Ərəb ədəbiyyatı

Ərəb ədəbiyyatı (ərəb. الأدب العربي) — ana dili ərəb dili olan tayfa və xalqların ədəbi əsərlərini əhatə edir. Ərəb dili qədim zamanlardan bəri Ərəbistan yarımadasında istifadə olunan bir dildir. İslam dini ortaya çıxdıqdan sonra İspaniyadan İndoneziyaya qədər uzanan bir ərazidə 600 il ərzində yayılaraq mədəniyyət dili oldu. Türkiyədə ərəb ədəbiyyatı üzrə akademik araşdırmalar, adətən ədəbiyyat fakültələrinin ərəb dili və ədəbiyyatı bölmələrində aparılır.

Qurani-Kərim

Klassik ərəb ədəbiyyatı

Klassik ərəb ədəbiyyatı İslamdan əvvəlki dövrdən Abbasilər dövrünün sonuna qədər olan prosesə verilən addır. Klassik ərəb poeziyasında həcv, mədhiyyə, fəxriyyə və s. kimi mövzular ön plana çıxır. Qəsidə və recez klassik ərəb ədəbiyyatının ən çox istifadə olunan formalarıdır.

İslamdan əvvəlki dövrdə ərəb ədəbiyyatı

Cahiliyyət dövrü adı verilən İslamdan əvvəlki dövrdə ərəb ədəbiyyatında şeirin özünəməxsus yeri var idi. Dəvə belində uzun səhra səfərlərinə çıxan bədəvilərin oxuduqları xalq mahnıları ərəb poeziyasının mənbəyini təşkil edir. İgidlik, məhəbbət və səhra həyatından bəhs edən bu xalq nəğmələri dəvə nəğməsi mənasını verən hida adlanır. Köçəri səhra əhalisinin oxuduqları bu xalq mahnıları şəhərlərdə oxunmağa başlayanda müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmış, müəyyən ölçülər qazanmışdır. Bu dövrdə tapmaca, heyvan nağılları, əfsanə və xalq nağılları kimi nəsr janrları da inkişaf etmişdir. Şəhəri gəzərək danışılan Samar adlı mif və nağıllar sonradan qələmə alınıb.

Sədrül-İslam Dövrü

İslam peyğəmbəri Məhəmmədin dövründə ölçülü və qafiyəli bir dil olan Quranın xüsusi yeri var idi. Əvvəlcə şairlərin əleyhinə olan Məhəmməd onların cəmiyyətdə təsirini görüb onlarla yaxşı münasibətə girmiş, İslamı təbliğ edən şairlərlə dostluq əlaqələri qurmuşdu. Onların arasında Həsən ibn Sabit peyğəmbərin şairi adlandırılmışdır. Ka'b ibn Malik və Abdullah ibn Rəvaha dövrün mühüm müsəlman şairlərindəndir. Ka'b ibn əl-Əşrəf, Əbu Afək, Mərhab ibn əl-Haris bu dövrdə yaşamış ərəb yəhudi şairləri idi və şeirləri ilə müsəlmanlara qarşı çıxdılar. Bu dövrdə tayfalar arasında gedən mübarizələr poeziyanın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Qəbilə şairləri tayfalarını müdafiə etmək üçün şeirlərini silah kimi istifadə edirdilər. Misal olaraq, dövrün tanınmış şairlərindən olan Əbu Qeys ibn əl-Əslətin şeirlərində qəbilə müharibələrinin təsiri aydın görünür. Şairin şeirlərindən belə anlaşılır ki, bu dövrdə döyüşçü-şairlər uzun müddət döyüşlərdə fəallıq göstərmişlər. Həqiqətən də, Əbu Qeys ibn əl-Əslət şeirlərinin birində müharibədən qayıdanda həyat yoldaşının onu tanımamasından bəhs edir.^[1]

