Avstriya-Macarıstan quldeni

Avstriya-Macarıstan quldeni (alm. Gulden‎, mac. forint, xorv. forinta/florin, çex. zlatý) — 1858–1892-ci illərdə Avstriya və Avstriya-Macarıstan imperiyalarında pul vahidi.

Tarixi

24 yanvar 1857-ci ildə Avstriya alman dövlətləri ilə pul vahidlərini unifikasiya edən pul konvensiyasını (Vyana Pul Konvensiyası) imzaladı. Əvvəllər 1753-cü il tarixli konvensiya əsasında zərb olunan qulden yeni valyutanın 1 qulden 5 kreytserinə bərabər oldu. Köln markası yerinə zərbedilmənin əsasını gömrük funtu təşkil etdi (Zollphund = 500 q), onlar içərisində 45 qulden Avstriyada, şimali alman torpaqlarında isə 30 taler zərb olunurdular. Daha əvvəl 60 kreytserə bölünən qulden, 100 yeni kreytserə (Neukreuzer) bölünməyə başladı. Konvensiyaya uyğun olaraq, şimali alman dövlətləri 900-cu əyarlı gümüş müttəfiq taleri (Vereinstaler) və ikiqat müttəfiq taleri zərb etməyə başladı, onlar müvafiq olaraq 1,5 və 3 Avstriya-Macarıstan quldeninə bərabər idilər. Müttəfiq qızıl sikkələr də zərb olunurdular, onların adı krona (Krone) və yarıkrona idi. 1753-cü ilin konvensiyasına əsasən, Avstriya Mariya Tereza taleri və dukatı zərb etmək hüququnu qorudu. Yeni pul sisteminə Avstriya valyutası (Österreichische Währung) adı verildi və 1 sentyabr 1858-ci ildən etibarən bütün imperiyada yeganə qanuni sistem olaraq qəbul edildi.^[1]

1866-cı ildə, Avstriya-Prussiya müharibəsindən sonra Avstriya Vyana Pul Konvensiyasından çıxdı, lakin onun normalarına uyğun olaraq sikkə zərb edilməsinə davam etdi.

Sikkə və əskinaslarda valyutanın fərqli adları yerləşdirilmişdir. Əskinaslarda nominallar qulden (alm. Gulden‎), sikkələrdə isə florin (alm. Florin‎) olaraq qeyd olunurdu.

1867-ci ildə Avstriya-Macarıstan müqaviləsinin imzalanması və 1868-ci ildə Avstriya-Macarıstanın qurulmasından sonra "forint" (mac. Forint) macar adı altında sikkələrin buraxılmasına başlandı. Kreytser xırda sikkələri də iki növdə zərb olunurdu: nominal həm alman (kreuzer), həm də macar (krajczár) dillərində qeyd olunurdu.^[2] 1862-ci ildə Avstriyanın mülkü sayılan Lombardiya-Venesiya krallığı üçün sikkələr soldo (it. soldo) nominalı ilə zərb olunurdular.^[3]

1880-ci ildən əskinasların bir tərəfində alman dilində (nominal qulden olaraq qeyd olunurdu), digər tərəfində macar dilində (nominal forint olaraq qeyd olunurdu) mətn var idi.^[4]

Qalisiyada quldenə (florin) qeyri-rəsmi olaraq "rinski" (ukr. Ринський; "bazar pulu") deyilirdi.

1866-cı il Avstriya üçün uğursuz keçən müharibədən sonra, hökumət kağız pulu buraxılışında artıma getmək məcburiyyətində qaldı. 1867–1873-cü illər ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişafı üçün əlverişli olmuşdular, lakin sonra beş illik iqtisadi böhran başladı və nəticədə büdcə defisiti yarandı, hansı ki bəzən dövlət büdcəsinin 1/4 hissəsinə çatırdı. Böhrandan əvvəlki səviyyələrə yalnız 1881-ci ildə çatmaq mümkün oldu. Avstriya-Macarıstanın yaranmasından sonra təxminən dörddə bir əsr ərzində sikkəyə nisbətən kağız quldenlərində təxminən 18% təşkil edən əlavə qiymət saxlanılırdı. Qızıl və gümüş sikkələr dövriyyədə demək olar ki iştirak etmirdi, onları daha çox yığmaq üçün istifadə edirdilər. Hesablamalar demək olar ki, tamamilə kağız quldenlərinə keçirildi. 1889-cu ilədək büdcəni sabitləşdirmək və onun profisitini təmin etmək mümkün oldu.^[5]

2 avqust 1892-ci ildə qulden əvəzinə Avstriya-Macarıstan kronu tətbiq olundu. Pul islahatı zamanı gümüş standartından qızıl standartına keçid edildi. Əvvəllər buraxılmış sikkələr və əskinaslar 1900-cü ilə qədər bu nisbətdə dövriyyədə idilər: 1 qulden (florin) = 2 kron, 1 kreytser = 2 heller.

