Арзамас

Горад Арзамас руск.: Арзамас Герб^[d] Сцяг^[d] Краіна  Расія Рэгіён Ніжагародская вобласць Каардынаты 55°24′00″ пн. ш. 43°49′00″ у. д.^HGЯO Мэр Міхаіл Міхайлавіч Бузін Заснаваны 1578 Першая згадка 1578 Горад з 1719 Плошча 51,7 км² Вышыня цэнтра 150 ± 1 м Насельніцтва ▼103 629 чал. (2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 83147 Паштовы індэкс 607220 Аўтамабільны код 52, 152 Афіцыйны сайт arzamas.org/adm/admarz_n… Арзамас на карце Расіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арзамас (руск.: Арзамас) — горад (1719) у Расіі, гарадская акруга ў складзе Ніжагародскай вобласці. Насельніцтва 107,6 тыс. чалавек (2005). Заснаваны ў 1578 годзе.

Горад размешчаны ў цэнтры правабярэжнай часткі вобласці, ва ўзгорыстай мясцовасці на высокім правым беразе ракі Цёша (прыток Акі) за 110 км ад Ніжняга Ноўгарада, за 410 км ад Масквы на скрыжаванні чыгуначных магістраляў.

Развіта машынабудаванне, радыё- і прыборабудаванне, будаўнічая індустрыя, харчовая прамысловасць.

Гісторыя

Назва горада эрзянскага паходжання (эрзянскай мова — адна з мардоўскіх моў фіна-угорскай сям’і) і азначае «мілы» або «родная зямля».

Арзамас быў закладзены як горад-крэпасць у 1552 годзе па загадзе Івана Грознага. Аднак афіцыйна быў заснаваны толькі ў 1578 годзе. Горад адыграў важную ролю ў абароне паўднёва-ўсходніх межаў Расіі. У XVII ст. праз Арзамас ішлі шляхі з Масквы на паўднёвы ўсход краіны. У 1669—1671 гадах ён быў адным з цэнтраў сялянскай вайны пад кіраўніцтвам Сцяпана Разіна. У XVIII ст. Арзамас становіцца правінцыяльным горадам, па колькасці насельніцтва толькі крыху саступаючы Ніжняму Ноўгараду. Дзякуючы выгаднаму геаграфічнаму становішчу, на скрыжаванні дзясятка шляхоў, Арзамас стаў хутка развівацца. З сярэдзіны XVIII ст. пачынаецца «залаты век» Арзамаса, значна павялічылася колькасць жыхароў, развіваецца гандаль і прамысловасць. Арзамаскія купцы хутка багацелі.

Цяперашняя горадабудаўнічая структура Арзамаса склалася ў канцы XVIII — 1-й палове XIX ст. У вялікай колькасці будаваліся цэрквы — да пачатку XIX ст. іх налічвалася 36, прычым многія з іх па памерах і багацці аздаблення не саступалі маскоўскім.

Насельніцтва

Статыстыка колькасці насельніцтва з 1856 па 2024 Год Колькасць 1856 10 300 [2] 1897 11 000 [3] 1913 18 900 [2] 1926 15 000 [3] 1931 21 000 [2] 1939 26 000 [3] 1959 41 518 [4] 1967 57 000 [2] 1970 67 459 [5] 1973 77 000 [2] 1975 86 000 [6] 1976 86 000 [7] 1979 93 251 [8] Год Колькасць 1982 100 000 [9] 1985 94 000 [10] 1986 99 000 [7] 1987 108 000 [11] 1989 108 951 [12] 1990 110 000 [13] 1991 112 000 [7] 1992 112 000 [10] 1993 112 000 [7] 1994 112 000 [7] 1995 112 000 [10] 1996 112 000 [10] 1997 112 000 [14] Год Колькасць 1998 111 000 [15][10] 1999 111 300 [16] 2000 110 700 [17] 2001 109 600 [10] 2002 109 432 [18] 2003 109 400 [2] 2004 108 400 [19] 2005 107 600 [20] 2006 106 800 [21] 2007 106 300 [22] 2008 106 075 [23] 2009 105 787 [24] 2010 106 362 [18] Год Колькасць 2011 106 248 [23] 2012 105 667 [25] 2013 105 344 [26] 2014 105 065 [27] 2015 104 831 [28] 2016 104 785 [29] 2017 104 547 [30] 2018 104 140 [31] 2019 103 930 [32] 2020 103 979 [33] 2021 104 908 [34] 2023 103 997 [35] 2024 103 629 [1]

