Gürcüstan qıpçaqları

Gürcüstan qıpçaqları
Sayları və yaşadığı ərazilər
Dili	Qıpçaqca, gürcücə
Dini	Şamanizm, Gürcü pravoslav kilsəsi

Gürcüstan qıpçaq və kumanları Orta Asiyadan Şərqi Avropaya qədər böyük ərazilərdə məskunlaşmış qədim köçəri türk xalqlarından biridir. Onlar (Kuman-Qıpçaq Birliyi) Gürcüstan da daxil olmaqla, bölgədəki bir çox xalqın tarixində əhəmiyyətli bir rol oynadılar. 12-ci əsrdən 13-cü əsrə qədər qızıl dövrünü yaşayan Gürcüstanın gürcü monarxları minlərlə qıpçaq-kumandan yararlanaraq, onlardan qonşu müsəlman dövlətlərə qarşı hücumlarda istifadə etdilər.

Orta əsr Gürcüstanından bəhs edən Kartlis tsxovreba (Kartli yaşayışı ქართლის ცხოვრება) adlı salnamədə belə yazılıb:

Peçeneqlər alanların yanında yaşayırdı. İllər sonra peçeneqlər və ciklər türklər tərəfindən yerlərindən köçürüldükdən sonra peçeneqlər qərbə doğru getdi. Ciklər isə Abxaziya sərhəddinə getdi.

Tarixi

Erkən dövr

Qurucu David

Gürcülər ilə kuman-qıpçaqlar arasındakı ilk təmaslar XI əsrə, kuman və qıpçaqların Rusiyanın cənub çöllərində köçəri bir konfederasiya qurduğu vaxta təsadüf edir. Onların Gürcüstanla münasibətləri ümumiyyətlə dinc xarakter daşıyırdı. Üstəlik, o dövrün gürcü siyasətçiləri kuman və qıpçaqları Səlcuqlu fəthlərinə qarşı potensial müttəfiq kimi görürdülər. Gürcü salnamələrinə görə gürcülər köçərilərin yaxşı döyüş bacarıqlarına, cəsarətlərinə və əllərində olan böyük insan resurslarına bələd idilər.^[1]

Gürcüstan-kuman/qıpçaq ittifaqının memarı, on minlərlə kuman-qıpçaq döyüşçüsündən istifadə edən və onları öz səltənəti dövründə, 1118-ci ildə Gürcüstanda yerləşdirən kral IV David (1089-1125) idi. Davidin Səlcuqlu işğalçılarına qarşı mübarizəsindəki hərbi islahatlarının əsas hissələrindən biri olan bu tədbir yüksək səviyyəli gürcü nümayəndə heyətinin, o cümlədən padşahın özü və onun baş məsləhətçisi və tərbiyəçisi Georgi Çqondidinin qıpçaq qərargahına getməsiylə baş tutmuşdu. Köçərilərlə bu ittifaqı möhkəmlətmək üçün David Kuman-Qıpçaq şahzadəsi, Ətrak xanın (Atraka, gürcü salnaməsindəki Şarağanın oğlu) qızı Quranduxt ilə evləndi və yeni qohumlarını Gürcüstanda məskunlaşmağa dəvət etdi. Kral qıpçaqlarla alanlar arasındakı barışığa vasitəçilik etdi və ehtimal olunur ki, köçəri tayfaların Gürcüstan sərbəstcə keçməsini təmin etmək üçün 1109-cu ildə Ətrakı məğlub edən Kiyev Rus Böyük knyazı Vladimir Monomax ilə bəzi məsləhətləşmələr apardı.

