Türkiyənin konstitusiya tarixi

1876-cı il Osmanlı Konstitusiyası

Türkiyənin konstitusiya tarixi — 1876-cı ildə Osmanlı İmperiyasının ilk əsas qanununun qəbulu ilə başlayan Türkiyə hüquq tarixindəki dövr. Türkiyə Cümhuriyyətinin müasir konstitusiyası 1921-ci ildə təsdiqləndi, sonra 1924, 1961, 1982-ci illərdə və ən sonuncu dəfə 2010-cu ildə dəyişiliklər əlavə olunmuşdur.^[1] 2000-ci illərdə Türkiyənin Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün siyasi meyarlara uyğun gəlməsinə imkan verən başqa bir konstitusiya dəyişilikliyi ilə bağlı məsələ yenidən qaldırıldı.^[2][3] Nəticədə, 2010-cu ildə konstitusiya referendumu keçirildi və yeni düzəlişlər təsdiqləndi.

İlk Osmanlı Məclisinin açılışı, (Meclis-i Umumî), 1877.

2005-ci ildən bəri Ədalət və İnkişaf Partiyası Türkiyənin parlament idarəetmə formasından prezident respublikasına keçməsi üçün kampaniya aparırdı. 16 aprel 2017-ci il tarixində Konstitusiya referendumu keçirildi və seçicilərin çoxusu prezident respublikasının qurulması, baş nazir vəzifəsinin ləğvi, parlament üzvləri sayının artırılması və Hakimlər və Prokurorlar Şurasında islahatların başlamasına səs verdi.^[4][5]

Mərhələləri

• 1808: II Mahmudun dövründə Ələmdar Mustafa Paşa tərəfindən hazırlanan Sened-i İttifak, 29 sentyabrda Rumeli və Anadolu liderləri ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanmışdır ki, mərkəzi hakimiyyət əyalətlərə hakim olsun.
• 1839: Mustafa Rəşid paşa tərəfindən noyabrın 3-də Əbdülməcid dövründə hazırlanmış Tanzimat fərmanı qəbul edildi.
• 1856: 1856-cı il tarixli Osmanlı İslahat fərmanı, Tanzimat fərmanını tamamladı və gücləndirdi.
• 1876: Osmanlı Konstitusiyası qəbul edildi və imperiyanın Birinci Məşrutiyyət dövrünü (1876–78) başlatdı.
• 1909: Osmanlı İmperatorluğunda İkinci Məşrutiyyət dövrü (1908-20) başladı, 1876-cı il Konstitusiyasına düzəlişlər edildi; konstitusiya parlament monarxiyası bərpa edildi, iki palatalı parlament yaradıldı, çoxpartiyalı sistem tətbiq olundu.
• 1921: Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk konstitusiyası qəbul olundu; milli suverenlik prinsipi elan edildi, bir palatalı parlament (Türkiyə Böyük Millət Məclisi) təqdim edildi, monarxiya rəsmi şəkildə ləğv edilməsə də faktiki olaraq Türkiyə respublika oldu.
• 1924: Konstitutsiyada dəyişiliklər edildi: monarxiya ləğv olundu, Türkiyədə respublika elan olundu.
• 1961: Konstitutsiyada dəyişiliklər edildi: hakimiyyət və bəzi vətəndaş hüquqlarının bölgüsü prinsipi elan olundular; yuxarı parlament palatası, Senat və Konstitusiya Məhkəməsi tətbiq olundu; İcra Hakimiyyətinin səlahiyyətləri genişləndirildi.
• 1982: konstitusiyanın yeni versiyası; hərbi rejimdən demokratik respublikaya keçid tənzimləndi, Senat ləğv edildi, ölkə bir palatalı parlamentə qayıtdı.
• 2010: 1982-ci il Konstitusiyasına Türkiyə qanunlarının Avropa Birliyi standartlarına uyğunlaşdırılması məqsədi ilə düzəlişlər qəbul edildi.
• 2017: 1982-ci il konstitusiyasına düzəlişlər; prezident respublikası elan olundu; Baş Nazir vəzifəsi ləğv olundu.

İstinadlar

1. The Grand National Assembly of Turkey. "Constitution Of The Republic Of Turkey" (PDF). Constitution Of The Republic Of Turkey. The Grand National Assembly of Turkey. 2016-07-15. Chapter Three, Section I, Article 41, Para 3-4. 2020-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-07-15.
2. "Draft proposal" (türk). 2007. 2007-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.
3. Yavuz, Ercan. "New constitution to dominate 2008". Zaman. 2008-01-01. 2008-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.
4. Желтов М. В. "Конституционный референдум в Турции: восход Эрдоганского султаната". ИнтерИзбирком. Информационно-аналитический портал о выборах в мире. 2017-05-19. 2020-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-19.
5. Suzan, Fraser. "Turkish assembly passes polemic bill to boost Erdogan powers". Associated Press. 2017-01-21. 2020-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-21.

Ədəbiyyat

• Yılmaz, Faruk. Türkiye'de Anayasal Gelişmeler ve Özellikleri. Ankara: Net Yayınları. 2016.
• Bozkurt, Gülnihal. Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne resepsiyon süreci (1839-1939). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1996. ISBN 975-16-0702-7.