Гарады-пабрацімы

•  Popovo^[d], Балгарыя
•  Валожын, Беларусь
•  Зарайск, Расія (2004)^[36]
•  /  Новы Афон, Грузія / Аўтаномная Рэспубліка Абхазія (2013)
•  Растоў, Расія (2008)
•  Рума, Сербія (2006)

Вядомыя асобы

З Арзамасам звязаны імёны многіх выдатных людзей. Тут нарадзіліся Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі Сергій (1867—1944), архітэктар М. П. Карынфскі (1788—1851), жывапісец-педагог А. В. Ступін (1776—1861). У 1901 годзе ў Арзамасе адбываў ссылку Максім Горкі, у 1912—1918 гадах жыў Аркадзь Гайдар. Ураджэнцы Арзамаса таксама:

• Юрый Аляксандравіч Пуплікаў (1935—2006) — беларускі дзяржаўны дзеяч.
• Аляксандр Міхайлавіч Саржэўскі (1930—1983) — вучоны-фізік, Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі БССР.

Крыніцы

1. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx — Росстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126974795"></a>
2. http://www.MojGorod.ru/nizhegor_obl/arzamas/index.html
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q127274387"></a>
3. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2011/year/year2011.rar
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126688609"></a>
4. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php — Демоскоп Weekly.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683186"></a>
5. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php — Демоскоп Weekly.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683348"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690"></a>
6. Российский статистический ежегодник, 1998 год
7. http://istmat.info/files/uploads/18276/stat._ezh._rf_1994_demografiya.pdf
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689235"></a>
8. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php — Демоскоп Weekly.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683464"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4157690"></a>
9. Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
10. http://istmat.info/files/uploads/21317/nx_5.pdf
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689248"></a>
11. http://alcdata.narod.ru/USSR_70_1987 — М.: ЦСУ РСФСР. — 766 с.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3656004"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689077"></a>
12. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683566"></a>
13. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
14. https://istmat.org/files/uploads/45329/4naselenie.pdf
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689236"></a>
15. Большой словарь географических названий / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 51. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113510146"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q726762"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q887"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4236098"></a>
16. https://istmat.org/files/uploads/45390/07naselenie.pdf
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689238"></a>
17. http://istmat.info/files/uploads/45859/07_naselenie.pdf
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689246"></a>
18. http://nizhstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/nizhstat/resources/33f515804f636dedaa6baf9b972d8349/ЧИСЛЕННОСТЬ%20%20И%20%20РАЗМЕЩЕНИЕ%20%20НАСЕЛЕНИЯ%20НИЖЕГОРОДСКОЙ%20ОБЛАСТИ.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126936423"></a>
19. http://istmat.info/files/uploads/46358/r_05.doc
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689253"></a>
20. http://www.gks.ru/doc_2005/year05.zip
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689255"></a>
21. http://www.gks.ru/doc_2006/year06.zip
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689276"></a>
22. http://www.gks.ru/doc_2007/year07.zip
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126689278"></a>
23. Нижегородская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2008-2016 годов
24. http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667"></a>
25. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726"></a>
26. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 с.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996"></a>
27. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963"></a>
28. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268"></a>
29. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar — 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493"></a>
30. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — М.: Росстат, 2017.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
31. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — М.: Росстат, 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q56023898"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
32. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684775"></a>
33. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126688520"></a>
34. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906"></a>
35. https://rosstat.gov.ru/compendium/document/13282 — Росстат, 2023.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126719912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
36. https://web.archive.org/web/20180826214522/http://arzbiblio.ru/index.php/2009-10-07-06-13-00/2009-11-29-17-05-15/939-goroda-pobratimy-arzamasa

Літаратура

• Арзама́с // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — С. 477. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).
• Арзама́с // Большой словарь географических названий (руск.) / Гл. ред. В. М. Котляков. — Екатеринбург: У-Фактория, 2003. — С. 51. — 832 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-94799-148-9.
• Арзама́с // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 39. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арзамас