Bu diplomatiya nəticəsində Ətrakın nəzdindəki 40.000 kuman-qıpçaq ailəsi Gürcüstanda məskunlaşdı. Razılaşmaya görə hər bir kuman-qıpçaq ailəsi gürcü ordusuna tam silahlanmış bir əsgər verməli idi. Onlara torpaq və silah verildi və şahın birbaşa nəzarəti altında nizamlı bir qüvvəyə çevrildi. Beş min nəfər kral qoruyucularının tərkibində idi; qalanları isə ,əsasən, Səlcuqlu türklərinə qarşı sərhəd bölgələrə göndərildi. Yarı köçəri bir həyat tərzi keçirdilər, Gürcüstanın mərkəzi Kartli ovalığını qışlaq, Qafqaz dağətəyi bölgələrini də yaylaq olaraq istifadə edirdilər.

Şərqi Slavyan salnamələrinin orta əsrlər məcmuəsi nəql edir ki, 1125-ci ildə Vladimir Monomaxın ölümündən sonra Ətrak xanın qardaşı Don qıpçaqlarından olan Sırçan xan Ətraka müğənni göndərdi və evinə qayıtmasını istədi. Rəvayətə görə xan müğənninin səsini eşidəndə və çöl otlarını iyləyəndə çöldəki köçəri həyatı üçün darıxdığını hiss etdi və nəhayət Gürcüstandan ayrıldı.^[2] Ancaq bir çox qıpçaq muzdluları Gürcüstan daxilində daimi məskunlaşdılar, pravoslav xristianlığını qəbbul etdilər, hətta yerli əhali ilə arasında əridilər.

Sonrakı dövr

Gürcülər tərəfindən "naqivçaqari" (yəni qıpçaqlaşmış) adı ilə tanınan xristianlaşmış (və artıq gürcüləşdirilmiş) qıpçaq zabitləri o dövrdəki zadəganların üsyanlarının yatırılmasında həlledici rol oynamışlar. Gürcü tacına sədaqətli xidmətləri sayəsində onların nüfuzu artdı və III Georginin (1156-1844) hakimiyyəti dövründə qıpçaqlar köhnə, mənffətçi aristokratiyanın tam əksinə olan yeni bir hərbi aristokratiya yaratdılar. Bu, aristokratiya müxalifətdə böyük narazılığa səbəb oldu, bu da Georginin varisi Kraliça Tamaranı (1184-11213) demək olar ki, bütün yüksək vəzifələrdəki kuman-qıpçaqları istefaya göndərməyə məcbur etdi.

Tamarın davamçısı IV Georgi (1213-1223) bəlkə də on minlərlə köçəri türk muzdlusundan istifadə etməyə davam etdi. Onları gürcülər "qivçaqni axalni", yəni "yeni qıpçaqlar" adlandırırdılar. Lakin onların bir hissəsi kral ordusuna xidmət etməkdən imtina etdi və müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən Gəncə və Arana köç etdi. Sonradan gürcülər bu qarətçi dəstələri məğlub edərək dağıtdılar. Köçərilərin bir qismi gürcü sıralarında xidmət etməyə davam etsələr də, bir sıra kuman-qıpçaq dəstələri 1225-ci ildə Gürcüstana qarşı etdiyi ekspedisiyada Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdi qoşuldu və bu da onun qələbəsini təmin etdi. Qıpçaqlar 1230-cu illərin sonlarında monqolların Gürcüstana yürüyüşü zamanı hər iki tərəfdə vuruşsalar da, sonra əksəriyyəti monqol qoşunlarının tərəfinə keçdi.

Bu gün

Müasir türk alimlərinin fikrincə, kuman-qıpçaqların Gürcüstanda olmasının izlərinə Türkiyə-Gürcüstan sərhəd ərazilərində, xüsusən Rize vilayətində rast gəlmək olar. Alimlər mövcud bəzi yerli ailə adlarını bir vaxtlar Gürcüstana xidmət etmiş qıpçaq qəbilələri ilə əlaqələndirirlər.^[3] 1944-cü ildə Sovet diktatoru İosif Stalinin hakimiyyəti altında Gürcüstandan deportasiya olunan müsəlman Axısqa türkləri də bəzən özlərini Gürcüstanın orta əsrlər kuman-qıpçaqlarının müasir varisləri hesab edirlər.^[4]

