Сахель Ни́гер [ 4] [ 5] [ 6] Ҡалып:Словуд , шулай уҡ Ниге́р [ 4] [ 5] франц. Niger [niˈʒɛʁ] (i ) Ни́ге́р Респу́бликаһы (франц. République du Niger [ʁe.py.bˈlik dy niˈʒɛʁ] Көнбайыш Африкалағы диңгеҙгә сығыу юлы булмаған дәүләт. Баш ҡалаһы — Ниамей ҡалаһы.
Нигер — донъяның иң ярлы илдәренең береһе, кеше үҫеше индексы буйынса һуңғы урындарҙың береһен биләй. Ил территорияһының 80 проценттан ашыуы Сахара сүллегендә урынлашҡан, ҡалған өлөшөн даими рәүештә ҡоролоҡ һәм сүлләнеү хәүефе аҫтында булған Сахель ярымсүллеге биләй. 23 миллиондан саҡ ҡына күберәк кеше йәшәгән халыҡ илдең көньяҡ сигендә һәм көнбайышында урынлашҡан. Ауыл хужалығы һәм файҙалы ҡаҙылмалар, тәү сиратта, уран сығарыу иҡтисадтың төп тармаҡтары булып тора.
Ҡалып:TOClimit
«Нигер» топонимы шул уҡ исемдәге гидронимдан — уның аша аҡҡан Нигер йылғаһынан алынған ((туарег телендә ⴻⴳⴻⵔⴻⵡ ⵏⵉⴳⴻⵔⴻⵡⴻⵏ Egerew n-Igerewen , тамашек телендә «Оло йылға» йәки «Йылғалар йылғаһы»[ 7]
Нигер Республикаһы Көнбайыш Африканың төньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Төньяҡта һәм төньяҡ-көнбайышта Алжир , төньяҡ-көнсығышта Ливия , көнсығыштан Чад , көньяҡта һәм көньяҡ-көнбайышта Нигерия , көньяҡ-көнбайышта Бенин һәм Буркина-Фасо , көнбайышта Мали менән сиктәш. Илдең диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. Дәүләт төньяҡ киңлектең 11°37′ һәм 23°33′ (төньяҡтан көньяҡҡа — 1300 км) һәм көнсығыш киңлектең 0°06′ һәм 16° араһында (көнбайыштан көнсығышҡа — 2000 км) ята. Нигер территорияһының майҙаны 1 267 000 км² тәшкил итә, майҙаны буйынса Африкала алтынсы урынды тора (Алжир, Конго Демократик Республикаһы, Судан, Ливия һәм Чадтан һуң), шулай уҡ Көнбайыш Африканың иң ҙур дәүләте булып тора[ 7]
[[Файл:Niger sat.png|thumb|300px|left|Нигер Республикаһына космостан күренеш.
Илдең төньяҡ өлөшөн Сахара сүллеге биләй, уның уртаһында ташлы Аир яҫы таулығы урынлашҡан. Аирҙың көнсығыш өлөшө ҙур ҡомло Тенере сүллегенә барып терәлә, майҙаны яҡынса 400 мең км² тәшкил итә. Төньяҡ-көнсығышта Джадо яйлаһы ята. Илдең көньяғын Сахель ярымсүллеге биләй. Көньяҡ-көнбайышында уңдырышлы тигеҙлек барлыҡҡа килтереп, Нигер йылғаһы аға.