Napoleon Bonapart

Nəcib Məhfuz

Modern ərəb ədəbiyyatı

1798-ci ildə Napoleon Bonapartın Misirə hərbi xidməti Ekspedisiya ilə başlayır. 1798-ci ildən sonra ərəb coğrafiyasında qərbləşmə hərəkatı başladı və mətbəə inkişaf etdi. Qərb dəyərləri ilə görüşən ərəb ziyalıları bu prosesdə yeni ideyalar kəşf etdilər. Bu kontekstdə ilk növbədə dövrün ərəb dünyasının geriliyinə həll yolu tapmağa çalışdılar. Bu dövrdə iqtisadi darlıq ərəb coğrafiyasındakı bir çox problemin səbəbi olaraq ədəbiyyatda işlənmişdir XIX əsrin sonları ərəb poeziyasının yenilikçi liderlərindən biri olan Mahmud Sami əl-Barudi Paşa (d.1839, ö.1904) və ondan təsirləndiyi Misirdəki Diriliş Məktəbi Ahmet Şevki (d.1868, ö. 1932), Hafiz İbrahim (d.1872, ö.1932) və İraqın məşhur şairlərindən Məruf Rusafi (d.1875, ö.1945) və İsmayıl Səbri Paşa (d.1854, ö.1923) , müasirlərindən Əhməd Məhərrəm (d.1877, ö.1945), Cəmil Sıtkı Zehavi (d.1863, ö.1936), Vahit Huyun (d.1966) kimi bir çox şairlər ərəb poeziyasının yenilikçilərindəndir. Əhməd Şövki müasir ərəb ədəbiyyatında məhək daşı hesab olunur. Hidivlərlə uğurlu əlaqələri sayəsində saray şairi vəzifəsinə yüksəlmişdir. Lakin bu prosesdə o, siyasi münasibətlərini qorumaq üçün saray camaatına yaltaqlıq etməkdə, ölkəsinin problemlərinə məhəl qoymamaqda ittiham olunurdu. İngilislər tərəfindən öz ölkəsindən sürgün edilmiş və Birinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra ölkəsinə qayıdaraq Misirin sosial problemləri ilə məşğul olmağa başlamışdır. Ərəb ədəbiyyatına çoxlu yeniliklər gətirdiyi üçün ona “şairlərin şahzadəsi” mənasını verən “Əmiruş-Şuara” titulu verilmişdir. İsmail Sabri Paşa Misirdə milli şüurun yaranmasına töhfə verdi. O, həm də neoklassik poeziyanın inkişafına töhfə vermiş mühüm şairlərdəndir. Altmışıncı illərdə nəsr qəsidələri üzərində mübarizə aparan bəzi ədəbiyyatçılar meydana çıxdı. Onlar harmoniya və metafor ilə kifayətlənməyə çalışdılar, lakin ortaq inanc budur ki, bu ərəb dilinə uyğun deyil. Nobel mükafatlı yazıçı Nəcib Məhfuz, yəqin ki, ərəb ədəbiyyatının ən məşhur müasir yazıçısıdır. Nobel mükafatı alması onun bütün dünyada tanınmasına imkan verdi. Nəcib Məhfuzun əsərlərində psixoanalitik yanaşmalara rast gəlmək mümkündür. Ona görə də onun Sigmund Freuddan təsirləndiyini söyləmək olar. Bu vəziyyətə Məhfuzun “Xan əl-Xəlili” romanında misal çəkmək olar.^[2]

Həmçinin bax

• Ərəb xilafəti
• Ərəblər
• Ərəb dili

Xarici keçidlər

• "Ərəb ədəbiyyatı. V-XIII əsrlər" dərsliyi işıq üzü görüb
• “Ərəb ədəbiyyatının ehramı Nəcib Məhfuz” kitabı çapdan çıxıb

İstinadlar

1. Essat Ayyıldız. Filoloji Alanında Teori ve Araştırmalar II (PDF). Gecə Kitablığı. 2020. səh. 67-95.^{[ölü keçid]}
2. Dr. Öğr. Üyesi Esat AYYILDIZ. KLASİK ARAP ŞİİRİNDE EMEVÎ DÖNEMİNE KADAR HİCİV (PDF). Gece Kitablığı. 2020.