Şərqi qıpçaqlar

Şərqi qıpçaqlar tayfaları bir vaxtlar hakimiyyətləri altında olduqları kimek tayfaları və yenisey qırğızları ilə birləşərək qırğız adı altında Altay, Yeddisu, Tyan-Şan dağlarında yaşamağa başlamışdır. Qərbi Altay və ya Şərqi Qazaxıstan adlanan yerlərdə yaşayan insanlar tarixi ədəbiyyatda Şərqi qıpçaqlar adlanır. Böyük əksəriyyəti kimeklərlə qarıb qırğızlaşmış qıpçaqlar olduğu düşünülən şərqi qıpçaqların bir hissəsi Cənubi Altay və Yeddisu bölgələrində qalanlar bugünkü qazax xalqının^[5] yaranmasında böyük rol oynamışdır. 18-ci əsrdə ruslar və kalmıklar qırğızlaşan qıpçaqları qırğız kimi tanıdıqları üçün qazaxları da qırğız adlandırmışlar.

Qərbi qıpçaqlar

Qərbə gedən qıpçaqların əsrlər boyu Avrasiyanın Böyük çöllərini fəth edən və XI əsrdən XII əsrə qədər şərqdən qərbə istiqamətlənərək kumanlarla birlikdə Qara dənizin və Qafqazın şimalındakı çöllərdə köçəri həyat sürən qıpçaqların torpaqları 13-cü əsrin əvvəlində monqol yürüşlərindən sonra monqolların əlinə keşmişdir^[6].

Qafqaz qıpçaqları

Qafqaz qıpçaqları (və ya qafqaz tatarları) kökü qərbi qıpçaqlardan gələn türk xalqlarının Qafqazdakı nümayəndələridir. Bu gün noqaylar, qaraçaylılar, balkarlar, qumuqlar və urumlar kimi xalqlara ayrılır. Bundan əvvəl 10-cu əsrdə, 11-ci əsrin sonu - 12-ci əsrin əvvəllərində 70 il fasilə ilə 2 böyük qıpçaq köçü olmuşdur. Bunları bir-birilə qarışdırmamaq üçün gürcü mənbələrində köhnə qıpçaqlar (1118-ci ildə ilk gələnlər) və yeni qıpçaqlar (1185-ci ildə son gələnlər) şəklində qeyd edilmişdir. Monqollar 1220-1223 və 1235-1330-cu illərdə Qafqaz və Gürcüstana hücum etdilər.

Muzdlu döyüşçü kimi çıxış edən qıpçaqların cəsarəti və döyüş ruhu haqqında deyilənlər rus, macar, serb və gürcü ordularında yayılmışdır. Həmçinin qıpçaq mənşəli hökmdarlar rus, macar, bolqar, serb, gürcü və yunan taxtlarına çıxmışlar.^[7]

Buntürklər

Buntürklər qədim gürcü salnaməsində Moktsevay Kartlisay (მოქცევაჲ ქართლისაჲ) 10-cu əsrin sonlarında Kür çayı hövzəsində Sarkine, Kaspi, Urbnisi və Odzrake adlı kəndlərdə yaşadıqları qeyd edilir. Fransız təbiətşünası Brossetin fikrincə Buntürklər Turan tayfasıdır. Gürcü dilçi N.Y. Marra görə Buntürk yerli türk deməkdir. Bəzi alimlər buntürkləri Hun türkləri kimi göstərirlər.