Sikkələr

Avers	Revers	Nominal	Diametr, mm	Çəkisi, q	Qalınlığı, mm	Çevrəsi	Metal	Zərb olunma illəri	Tiraj
Avstriya tacı torpağları üçün kreytserlər
		½ kreytser[şərh. 1]	17	1,67	naməlum	hamar	Mis	1858–1861, 1863–1866, 1877, 1881, 1885, 1891	Ümumi olaraq[Tirajlar 1] — 50 milyondan aşağı olmayaraq[6]
		1 kreytser[şərh. 2]	19	3,15[şərh. 3]—3,6[şərh. 4]	1,25[şərh. 5]—1,5[şərh. 6]	hamar	Mis	1858–1863, 1873, 1878, 1879, 1881, 1885, 1891	Ümumi olaraq[Tirajlar 2] — 361 milyondan aşağı olmayaraq[6]
		4 kreytser	27	13,2	2,9	hamar	Mis	1860–1862, 1864	Ümumi olaraq[Tirajlar 3] — 47.050.527[6]
		5 kreytser	16	1,3333	naməlum	kəsik-kəsik	375-ci əyarlı gümüş	1858–1860, 1863, 1864	Ümumi olaraq[Tirajlar 4] — 8.223.939[7]
		5 kreytser[şərh. 7]	16	1,3333	naməlum	kəsik-kəsik	375-ci əyarlı gümüş	1867 А	69.375[7]
		10 kreytser	18	2	naməlum	kəsik-kəsik	500-cü əyarlı gümüş	1858–1865	Ümumi olaraq[Tirajlar 5] — 11.636.194 aşağı olmayaraq[7]
		10 kreytser[şərh. 8]	18	2	naməlum	kəsik-kəsik	500-cü əyarlı gümüş	1867 A	58.500[7]
		10 kreytser	18	1,6667	0,86	hamar	400-cü əyarlı gümüş	1868–1872	Ümumi olaraq[Tirajlar 6] — 143.441.836[7]
		20 kreytser	21	2,7	1	hamar	500-cü əyarlı gümüş	1868–1870, 1872	Ümumi olaraq[Tirajlar 7] — 91.060.620[8]

Xatirə sikkələri

Xatirə sikkələri zaman-zaman müxtəlif hallarda buraxılırdı. Bu sikkələr, bir qayda olaraq, kiçik tirajlarla buraxılırdı, bəzən nominal işarəsi qeyd olunmurdu və əslində pul dövriyyəsində istifadə edilmirdilər.^[9][10].

Avers	Revers	Nominal Həsr olunmuş tədbir	Diametr, mm	Çəkisi, q	Qalınlığı, mm	Çevrəsi	Metal	Zərb olunma illəri	Tiraj
Xatirə sikkələri (nümunəlik)
		2 florin Vyana Atıcılıq Festivalı		22			900-cü əyarlı gümüş	1873
		1 florin "Adalbert" (Prşibram) mədəninin 1000 metr dərinliyinə çatma xatirəsinə[11]		12,34			900-cü əyarlı gümüş	1875	8000
		1 forint II İosifin Şelmetsbanyedəki irsi mədəni		12,3457			900-cü əyarlı gümüş	1878	400, а также 3 шт. из золота и 3 шт. из меди
		2 florin I Frans İosif və Elizabet Bavariyalının gümüş toyu[12]		24,69			900-cü əyarlı gümüş	1879	275 000
		2 florin Atıcılıq Festivalı		24,69			900-cü əyarlı gümüş	1880
		2 florin Kuttenberq şəhərindəki Müqəddəs Varvara kafedralı		22,3			900-cü əyarlı gümüş	1887	ansirkuleyted — 400, pruf — naməlum

İstinadlar

1. Зварич, 1976. səh. 8-9
2. Cuhaj 1801-1900, 2009. səh. 84—93, 596-600
3. Cuhaj 1801-1900, 2009. səh. 815
4. Cuhaj, 2008. səh. 83—85
5. Травин Д., Маргания О. Глава 4. Австро-Венгрия: Развод по габсбургскому счету // Европейская модернизация. В 2 томах. «Philosophy». 1 (3000 nüs.). М.; СПб.: АСТ, Terra Fantastica. 2004. ISBN 5-17-027096-8.
6. Cuhaj 1801-1900, 2009. səh. 84
7. Cuhaj 1801-1900, 2009. səh. 86
8. Cuhaj 1801-1900, 2009. səh. 88
9. Bruce, 2007. səh. 20—21
10. Памятные монеты Франца-Иосифа I Arxivləşdirilib 2018-08-16 at the Wayback Machine, Мюнцкабинет
11. Горное дело, отражённое в монетах разных стран мира Arxivləşdirilib 2018-08-16 at the Wayback Machine, Горная промышленность
12. Avers и Revers, 2016

