (вышак), машын бесперапыннага транспарту (канвееры і інш))
Чыгуначнае машынабудаванне
Суднабудаванне
Авіяцыйная прамысловасць
Ракетна-касмічная галіна
Энергамашынабудаўніцтва
Вытворчасць тэхналагічнага абсталявання па галінах
У СССР атрымала шырокае развіццё, асабліва на тэрыторыі Расіі і Украіны. Вырабляліся: мінеральныя ўгнаенні, хімічныя сродкі абароны раслін (164 тыс. тон у 1970 годзе), серная кіслата (12,1 млн тон), кальцынаваная (3,67 млн тон) і каўстычная (1,94 млн тон) сода, сінтэтычныя смалы і пластычныя масы, хімічныя валокны і ніткі, аўтапакрышкі (34,6 млн штук) і інш.
Лясная прамысловасць
Важнейшыя раёны лясной, дрэваапрацоўваючай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці — пераважна на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі:
Вытворчасць (1970 год) зборных жалезабетонных канструкцый і дэталяў — 85 млн м3, будаўнічага цэглы — 43 млрд штук, шыферу асбестацэментнага — 5,8 млрд умоўных плітак, мяккіх дахавых матэрыялаў і ізаляцыі — 1334 млрд м2, аконнага шкла — 231 млрд м2.
Развіты ўсе віды транспарту[38]. Эксплуатацыйная даўжыня аўтамабільных дарог (агульнага карыстання) — 968,4 тыс. км, у тым ліку з цвёрдым пакрыццём — 827,0 тыс. км.
У 1986 годзе грузаабарот ўсіх відаў транспарту агульнага карыстання складаў 8193 млрд тона-кіламетраў, у тым ліку доля:
чыгуначнага транспарту — 46,8 %;
марскога — 11,8 %;
аўтамабільнага — 6,0 %;
рачнога — 3,1 %;
трубаправоднага — 32,2 %;
газаправоды — 15,1 %;
нафта — і нафтапрадуктаправоды — 17,1 %,;
паветранага — 0,04 %.
Трубаправодны
Эксплуатацыйная даўжыня магістральных нафта — і нафтапрадуктаправодаў — 81,5 тыс. км, газаправодаў — 185,0 тыс. км.
Сістэмы магістральных нафтаправодаў звязваюць асноўныя раёны здабычы з цэнтрамі перапрацоўкі нафты, у тым ліку за мяжой (нафтаправод «Дружба»). Адзіная сетка магістральных газаправодаў сістэмы ўключае:
Цэнтральная;
Украінская;
Заходняя;
Паволжская;
Закаўказская;
Сярэднеазіяцкая;
Уральская;
Сярэдняя Азія — Цэнтр;
Сібір — Цэнтр.
Чыгуначны транспарт СССР
Эксплуатацыйная даўжыня чыгунак (1986 год) — 145, 6 тыс. км (у тым ліку электрыфікаваных — 50,6 тыс. км)
Да вайны (у 1936 годзе) пабудавана: два судна тыпу «Дагестан», 10 грузпасажырских параходаў тыпу «Анадыр», 2 ледакольны транспарту тыпу «Муд’юг», 6 — тыпу «Аляксей Рыкаў» і 4 цеплахода для крыма-каўказскай лініі тыпу «Аджарыя».
Пасля вайны:
2 дызель-электрахода тыпу Валгаград — Валгаград і Баба-Задэ (будаваліся на Валгаградскім суднабудаўнічым і суднарамонтным заводзе),
3 цеплаходы тыпу «Сулака»,
9 цеплаходаў тыпу «Кіргізстан»,
2 цеплахода тыпу «Забайкаллі».
Навукова-даследчыя суда: Міхаіл Ламаносаў, Акадэмік Іофэ, Акадэмік Курчатаў і інш. (гл. Катэгорыя:Навукова-даследчыя суда СССР).
Суда на падводных крылах: «Ракета», «Камета», «Метэор», «Узыход».
