امارت اسلامی افغانستان (<abbr title="Llingua non definida na plantía {{obtener idioma}}.">fa-af) Islamskie Państwo Afganistanu (pl) Islamic Emirate of Afghanistan (en) Afganská islamská republika (sk)
Afganistán[13] ye un país allugáu n'Asia que llenda con Irán al oeste, con Paquistán al sur y al este, con Turkmenistán, Uzbequistán y Taxiquistán nel norte y China nel estremu más oriental del país. Nun tien salida al mar. El gobiernu d'anguaño decidió qu'esti seya'l nome provisional del país hasta aprobar la constitución.
L'anterior gobiernu talibán diba camudar el nome oficial del país, Estáu Islámicu del Afganistán, pol d'Emiratu Islámicu del Afganistán, nome que namás ta reconocíu por Arabia Saudita, los Emiratos Árabes Xuníos y Paquistán.
Orixe y historia del nome
El nome Afganistán tórnase como la tierra de los afganistanos (de los afghanistanos). Cunta con dos partes: afghan y stan.
Los Pashtus, la etnia más numberosa del país, entamaron a emplegar el términu afghan pa nomase a ellos dende la dómina Islámica. Acordies a W.K. Frazier, M.C. Gillet y numberosos estudiosos: La pallabra afghan apaez por primer vegada na historia nel Hudud-al-Alam nel añu 982. Sicasí, hai dalgo mitolóxicu nel nome qu'arrodia al mesmu d'un alu máxicu que lu asitia en feches anteriores.
La cabera parte, -stán, ye un sufixuindo-iranín que significa llugar, emplegáu en munches llingües de la rexón.
Nel sieglu XIXGran Bretaña y Rusia llucharon en delles guerres, una y bones los británicos queríen caltener el control de la ruta del accesu al Indostán y los rusos víen na conquista del territoriu un primer pasu pa tener una salida meridional que-y diera al país puertos nel océanu Índicu. La victoria de los británicos dio-yos el control del territoriu hasta que, dempués de la Primer Guerra Mundial, el país algamó la so independencia.
Dende la década de 1930 el país tevo un réxime monárquicu hasta la década de 1970. Dellos grupos guerrilleros valtaron la monarquía y tentaron d'implantar nel país un réxime marxista-leninista. La rocea de parte de la población fizo que se rebelara, y la Xunión Soviética mandó los sos soldaos pa restablecer l'orde. Nun pudieron facelo, y viéronse obligaos a retirase del país en 1988-89 dempués de tener perdío bien de vides nel intentu por controlar del país. En 1992 establecióse una república islámica, y en 1996 la milicia talibán fízose col control del gobiernu y estableció un gobiernu integrista basáu na llei islámica (xaria).
El réxime talibán refugó estraditar, dempués de los atentaos del 11 de setiembre de 2001, a los Estaos Xuníos a Osama bin Laden, cabezaleru de la organización al-Qaeda responsable de los atentaos que s'abellugaba nel país, y una coalición de países, encabezaos polos Estaos Xuníos, invadió militarmente'l país y quitó a los talibanes del poder. En 2004 celebráronse eleiciones, nes que foi elixíu presidente Hamid Karzai.
Gobiernu y Política
La situación política de Afganistán ye abondo complexa y confusa. Namái qu'acabó colos talibanes la coalición liderada polos Estaos Xuníos, pue falase d'un estáu de forma nominal pa referise a Afganistán.
El presidenteHamid Karzai gobierna namái que la capital y dalgo más del restu'l país, que tovía podemos camentar como inestable. Tovía anguaño hai focos de talibanes que seríen a surdir y una riestra de caudillos llocales qu'anden a la gueta d'un mayor poder rexonal.
Les Naciones Xuníes y otres organizaciones desempeñen un papel perimportante na igua del país. Sicasí, tovía ye abondo farragoso'l ser a barruntar qué va asoceder con Afganistán a llargu plazu.
Les caberes eleiciones parllamentaries celebráronse en setiembre de 2005.
