Лаці́на-сі́нэ-флексіо́нэ (Latino sine flexione — латынь без словазмянення) — міжнародная штучная мова на аснове латыні, створаная італьянскім матэматыкам Джузэпэ Пеана ў 1903 годзе. Пасля дапрацоўкі ў 1908 годзе атрымала назву інтэрлінгва (не трэба блытаць з іншай штучнай мовай з аналагічнай назвай — Інтэрлінгва).
Алфавіт і правапіс
Алфавіт лаціна-сінэ-флексіонэ супадае з лацінскім:
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z ae oe
Тое ж самае адносіцца і да правапісу. У мэтах спрашчэння магчыма пісаць e замест ae i oe, t замест th i f замест ph.
Вымаўленне
Звычайна ўжываецца вымаўленне, адпавядаючае так званай «класічнай» / «рэканструяванай» лацінскай мове:
- b чытаецца як «б», але як «п» у спалучэннях bs і bt.
- c заўсёды чытаецца як «к».
- h чытаецца як англійскае ці нямецкае «h» (глухое прыдыханне). Але ў спалучэннях ph, th, ch i rh не чытаецца ўвогуле (гэта значыць, яны вымаўляюцца як «п», «т», «к», і «р» адпаведна).
- qu — як «кў».
- s — заўсёды як «с».
- v — як «в» ці «ў».
- y — як нямецкая «ü» ці французская «u».
- ae — як «ай».
- oe — як «ой».
Вымаўленне астатніх гукаў адпавядае прынятай традыцыі. Дапушчальныя тыя ці іншыя адхіленні ад гэтага вымаўлення ў бок традыцыйнага, што адлюстроўваецца ў арфаграфіі (гл. вышэй). Галоўны націск заўсёды прыпадае на апошні склад слова, другарадны — туды, дзе гэта патрабуецца для мілагучнасці.
Слоўнікавы склад
Асноўная маса словаў запазычана з латыні, але ў відазмененай форме. Усе назоўнікі бяруцца ў форме аблатыва адзіночнага ліку. Прыметнікі бяруцца ў форме намінатыва адзіночнага ліку сярэдняга роду (для прыметнікаў на -e i -um, прычым -um мяняецца на -o). Дзеясловы ў большасці выпадкаў маюць форму ўсечанага лацінскага інфінітыва (адкідаецца канчатак -re).
Агульная характэрыстыка словаўтварэння
Лаціна-сінэ-флексіонэ — твор натуралістычнага кірунку ў канструяванні міжнародных моў. Яе граматыка ў асобных выпадках прасцейшая за граматыку эсперанта (напрыклад, адсутнічае скланенне прыметнікаў, змена дзеясловаў паводле часу, абавязковае ўжыванне канчатка множнага ліку). Але пры гэтым сістэма словаўтварэння запазычана з мовы-крыніцы — латыні і з-за гэтага валодае ўсімі якасцямі словаўтварэння еўрапейскіх натуральных моў: наяўнасцю выключэнняў, некалькіх мадэляў для ўтварэння аднаго і таго ж. Таму мова аказваецца больш складанай за любую іншую аўтаномную для чалавека, які не ведае ў той ці іншай ступені латынь.
Словаўтварэнне
Дзеяслоў
У дзеяслова адсутнічаюць катэгорыі асобы і ліку. Напрыклад: Me salta — Я скачу. Vos salta — Вы скачаце. Illo salta — Ён, яна, яно скача.
Адсутнічае катэгорыя часу: будучы можа быць адлюстраваны пры дапамозе прыслоўя і, а прошлы — прыслоўя е, якія ўказваюць на час назоўнікаў. Сам дзеяслоў пры гэтым не змяняецца. Будучы час абазначаюць звароты з мадальнымі дзеясловамі vol i debe. Няма змянення паводле накланенняў.
Ад уласна дзеяслова магчыма ўтварыць тры вытворныя формы: інфінітыў — дабаўленнем суфікса -re, актыўны дзеепрыметнік — дабаўленнем -nte, і пасіўны дзеепрыметнік — дабаўленнем -to. Напрыклад: ama — люблю, amare — любіць, amante — любячы, amato — любімы.
Спалучэнне дапаможнага глагола es (быць) з пасіўным дзеепрыметнікам утварае форму залежнага стану. Актыўны дзеяч пры гэтым уводзіцца пры дапамозе ab. Напрыклад: Filio es amato ab matre — Сын любімы маткай.
Назоўнік
У лаціна-сінэ-флексіонэ існуе канчатак множнага ліку назоўнікаў — -s (filio — сын, filios — сыны). Але гэты канчатак магчыма не ўжываць, калі множны лік бачны з кантэксту. Гэта значыць, decem simias i decem simia аднолькава значаць «дзесяць малпаў».
Граматычны род адсутнічае. Пол можа быць выказаны пры дапамозе змены кораня, дабаўлення вызначаных суфіксаў ці дабаўкі слоў mas — мужскі і femina — жаночы. Напрыклад: patre — бацька, matre — маці; propheta — прарок, prophetissa — прарочыца; cane mas — самец сабакі, cane femina — самка сабакі. Апошняя мадэль з’яўляецца прадуктыўнай, першыя дзве — непрадуктыўнымі.