Şərhlər

Şərhlər

1. ½ kreytser nominallı 3 növ sikkə mövcuddur, onların arasında o qədər də böyük fərq yoxdur
2. 1 kreytser nominallı 2 növ sikkə mövcuddur, onların arasında o qədər də böyük fərq yoxdur
3. 1881-ci ilə qədər
4. 1885-ci ildən sonra
5. 1881-ci ilə qədər
6. 1885-ci ildən sonra
7. Əvvəlki sikkə növündən fərqli olaraq, bunun üzərində imperator Frans İosifin (bakenbard ilə) portreti təsvir olunmuşdur
8. Əvvəlki sikkə növündən fərqli olaraq, bunun üzərində imperator Frans İosifin (bakenbard ilə) portreti təsvir olunmuşdur

İllərə görə sikkələrin tirajları

1. İllərinə görə ½ kreytserin tirajı: 1858 B — 11.058.000, 1858 А, 1858 E, 1858 M и 1858 V — naməlum; 1859 B — 13.397.000, 1859 A, 1859 E, 1859 M и 1859 V — naməlum; 1860 A, 1860 E и 1860 V — naməlum; 1861 A — naməlum, 1861 B — 3.474.000; 1863 B — naməlum; 1864 А и 1864 V — naməlum, 1864 В — 7.598.000; 1865 A — naməlum, 1865 В — 7.182.000; 1866 А — naməlum; 1877 — naməlum; 1881 — 4.200.000, 1885 — 2.000.000; 1891 — 2.000.000.
2. İllərinə görə 1 kreytserin tirajı: 1858 B — 23.497.000, 1858 А, 1858 E, 1858 M и 1858 V — naməlum; 1859 B — 93.406.000, 1859 A, 1859 E, 1859 M и 1859 V — naməlum; 1860 B — 87.955.000, 1860 A, 1860 E и 1860 V — naməlum; 1861 B — 54.201.000, 1861 A и 1861 Е — naməlum; 1862 B — 11.599.000, 1862 Е — naməlum; 1863 Е — naməlum; 1873 А — naməlum; 1878 — naməlum; 1879 — naməlum, 1881 — 37.900.000; 1885 — 29.000.000, 1891 — 23.800.000.
3. İllər və zərbaxanalar görə 4 kreytserin tirajı: 1860 A, 1860 B и 1860 Е — 1.558.875; 1861 А — 17.548.750, 1861 В — 18.852.734, 1861 Е — 1.817.118; 1862 В — 383.000; 1864 В — 6.890.050.
4. İllər və zərbaxanalar görə 5 kreytserin tirajı: 1858 А и 1859 А — 2.405.583, 1858 В — 851. 1858 V — naməlum; 1859 М — 1.319.754, 1859 V — 1.335.900; 1860 A — naməlum, 1860 B — 851. 1860 V — 226.000; 1863 A — 1.012.500; 1864 A — 1.922.500.
5. İllər və zərbaxanalar görə 10 kreytserin tirajı: 1858 А — 85.500, 1858 V — 1.354; 1859 А — naməlum, 1859 M — 933.450, 1859 V — 3.624.860; 1860 V — 2.712.320; 1861 V — 962.310; 1862 V — 400.590; 1863 A — 6.312.500; 1864 A — 1.050.000, 1864 V — 362.800; 1865 V — 1.198.280.
6. İllər və zərbaxanalar görə 10 kreytserin tirajı: 1868 — 11.681.600, 1869 — 29.628.270; 1870 — 34.878.309, 1871 — 1.700.080; 1872 — 65.553.577.
7. İllərinə görə 20 kreytserin tirajı: 1868 — 29.621.005, 1869 — 31.042.105; 1870 — 29.821.875, 1872 — 575.635.

Ədəbiyyat

• Аверс и реверс истории. М.: Международный нумизматический клуб. [Ред. кол.: А.В. Митяева и др.] 2016. ISBN 978-5-9906902-6-4.
• Зварич В. В. Нумизматический словарь (2-е изд). Львов: Вища школа. 1976.
• Bruce C.R. II, Michael T., Cuhaj G. Unusual world coins (5-е изд). Iola: Krause Publications. 2007. ISBN 978-089689576-8.
• Cuhaj G., Michael T., Miller H. Standard Catalog of World Coins 1801-1900 (6-е изд). Iola: Krause Publications. 2009. ISBN 978-0-89689-940-7.
• Cuhaj G.S. Standard Catalog of World Paper Money. General Issues 1368—1960 (12-е изд). Iola: Krause Publications. 2008. ISBN 978-0-89689-730-4.