З 50-х гадоў вялося масавае жыллёвае будаўніцтва. У народзе гэтыя кватэры называліся «хрушчоўкамі». Гэта жыллё было не зусім камфартабельным, але лепш камунальных кватэр і баракаў.
Жыллёвы фонд у гарадах і пасёлках гарадскога тыпу са 180 млн м2 агульнай (карыснай) плошчы ў 1913 вырас да 1529 млн м2 у канцы 1970. Па маштабах і тэмпах жыллёвага будаўніцтва СССР стаіць на адным з першых месцаў у свеце. У СССР на 1000 чал. насельніцтва ў 1969 пабудавана 9,3 кватэры, у ЗША — 7,3, у Вялікабрытаніі — 6,9, у Францыі — 8,7 кватэры. У СССР штогод будуецца больш за 2 млн кватэр, і ўсё ж праблема жылля застаецца яшчэ вострай.
Сувязь
Колькасць прадпрыемстваў пошты, тэлеграфа і тэлефона ў СССР на канец 1971 года склала 83 тысячы. Адпраўлена за гэты год 8,3 млрд лістоў, 35,1 млрд газет і часопісаў, 180 млн пасылак, 373 млн тэлеграм, адбылося 480 млн міжгародніх тэлефонных размоў, мелася 12,2 млн тэлефонных апаратаў, у тым ліку 11 млн аўтаматычных.
Дзяржаўны бюджэт СССР на 1972 год быў зацверджаны з сумай даходаў 173 814 млн рублёў, расходаў 173 615 млн рублёў.
Асноўную долю валютных паступленняў СССР, пачынаючы з 1960-х гадоў складаў экспарт сырой нафты[39]. Даходы ад экспарту нафты рэзка ўзраслі пасля араба-ізраільскай вайны 1973 года і які рушыў за ёй арабскага нафтавага эмбарга, у выніку чаго цана на нафту вырасла ў чатыры разы. Пасля іранскай рэвалюцыі 1979 года цана на нафту яшчэ падвоіліся. На думку аналітыкаў, менавіта дзякуючы значнага росту даходаў ад нафты савецкая эканоміка змагла пратрымацца яшчэ дзесяцігоддзе, дазволіўшы краіне задавальняць патрэбы велізарнага ваенна-прамысловага комплексу і іншыя надзённыя патрэбы, у першую чаргу — імпарт прадуктаў харчавання, які з прычыны агульнага заняпаду сельскай гаспадаркі быў неабходны для прадухілення вострай недахопу харчавання і нават голаду, а таксама сацыяльнай нестабільнасці.
Адным з вынікаў Антыалкагольнай кампаніі 1985 года з’явілася выбыццё (за наступныя 4 гады) з тавараабароту 63 млрд рублёў (афіцыйны курс даляра ЗША тады складаў 63 капейкі[40], фактычны курс даляра да рубля быў значна вышэй).
Значныя аб’екты: ЦУМ, ГУМ, Дзіцячы свет, Елісееўскі магазін.
машыны, абсталяванне і транспартныя сродкі — 41,4 %,
прадукты харчавання і прамысловыя тавары — 29,1 %,
руды, металы — 8,1 %,
хімічныя прадукты — 5,3 %
паліва і электраэнергія — 3,9 %,
драўніна, папера — 1,2 %,
іншыя тавары — 11,0 %.
Экспарт
У 1973 годзе дзякуючы чарговаму араба-ізраільскага канфлікту адбыўся моцны скачок коштаў на нафту. Гэта дазволіла ўраду адсунуць рашэнне назапашаных праблем на нявызначаны тэрмін, за кошт паскоранага развіцця сыравіннага сектара паліўна-энергетычнага комплексу. Забяспечыла запаволенне згубнага ўздзеяння палітыкі недастатковага вытворчасці тавараў спажывецкага попыту на самай СССР за кошт закупкі гатовай прадукцыі ў краін СЭВ. Забяспечыла адносную эканамічную стабільнасць і падтрыманне дастойнага жыццевага ўзроўню грамадзян. Дазволіла захаваць тэмпы развіцця ВПК.