Sicasí, polo menos dende'l puntu de vista formal, el país ye una república islámica y tien dos cuerpos llexislativos: el Conseyu del Pueblu, con 249 miembros; y el Conseyu d'Ancianos, con 102.
Defensa
El país tenía, en 2008, un total de 76.000 soldaos, toos ellos pertenecientes al exércitu de tierra. Había amás, nel país, 50.700 soldaos de la fuercia d'interposición patrocinada pola OTAN: 20.600 norteamericanos, 8.300 británicos, 3.300 alemanes, 2.700 franceses, 2.500 canadianos, 2.400 italianos... Arriendes d'ello, taben desplegaos, na vera la frontera con Paquistán, otros 20.000 soldaos, mayormente norteamericanos.
El gastu militar, espresáu en porcentaxe sobro'l productu interior brutu del país, yera en 2005 del 9,9%.
Afganistán ye un país interior y montés n'Asia central, con llanures nel norte y nel suroeste. El puntu más altu ye Nowshak, a un altor de 7.485 m. penriba la mar. Munches fasteres del país son secañoses, y l'agua fresco ye dalgo escoso. Afganistán tien un clima continental, con branos calentonos ya iviernos fríos. El país ye suxetu de frecuentes terremotos, anque nun suelen ser grandonos, sobre too nel noreste d'Hindu Kush, nuna zona montañosa. D'unos 647.500 km cuadraos, ye'l 41 país más grande.
Les fontes naturales de bayura del país cunten con oru, plata, cobre, cinc y fierro nel sureste; piedres precioses y semiprecioses nel noreste; y un puxu significáu en reserves de petroleu y gas natural. El país tamién tien carbón, cromu, talcu, bariu, sulfuru, plomu y sal. Sicasí, toes estes fontes d'enerxía y minerales nun foron estrayíos pola invasión soviética y la siguiente guerra civil. Agora hai planes de trabayu que fairán posible estrayelos nun futuru.
Afganistán ye un país probe dafechu, en manes de la droga, l'opiu. Oficialmente dizse que ye un país agrícola, siendo el 61% de la población la que trabaya la tierra, cuntando que cultiven cereales, frutales, frutos secos y algodón. Pero escaecen de dicir que l'opiu ye una fonte de gananciales mui granible. Acordies a la historia oficial, la mayoría de l'agricultura faise nes llanures del norte, averaes a les fronteres con Turkmenistán, Uzbequistán y Taxiquistán. Tamién hai perimportantes rebañaes d'oveyes "karakul", asina como artesanía d'alfombres. Posee bultables reserves de gas natural, qu'empreses de capital norteamericanu tán explotando a baxo rendimientu. Nun somos a escaecenos qu'entama a cuntase con una industria en desarrollu nel sector testil y alimenticiu. En xeneral, la economía Afganistana ta poco espoxigada por mor de les guerres que sofrió'l país, a la falta d'un gobiernu central que funcionare y la separtación de la sociedá en grupos tribales.
La economía ta condergada poles axitaciones polítiques y militares, asina como pola seca grandono qu'hebo ente 1998 y 2001. La mayoría la xente'l país tien falta de comida, vistíu, atención médica y otros problemes, too ello enanchao poles operaciones militares y la inseguridá política. La inflación dibúxase como un grave problema. Tres de la guerra escontra la coalicción liderada polos Estaos Xuníos que finó col gobiernu de los talibanes en payares de 2001, munchos de los agricultores camudaron los sos cultivos por pagues n'efectivu en cuentes de cultivar alimentos pal consumu internu. Un exemplu abondosu ye'l cultivu d'opiu, que vio como s'enanchaba na última domina: Afganistán tresformóse nel primer proveedor illegal d'opiu nel mundiu.
El puxu internacional pa reconstruyir Afganistán llevaron a la creación de l'Autoridá Interina d'Afganistán, recoyíu nel Alcuerdu de Bonn (2001). En xineru de 2002, na Conferencia en Tokyo de Donantes pa la Reconstrución d'Afganistán, recoyéronse unos 4.500 millones de dólares, que seríen alministraos pol Bancu Mundial. Les xeres per afitaes pa la reconstrución cunten coles instalaciones sanitaries, pa educación y salú, meyora del sector agrícola, asina como tamién carreteres, enerxía y telecomunicaciones. Dos tercios de la población vive con menos de dos dólares nel día.