Qədim gürcücə	Transkripsiya (ilk söz və son cümlə xaric)	Azərbaycanca tərcüməsi
პირველ ოდეს ალექსანდრე მეფემან ნათესავნი იგი ლოთის შვილთანი წარიქცინა და შეჴადნა იგინი კედარსა მას ქუეყანასა, იხილნა ნათესავნი სასტიკნი ბუნ-თურქნი, მსხდომარენი მდინარესა ზედა მტკუარსა მიხუევით, ოთხ ქალაქად, და დაბნები მათი: სარკინე-ქალაქი, კასპი, ურბნისი და ოძრაჴე, და ციხენი მათნი: ციხჱ დიდი სარკინისაჲ, უფლის-ციხჱ კასპისა, ურბნისსა და ოძრაჴისაჲ.[8]	odes aleksandre mepeman natesavni igi lotis šviltani c̣arikcina da šeqadna igini ḳedarsa mas kueq̇anasa, ixilna natesavni sasṭiḳni bun-turkni, msxdomareni mdinaresa zeda mṭḳuarsa mixuevit, otx kalakad, da dabnebi mati: sarḳine-kalaki, ḳasṗi, urbnisi da oʒraqe. (MK.S 320,2–65)	“Makedoniyalı İsgəndər kral Lotun nəvələrinə qalib gəldikdən sonra Kür çayı boyunca hərəkət etdi və burada yaşayan Buntürklərin qəbilələrini gördü. Buradakı kəndlərin adları Sarḳine-Kalaki, Kaspi, Urbnisi və Oraqe olaraq qeyd edilmişdir.”

Qədim qıpçaqlar

15 min qıpçaq əsgəri sayəsində 1121-ci ildə Səlcuqlulara qarşı Didqori döyüşündə qalib gələn gürcülər bu qələbəni hər gün sentyabr ayında Didgoroba ()იდგორობა) adlandırdıqları gündə qeyd edirlər.

Qara dəniz və Qafqazın şimalındakı çöllərdən enən kuman-qıpçaq türkləri ilə gürcülər arasında ilk qarşılaşma XI əsrdə baş verdi və ümumiyyətlə bu ilk münasibətlər sakit idi. Şimaldan gələn bu yeni türk tayfalrı gürcü mənbələrində çox vaxt qıpçaqlar kimi qeyd edilir, lakin nadir hallarda koman olaraq da qeyd edildiyi məlumdur.^[9] Kiyev Rus dövlətinin tərkibində olan şərqi slavyanlar tərəfindən dəfələrlə məğlub edilən qıpçaqlar 1095-1106-cı illəri arasında qıpçaqların bir qismi Atrakın (Atraka ათრაქა, Artuq) başçılığı ilə qəbilələrini tərk edərək 750 km şərqə köç etdilər və alanların yanında yerləşdilər.^[9] Beləliklə, qıpçaqlar və onların cənub qonşuları olan gürcülər arasında təmas qaçılmaz oldu. 1106-cı ildə Baqrationi sülaləsindən olan gürcü kralı IV David ilk həyat yoldaşından boşandı və qıpçaq lideri Atrakın qızı Guranduht (Gurანდუხტი Guranduxṭi) və ya Guaranduht (გუარანდუხტი Guaranduxṭi) ilə evləndi.^[10][11] Daha sonra vahid dövlətin xaricində olan Tiflis Müsəlman əmirliyini öz hakimiyyəti altına salmaq və Gürcüstanı ələ keçirmiş Səlcuqlulara qarşı çıxmaq üçün qıpçaq döyüşçülərini ölkəsinə dəvət etdi. Dövrün yazıçısı Mateosunun yazdığına görə 1121-ci ildəki Didqori döyüşündə gürcü ordusunun tərkibində 15000 qıpçaq döyüşçüsünün olmuşdur. Dörd əsr boyu müsəlmanlar tərəfindən idarə olunan Tiflis qıpçaqlar sayəsində 1122-ci ildə Gürcüstan krallığı tərəfindən ələ keçirildi. Qıpçaqların gəlişinin dəqiq vaxtı heç bir yerdə qeyd edilməsə də qəbul edilən tarix 1118-ci ildir. Müasir gürcü tarixçilərindən biri olan akademik İvane Cavahişvili (ჯავახიშვილი ჯავახიშვილი 1876 - 1940), Qıpçakların Gürcüstana gəlişinin 1118-1120-ci illər aralığında davam etdiyini və qıpçaqların yay və qış vaxtları Gürcüstan ərazilərinə gəldiyini bildirir. Gürcü salnaməsində Kartlis tsxovrebada yazılan məlumata görə 40000 qıpçaq və 5000 qul Gürcüstana köçmüşdür. Gürcüstana ilk dalğa olaraq gələn bu qıpçaqları 70 il sonra gələn ikinci dalğa qıpçaqlardan ayırmaq üçün ilk gələnlərə qədim qıpçaqlar deyilir.^[12]