Тимиа ауылы эргәһендәге Аир яҫы таулығы Нигер тулыһынса кембрий алды кристаллы тоҡомдарҙан — гранит һәм һәүерташтарҙан торған Африка платформаһында урынлашҡан. Территорияның күпселек өлөшөндә кристаллы тоҡомдар төрлө йәштәге ултырма япма (палеозой, мезозой , өсөнсө осор һәм дүртенсе осор) менән ҡапланған. Ер өҫтөнә сығып ятыусы өс кристаллы тоҡом файҙалы ҡаҙылмаларға бай. Интенсив эрозия һәм геологик процестарҙың оҙайлылығы Нигер территорияһының күпселек өлөшөнөң тигеҙләнеүенә килтергән[ 8]
Хәҙерге Сахара сүллеге территорияһында сағыштырмаса дымлы климат булғанда, Нигер халҡы хәҙергеләрҙән айырылып торған. Б. э. т. 7 — 6 мең йылдарҙа, Нигерҙа киффи мәҙәниәте осоронда, уның вәкилдәре оҙон, ҙур кәүҙәле була. Б.э.т. 5 — 3 мең йыллыҡта уны Сахара кипкәндән һуң эҙһеҙ юғалған Тенерия мәҙәниәте алмаштыра. Иҫән ҡалған кешеләре дымлыраҡ райондарға күсенеүе мөмкин.
XV—XVIII быуаттарҙа Нигер территорияһы аша каруан сауҙа юлдары үтә Нигерҙың көнсығыш өлөшө оҙаҡ ваҡыт Канем империяһы хакимлығы, ә һуңынан Борну батшалығы хакимлығы аҫтында була. Нигерҙың көнбайыш территорияһын XIII быуаттан алып XV быуаттарға тиклемге өлөшләтә Мали империяһы баҫып ала, әммә был империя юҡҡа сыҡҡандан һуң, күрше Сонгай кенәзлеге нығына. Ул Нигер йылғаһы үҙәненең көнбайыш өлөшөн ҡулға төшөрә. Әммә 1591 йылда Сонгай дәүләте Марокко солтаны армияһы тарафынан баҫып алына, шул уҡ ваҡытта хәҙерге Нигер территорияһында урынлашҡан көньяҡ райондар үҙаллылығын һаҡлап ҡала. Бында Лулани хакимлығы аҫтында Аский Нуха етәкселегендә Денди кенәзлеге барлыҡҡа килә; Марокко менән сик Мали менән Нигерҙың хәҙерге сиге урынында үткән. Артабан Денди кенәзлеге бер нисә ваҡ кенәзлеккә тарҡала, уларҙың һәр береһенә Аския вариҫы идара итә[ 9]
XVIII быуатта Нигер территорияһының күп өлөшө хәҙерге Нигерҙың төньяғында VIII быуатта йәшәгән туарегтар — күсмә ҡәбиләләр хакимлығы аҫтына эләгә. Улар Агадес солтанлығына нигеҙ һалан һәм Ниамейҙа коммерция базаһы була. Туарегтарҙың үҙәкләштерелгән хөкүмәте булмай, тик йәшәү рәүешенә ҡурҡынысы янағас ғына, улар ирекле конфедерацияға берләшә. Хәҙерге Нигерҙың көньяғында ултыраҡ ер эшкәртеүсе халыҡтар йәшәгән. Нигер үҙәнендә Сонгайҙағы Денди кенәзлеге һәм Досто короллеге урынлашҡан булған. Фулани жиһадынан һәм Сокото хәлифәлеге барлыҡҡа килгәндән һуң, Нигерҙың халҡы ҡасаҡтар иҫәбенә күпкә арта[ 10]
Нигерҙың региондары Административ яҡтан Ниамей баш ҡала округына һәм 7 төбәккә бүленә, улар, үҙ сиратында, 36 департаментҡа бүленә. Департаменттар ҡала һәм ауыл коммуналарынан тора.
№
Регион
Административ үҙәге
Майҙаны,[ 11]
Халҡы,[ 12] [ 13] [ 14]
Тығыҙлығы,
1
Агадес
Агадес
667 799
487 620
0,73
2
Диффа
Диффа
156 906
593 821
3,78
3
Досо
Досо
33 844
2 037 713
60,21
4
Маради
Маради
41 796
3 402 094
81,40
5
Ниамей
Ниамей
255
1 026 848
4026,85
6
Тахуа
Тахуа
113 371
3 328 365
29,36
7
Тиллабери
Тиллабери
97 251
2 722 482
27,99
8
Зиндер
Зиндер
155 778
3 539 764
22,72
Бөтәһе
1 267 000
17 138 707
13,53
Нигер халҡының 2020 йылға йәш-енес пирамидаһы
Халыҡ һаны — 23 миллион (2019 йыл баһаһы).