No que cinca a les cifres, rescampla nel país el sector primariu. Arriendes del opiu, destaquen pola so importancia la producción de trigu (3.363.000 tonelaes nel añu fiscal 2006-07), cebada (364.000 t) y arroz (361.000 t). El ganáu ye otra fonte importante de riqueza pa los Afganistanos. Nel añu citáu había censaos nel país 9.259.000 oveyes, 6.746.000 cabres y 174.000 camellos.
El comerciu esterior ye claramente deficitariu, una y bones el país tien d'importar tola maquinaria que necesita, amás de combustible, melecines, comida... y práuticamente namái esporta fruta, pieles y alfombres. El so principal sociu comercial ye Paquistán, al que van trés cuartes partes de les sos esportaciones y d'aú vienen el 16% de les importaciones.
Demografía
Cola capital en Kabul y con 28.266.000 habitantes nel 2008, Afganistán ye un de los países más probes del mundiu. La política camiante y la guerra interna esboroñaron la so débil economía ya infraestructures, de tala miente qu'un terciu de la so población dexó'l país.
Acordies una estimativa de 2006, la población crez un 2,67% al añu. L'indiz de natalidá ye d'un 46,6 cada 1000 habitantes, asina como l'indiz de mortalidá ye d'un 20,34 per cada 1000 habitantes. La tasa de mortalidá infantil ye d'un 160,23 per cada 1000 nacencies. La seguranza de vida ye de 43,34 años.
Etnies
La población afganistana sepártase en delles etnies, a falta d'un censu que recueya los datos de cada una de les etnies, la composición averada de la población ye la siguiente (acordies a la CIA World Factbook): pashtus 42%, taxiquistaninos 27%, hazaras 9%, uzbecos 8%, aimaqs 3%, turcomanos 2%, y grupos menores 4%.
Llingües
El pashtu y el dari son dambes les llingües oficiales del país. El dari fálalu'l 50% la población y el pashtu ye falao pol 35% de la población. Amás d'estes, tán les llingües turcomanes: l'uzbecu y el turcomanu que son falaos pol 8% y el 3%. El baluchi fálalu'l 2% de la xente y otres que son emplegaes pol 2%.
Relixón
Mezquita Azul en Mazari Sharif
El 99% de la xente ye musulmán (sunites el 82% y xiítes el 17%). L'ún per cientu restante ye d'otres relixones.
La cultura d'Afganistán ye milenaria. Tien abondo influxu del islam, anque tamién recibió, a lo llargo los sieglos, influyencies del hinduismu y del budismu.
Hai oxetos d'Arte Gandhara del sieglu I al VII, con marcáu influxu grecorromanu. Dende l'entamu del sieglu XX l'arte afganistanu escomencipió a emplegar téuniques occidentales. L'arte yera una xera de calter masculín, anque ultimamentemente les muyeres son a destacar nello.
Los monumentos históricos del país foron abondo dañaos polos años de guerra, y un exemplu d'ello son les dos xigantesques estatues de Buda qu'había na provincia de Bamiyan, estrozaes polos talibanes por ser consideraes idólatres.
El 71,9% de la población ye analfabeta (2006), y ente les muyeres l'índiz llega al 87,4%%. Nel país hai unes 3.000 escueles, pero bona parte delles tán nuna situación llamentable depués de dómines de guerres y conflictos. Los profesores son 27.000 que dan clas a 3.900.000 alumnos en primaria y 300.000 en secundaria.
Na Universidá de Kabul tán matriculaos 7.000 estudiantes y hai otres cuatro universidaes en Kabul, ente elles la Universidá Americana d'Afganistán que pon les clases n'inglés. Nes otres provincies cúntase con otres 10 universidaes.
.svg)