Heyvandarlıqla məşğul olan köçəri qıpçaqlar həyat tərzlərinə uyğun olduğu üçün sərhədyanı bölgələrə yerləşmişdir.^[9] Məskunlaşmış qıpçaqlar əsasən Səlcuqlularla sərhəd bölgələrinə yerləşdirildi.^[13] Davidin tarixçisinin qeydlərinə görə, digər ölkələrin elçiləri tez-tez hədiyyələr gətirər, sülh və ölkələrini qıpçaqlar tərəfindən qarət edilməməsini tələb edərdilər. Gürcü araşdırmalarının əksəriyyətində yayılmış fikirə uyğun olaraq Davidin iddiasına görə qıpçaqların Gürcüstan ərazisində yerləşməsi yaxşı bir şey idi, çünki onlar ölkənin siyasi və hərbi həyatında mühüm rol oynayırdılar.^[14] Davidin tarixçisi bir dəfə 15000 döyüşçüdən bəhs edir.

Yeni qıpçaqlar

XII əsrdə kuman-qipçaqların (Polovtsy) ərazisi şərqi slavyanların (Rusiyanın) cənubunda, Qara dənizin və Qafqazın şimalında yerləşirdi.

Qıpçaqların keçib Gürcüstana gəldikləri Dəryal keçidi

Rus salnamələrində verilən məlumata görə 1174-cü ildə qıpçaqlar Koçak və Qıpçaq Atrakın oğlu Konçakın rəhbərliyi altında Preyeslava hücum etmiş və 1177-ci ildə ruslardan asılı olan Berendeylərin 6 şəhərini almış, Rostovtsev yaxınlığındakı şərqi slavyan (rus) alaylarını məğlub etmiş və çox sayda əsir götürmüşdülər. Rusca bir kitabda Konçakın yanında odlu silahdan atəş açan bir əsgər və avtomatik ox atan mexanizmin olduğunu və bunların 50 əsgəri əvəz etdiyi qeyd edilir.^[15] İqor dastanı şərqi slavyanlarından olan Novqorod-Seversk knyazı İqor Svyatoslaviçin 1185-ci ildə kuman-qıpçaq birliklərinə qarşı uğursuz yürüşündən bəhs edir. 1186-cı ildən etibarən ruslar qıpçaqları qovmağa başladılar və bu səbəbdən qıpçaqlar Qafqaza və Gürcüstana köç etmişdilər. Qafqazda qıpçaqlar və Gürcüstan arasında birbaşa torpaq əlaqəsi yox idi və aralarında alanlar (bir qismi indiki osetinlərin əcdadlarını təşkil edən əsas xalqlardan biri.Digər bir qismi Türksoylu olmuşlar və əsasən indiki balkarların soykökündə iştirak etmişdir) var idi.^[7] Bu gün Gürcüstan (Cənubi Osetiya) və Rusiya (Şimali Osetiya-Alanya) arasındakı Kazbek dağının şərqində yerləşən Dəryal keçidi alanların nəzarətində idi və qıpçaqlar bu keçiddən istifadə edərək Gürcüstana köç etdi. III Georgi dövrünün qeydlərində qıpçaqlar zaman-zaman müharibələrə çağrılan bir qəbilə kimi xatırlanır. Gürcü salnamələri yeni və köhnə qıpçaqları ayırd edir. Georginin qızı və onun varisi Tamar dövründə (1184-1207) Kartlis tsxovrebada "yeni" qıpçaqlardan məlumat verilir. "Yeni qıpçaqlar" adı ilə yəqin ki, xristianlığı qəbul edən qıpçaqları adlandırılmışdır, çünki F.Sıxarulidzenin fikrincə, sonradan xristianlığı qəbul edən gürcülər də "yeni gürcülər" adlandırılırdı.^[9] Xristianlaşmış və gürcüləşmiş olan qıpçaq mülki şəxsləri "qıpçaqlığını itirmiş" gürcülər hesab olunurdu və aznavur adlanan gürcü zadəganlarının qanlı iğtişaşlarında əsas rol oynayırdılar. Bunların içərisindən çıxan və gürcüləşən qıpçaqlar arasında gürcü-qıpçaq ordusunun baş komandanı və daxili işlər naziri Kubasar və Kutlu Aslan fərqlənirlər. Gürcü ordusundakı muzdlu qıpçaq əsgərlərinin pullarını ödəmək üçün olan və sakıpçako adlanan verginin III Georgi dövründə yığılmağa başladığı təxmin edilir.^[9] Bu xəracı toplayan məmur mənasını verən "mosaqipcahke" termini IV David tərəfindən 1297-ci ildə yayımlanan sənəddə rast gəlinir. Yeni qıpçaqlardan bəziləri kral ordusuna qoşulmaqdan imtina edərək Gəncə və Aran kimi Azərbaycan bölgələrinə köçmüşlər. 1230-cu ildən başlayaraq monqolların gürcülərə üzərinə olan yürüşləri zamanı qıpçaqlar parçalandı və bəziləri monqol ordusuna qoşuldu.^[16]