Склоны перадаюцца парадкам слоў і прыназоўнікамі (напрыклад, родны склон — прыназоўнікам de).
Прыметнік
Прыметнік незмяняемы. Ступені параўнання ствараюцца пры дапамозе дабаўлення пэўных прыслоўяў.
Лічэбнікі
Колькасныя і парадкавыя
Сістэма лічэбнікаў запазычана з латыні ў некалькі спрошчаным выглядзе.
| Колькасны |
Пераклад |
Парадкавы |
Пераклад
|
| uno |
адзін |
primo |
першы
|
| duo |
два |
secundo |
другі
|
| tres |
тры |
tertio |
трэці
|
| quatuor |
чатыры |
quarto |
чацвёрты
|
| quinque |
пяць |
quinto |
пяты
|
| sex |
шэсць |
sexto |
шосты
|
| septem |
сем |
septimo |
сёмы
|
| octo |
восем |
octavo |
восьмы
|
| novem |
дзевяць |
nono |
дзявяты
|
| decem |
дзесяць |
decimo |
дзясяты
|
| viginti ці duo decem |
дваццаць |
vigesimo |
дваццаты
|
| triginta ці tres decem |
трыццаць |
trigesimo |
трыццаты
|
| nonaginta ці novem decem |
дзевяноста |
nonagesimo |
дзевяносты
|
| centum |
сто |
centesimo |
соты
|
| mille |
тысяча |
millesimo |
тысячны
|
| millione |
мільён |
millionesimo |
мільённы
|
Колькасныя лічэбнікі ад 11 да 19 утвараюца шляхам злучэння колькасных лічэбнікаў першага дзясятка згодна з мадэллю decimo-uno ці decem et uno «адзінаццаць». Парадкавыя — шляхам злучэння парадкавых лічэбнікаў першага дзясятка згодна з мадэллю decimo-unio «адзінаццаты». Колькасныя лічэбнікі ад 40 да 80 — шляхам дабаўлення да лічэбнікаў першага дзясятка -aginta (канчатковая галосная, калі яна ёсць, пры гэтым адкідаецца): quintaginta «пяцьдзясят». Парадкавыя лічэбнікі ўтвараюцца шляхам замены ў колькасных -inta на -esimo: quintagesimo «пяцідзясяты».
Прыслоўе
Невытворныя выслоўі запазычаны з латыні. Утварэнне прыслоўяў ад прыметнікаў ажыццяўляецца пры дапамозе выразаў cum mente ці in modo. Напрыклад: in modo fraterno — па-братэрску, cum mente diligente — старанна.
Прыслоўі ад назоўнікаў утвараюцца пры дапамозе in modo de. Напрыклад: in modo de fratre — па-братэрску.
Займеннікі
Асабістыя займеннікі
|
Адзіночны лік |
Множны лік
|
| Першая асоба |
me |
nos
|
| Другая асоба |
te |
vos
|
| Трэцяя асоба |
illo* |
illos
|
(*) Існуюць таксама спецыяльныя формы illa — яна, id — яно, illas — множны лік ад illa.
Зваротныя займеннікі
| Лаціна |
Пераклад
|
| se |
сабе
|
| se ipso |
сам сябе
|
Прыналежныя займеннікі
|
адзіночны лік |
множны лік
|
| першая асоба |
meo |
nostro
|
| другая асоба |
tuo |
vostro
|
| трэцяя асоба |
suo
|
Пытальныя займеннікі
| Лаціна |
Пераклад
|
| qui? |
хто?
|
| que? |
што? які з?
|
Адносныя займеннікі
| Лаціна |
Пераклад
|
| que |
што, які (з)*
|
| qui |
хто**
|
| quod |
што
|
| quem |
што, якога, каго***
|
| utro |
які з двух
|
(*) Назоўны склон, толькі для рэчаў.
(**) Назоўны склон, толькі для людзей.
(***) Вінавальны склон, як для людзей, так і для рэчаў.
Указальныя займеннікі
| Лаціна |
Пераклад
|
| illo |
тое (ён, яна, яно)
|
| illos |
тыя (яны)
|
| ce, hoc, isto |
гэта, гэтыя
|
| tale |
такі
|
| quale |
такі, як
|
| ipso |
сам
|
| idem |
той жа самы
|
Нявызначаныя займеннікі
| Лаціна |
Пераклад
|
| aliquo |
штосьці, хтосьці
|
| uno |
нехта
|
| omne |
усе, кожны
|
| nemine |
ніхто
|
| alio |
другі
|
| solo |
адзін, адзіны
|
| toto |
увесь
|
| neutro |
ні адзін з абодвух
|
| altero |
адзін з абодвух
|
| utroque |
абодва
|
Сінтаксіс
Дзейнік ставіцца перад выказнікам. Прамое дапаўненне — пасля выказніка. Прыметнік ставіцца пасля азначаемага назоўніка. Прыслоўе змяшчаецца пасля азначаемага дзеяслова і перад азначаемым прыметнікам.
Гл. таксама
Спасылкі