Абарот знешняга гандлю СССР вырас за перыяд з 1970 па 1975 ў 2,3 разы[41]. Але калі ў 1970 годзе доля машын і абсталявання ў экспарце складала 21,5 %, то да 1987 года яна скарацілася да 15, 5 %. Экспарт ж паліва, які складаў у 1970 г 15,6 % узрос да 1987 да 46,5 %.[42]
машыны, абсталяванне і транспартныя сродкі — 15,5 %,
руды, металы — 8,5 %,
прадукты харчавання і прамысловыя тавары — 4,0 %,
хімічныя прадукты — 3,4 %,
драўніна, папера — 3,3 %,
іншыя тавары (у тым ліку зброю) — 22,8 %.
Каля 64 % знешнегандлёвага абароту даводзілася на сацыялістычныя краіны, у тым ліку 60 % на краіны-члены СЭУ; звыш 22 % — на развітыя капіталістычныя краіны (Германія, Фінляндыя, Францыя, Італія, Японія і інш.); звыш 14 % — на краіны, якія развіваюцца.
Валавы ўнутраны прадукт (ВУП) СССР у 1990 годзе быў роўны 1000 млрд руб. у цэнах 1990 года (па версіі зборніка «НХ ў СССР 1990 г»., у сучасных публікацыях прыводзяцца лічбы каля 1050 млрд рублёў)
ВУП СССР па афіцыйным курсе (з разліку 0,59 рублёў за 1 даляр ЗША) роўны 1695 млрд даляраў. Па паказчыку ВУП па афіцыйным курсе СССР у 1990 годзе займаў 2 месца, саступаючы толькі ЗША.
У сучасных публікацыях ВУП па афіцыйным курсе лічаць з выкарыстаннем «атлас-метаду». Для 1990 года курс роўны 1,05 савецкіх рублёў за даляр ЗША.
А па дадзеных ЦРУ складае каля 2700 млрд даляраў, у ЗША 5000 млрд даляраў. Па дадзеных ААН эканоміка СССР роўная 14,2 % ад сусветнага ВУП па ППС, на канец 80-хх, ВУП ЗША ад сусветнага ВУП па ППС.
ВУП СССР афіцыйна ўдзельнічаў у двух сопоставлениях ВУП па ППС валют.
Супастаўленне ВУП СССР і ФРГ за 1988 год: парытэт валют 4,28 заходненямецкія маркі за 1 савецкі рубель. ВУП на душу насельніцтва СССР роўны 38,3 % ад узроўню ФРГ.
Супастаўленне ВУП СССР і Аўстрыі за 1990 год: парытэт валют 26,58 аўстрыйскіх шылінгі за 1 савецкі рубель. ВУП на душу насельніцтва ў СССР роўны 41 % ад узроўню Аўстрыі
Афіцыйнага параўнання ВУП СССР і ЗША па ППС валют не было.
У якасці афіцыйнай ацэнкі выкарыстоўваецца ўскосная ацэнка ВУП ЗША і СССР, з дапамогай параўнання вынікаў афіцыйных супастаўленняў СССР і Аўстрыі, ЗША і Аўстрыі за 1990 год.
Вынік: парытэт валют 0,525 савецкіх рубля за 1 даляр ЗША.
Такім чынам ВУП на душу насельніцтва ў СССР складаў 2 659 500 000 000/290 100 000 = 9170 даляраў ЗША (ВУП у доларах ЗША/насельніцтва СССР) або ў пераліку на рублі 1000 000 000/290 100 000 = 3 448 рублёў у год або 287 рублёў у месяц. Пры гэтым заробкі міністраў СССР складалі 600 рублёў у месяц, а сярэдняя лата складала 200 рублёў[44].