Mirası

Bəzi tarixçilər iddia edirlər ki, qıpçaqlar gürcü dilini asanlıqla öyrənmişlər və Davidin salnaməsindəki "Qıpçaqların əksəriyyəti gündən-günə xristian olur" kimi ifadələr qıpçaqlar tez assimilyasiya olunduğunu göstərir.^[9]

Gürcü yazılı əsərlərində və müxtəlif təhrir dəftərlərində rast gəlinən xüsusi adlar Marine Janashiaya görə gürcücəyə oğuz dil qrupuna daxil olan anadolu türkcəsi, azərbaycan türkcəsi və qafqaz türk dillərindən keçmişdir. Gürcülərin xəzərlər, peçeneqlər, qıpçaqlar və monqollarla təmasda olduqları tarixdən məlumdur. Qafqazda məskunlaşan türk tayfalarına aid xüsusi adlar svan dilində və Gürcüstanın dağlıq bölgələrindəki ləhçələrində də nəzərə çarpır. Yazılı mənbələrin olmaması səbəbindən qaraçay-balkarlara və qumuqlara aid olan bu xüsusi adların Gürcüstanın dağlıq bölgələrində ləhçələrə hansı əsrdə nüfuz etdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyil.

Gürcüstanda məskunlaşan bu qıpçaqların axısqa türklərinin əcdadlarından biri olduğu da iddia edilir.^[17][18] Ümumiyyətlə, qıpçaqlar Axısqa, Batumi və Şərqi Qara dəniz bölgəsinin türkləşməsində rol oynamışdılar.^[19]

Akdes Nimet Kuratın sözlərinə görə, Gürcüstana gedən kumanların çoxu geri qayıtmadı, orada qaldı və müxtəlif düzənliklərə yerləşdirildi. Şərqi Anadolu və Çıldır gölü ətrafındakı qıpçaqlar onların varisləridir.^[20] Beləliklə, bu qıpçaqlar bugünkü axısqa türklərinin və Artvin, Ardahan, Oltu, Tortum və Narman xalqlarının etnik quruluşunda payı sahibi olmuşdur.^[21]