Йыллыҡ үҫеш — 3,7 % (2010 йылда донъяла 1-се урын).
Тыуым 1000 кешегә 51,1 тәшкил итә. Тыуымдың дөйөм күрһәткесе донъяла иң юғары күрһәткес булып тора — бер ҡатын-ҡыҙға 6,49 тыуым (2017)[ 15]
Үлем — 1000 кешегә 14,5.
Ғүмер оҙонлоғо: ирҙәр — 52 йыл, ҡатын-ҡыҙҙар — 54 йыл;
Уртаса йәш — 15 йәш, халыҡтың 68 проценты — 25 йәшкә тиклемгеләр[ 16]
Сабыйҙар үлеме — 1000 кешегә 115 (донъяла 3-сө урын).
Иммунодефицит вирусы (ВИЧ ) йоҡтороу күрһәткесе — 0,8 % (2007 йыл баһаһы).
Халыҡтың грамоталылыҡ кимәле яҡынса 28 % (43 % ир-ат, 15 % ҡатын-ҡыҙ, 2005 йыл) тәшкил итә.
Ҡала халҡы — 16 % (2008 йылда).
Нигер — донъялағы бик аҙ урбанизацияланған илдәрҙең береһе, ҡалаларҙа 16 процент йәшәй; Халыҡтың 84 проценты — ауыл ерендә йәшәүселәр[ 17]
↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects (ингл.) . International Monetary Fund (IMF) (11 октябрь 2019). Дата обращения: 13 март 2020. Архивировано 28 май 2020 года.↑ Human Development Indices and Indicators (ингл.) . Программа развития ООН . — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН. Дата обращения: 15 декабрь 2020. Архивировано 15 декабрь 2020 года.↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa ↑ 4,0 4,1 Ҡалып:Книга:Суперанская ↑ 5,0 5,1 Географический энциклопедический словарь: географические названия / Под ред. А. Ф. Трёшникова. — 2-е изд., доп.. — М .: Советская энциклопедия, 1989. — С. 335. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6 . ↑ Ҡалып:СГНЗС ↑ 7,0 7,1 Республика Нигер. Справочник., 1989 , с. 3↑ Республика Нигер. Справочник., 1989 , с. 3—4↑ Historical Dictionary of the Niger, 1997 , с. 114—115↑ Encyclopedia of African History, 2005 , с. 1089↑ Institut National de la Statistique du Niger: Annuaire statistique des cinquante ans d’indépendance du Niger 2012 йыл 2 февраль архивланған .
↑ Niger: Regions, Major Cities & Urban Centers — Statistics & Maps on City Population (билдәһеҙ) . Citypopulation.de. Дата обращения: 25 апрель 2014. Архивировано из оригинала 22 сентябрь 2018 года. ↑ Перепись населения 2012 года (geohive) (билдәһеҙ) . Дата обращения: 15 март 2017. Архивировано из оригинала 20 апрель 2015 года. ↑ Перепись населения 2012 года (statoids) (билдәһеҙ) . Дата обращения: 15 март 2017. Архивировано 24 июль 2009 года.↑ The World Factbook (билдәһеҙ) . Cia.gov. Дата обращения: 13 ноябрь 2019. Архивировано из оригинала 28 октябрь 2009 года. ↑ Панкадж Гемават. Мир 3.0: Глобальная интеграция без барьеров. — М .: Альпина Паблишер , 2013. — 415 с. — ISBN 978-5-9614-4438-4 .↑ Tableau de Bord Social édition 2020, стр. 16 (билдәһеҙ) . Institut National de la Statistique.
.svg)
,_view_of_Niger_river.jpg)