ВУП на душу насельніцтва ў СССР 31,7 % ад узроўню ЗША. ВУП СССР у 1990 годзе роўны 36,5 % ад узроўню ЗША.
Існуюць шматлікія ацэнкі адносіны ВУП СССР і ЗША.
Узровень жыцця ў СССР згодна з ААН
З-за перакосу эканомікі ў бок цяжкай прамысловасці і ваенна-прамысловага комплексу для СССР быў характэрны істотны разрыў паміж агульным узроўнем эканамічнага развіцця і узроўнем жыцця насельніцтва. З 1990 года ААН штогод публікуе індэкс развіцця чалавечага патэнцыялу (Human Development Index) для краін членаў, які інтэгральна апісвае ўзровень іх матэрыяльнага і сацыяльнага развіцця, а таксама іх месца адносна іншых краін. Індэкс разлічваецца не для года публікацыі, а па дадзеных аб стане 2 гады таму (гэта значыць індэкс 1990 года паказвае сітуацыю 1988-га). У 1988 годзе СССР знаходзіўся на 26-м месцы[45] паводле справаздачы ААН.
…экономика СССР…к началу перестройки…была экономика мобилизационного типа (т.е. ориентированная на целевую концентрацию, мобилизацию ресурсов), с крайне высоким уровнем милитаризации, колоссальными различиями в техническом оснащении отдельных отраслей, глубоко автаркичная,
c утяжелённой структурой, административной системой управления и совершенно особым механизмом трудовых мотиваций. Наряду с существенными достижениями в некоторых сферах советская экономика несла на себе печать несомненной деградации и вырождения.
По оценкам Института народохозяйственного прогнозирования АН СССР, доля военных расходов в ВНП страны достигла в середине 80-х годов 23 %, доля производства вооружений в общем объёме продукции машиностроения составляет более 60 %
Если судить по общепринятым нормам, согласно которым рынок считается монополизированным, когда одно предприятие выпускает 1/3 продукции или контролирует 2/3 сбыта, то производственная структура в стране монополизирована на 70-80 %
Данные ГАТТ показывают, что в 1991 г. доля бывшего СССР в мировом экспорте составила всего 2,2 % (уступая, например Гонконгу — 2,8 % или Нидерландам — 3,8 %)
С одной стороны, в стране были системы спутниковой связи, роботы и лазеры, электронно-вычислительные машины четвертого поколения, происходило активное освоение космоса, с другой — сотни населенных пунктов все еще не были связаны дорогами, часть семей готовила пищу на керосинках, а значительная часть районных больниц не обеспечена водопроводом и канализацией
↑Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 62,63. ISBN9781107507180. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка)
↑Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 64,65. ISBN9781107507180. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка)
↑Красильщиков В. А. Вдогонку за прошедшим веком. М., 1998. С. 138.
Народное хозяйство СССР в 19.. году (Статистические ежегодники ЦСУ СССР за 1956—1990 годы) — Москва, изд-во «Статистика», позже изд-во «Финансы и Статистика».
Б. А. Введенский и др. Союз Советских Социалистических Республик. 1917-1967. — М.: «Советская энциклопедия», 1967.
Кудрицкий А. В. и др. Украинская Советская Социалистическая Республика: Энциклопедический справочник. — К.: УСЭ, 1987.
С. М. Ковалёв и др. Ежегодник Большой советской энциклопедии. 1972 год. — М.: Советская энциклопедия, 1972.
А. Ф. Трёшников и др. Географический энциклопедический словарь: Географические названия. — М.: Советская энциклопедия, 1989.
В. И. Щербакова и др. Географический атлас. 9 класс. — М.: Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР, 1991.
В. П. Дьяченко. История финансов СССР. — М.: «Наука», 1978.
Дэниел Ергин. В поисках энергии: Ресурсные войны, новые технологии и будущее энергетики = Daniel Yergin "The Quest: Energy, Security, and the Remaking of the Modern World". — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 720 p. — ISBN 978-5-9614-4379-0.