Oğuz və qıpçaq türklərinin qaynayıb-qarışdığı ərazilər Türkiyənin şimal-şərqində yerləşən Artvin ilinin Ardanuç, Artvin Mərkəz, Yusufeli, Şavşat mahalları, Ardahan Posof bölgəsi və Ərzurumun Çoruh çayı hövzəsində məkunlaşanlar ilə oxşar cəhətləri var.^[22]

Həmçinin bax

• Kumanlar
• Didqori döyüşü
• Kalka döyüşü
• Qıpçaqlar
• Anadoluda qıpçaqlar
• Qıpçaq dilləri

İstinadlar

1. ge iconThe Georgian Chronicles about the Cuman - Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project Arxivləşdirilib 2020-03-06 at the Wayback Machine.
2.  (rus.) The Polovtsi Arxivləşdirilib 2010-01-20 at the Wayback Machine in История Дона и Северного Кавказа с древнейших времен до 1917 года.
3. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism Arxiv surəti 29 sentyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2007-09-29 at the Wayback Machine.
4. Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999 # 1(2), p. 162-165.
5. "Rusiya imperiyasında yaşayan xalqların əlifba sırası ilə siyahısı" (rus. ). www.demoscope.ru. 21 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
6. Lars Johanson. Qıpçaq türklərinin aspekti və hərəkətliliyi haqqında tipoloji qeydlər. səh. 171.
7. 16. "The Kipchak Turks". The Slavonic Review (ing. ): 68–85.
8. მოქცევაჲ ქ ართლისაჲ, შატბერდისეული ვერსია Arxivləşdirilib 2012-02-24 at the Wayback Machine, [თავი ა~] (Qədim gürcücə)
9. "Gürcüstan qıpçaqları" (türk. ). /www.gdd.org.tr. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib.
10. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
11. "Şota Mesxi, bir möcüzə" (PDF) (gürc. ). orthodoxy.ge. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
12. (PDF) (türk. ). www.ahiska.org.tr http://www.ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi10/parcali/14_sirali-1.pdf. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
13. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
14. "Kartlis tsxovreba" (gürc. ). titus.uni-frankfurt.de. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib.
15. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
16. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
17. Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999, səh. 162-165
18. Tombuloğlu, Tuba (2003). Kafkasya'nın etnik ve kültürel yapısı'nın oluşumunda Türklerin rolü Arxivləşdirilib 2014-09-23 at the Wayback Machine. T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü (Genel Türk Tarihi) Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans tezi, danışman: Saadettin Gömeç, Ankara.
19. Gül, Muhittin (2009). Türk-Gürcü ilişkileri ve Türkiye Gürcüleri Arxivləşdirilib 2018-05-16 at the Wayback Machine. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2009-I).
20. Kurat, Akdes Nimet (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, səh. 84.
21. Özel, Haşim (2007). “Ahıska Türkleri Yakın Tarihi”, 'Eğitişim Dergisi, E-Eğitim Bilim ve Sanat Dergisi, noyabr 2007, sayı: 17, səh. 3-4.
22. "Ana vətənlərindən 8 ölkəyə dağılmış xalq" (PDF) (türk. ). www.turkishstudies.net. 21 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

Mənbə

• Anchabadze, G.Z. (1980), The Qipchaks in Georgia. — “Problems of Modern Study of Turks”. Alma-Ata (a publication in Russian)
• Chkhataraishvili, K. (1986), The Kipchak Resettlement in Georgia 1118, in: Georgian Soviet Encyclopedia (Encyclopaedia Georgiana), Tbilisi (in Georgian)
• Golden, PB (1984), Cumanica I: the Quipchaqs in Georgia, Archivum Eurasiae Mediiaevi 4: 45-87
• Kirzioglu, MF (1992), The Qipchaks in the Upper Valley of the Kura River, Ankara (in Turkish)
• Rapp, SH (2003), Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5
• Suny, RG (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition, Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3
• Wink, Andre (2001), Nomads in the Sedentary World, Routledge (UK) ISBN 0-7007-1370-0