Mosaïek is 'n kunsvorm waar 'n groot beeld of patrone gevorm word deur gebruik te maak van 'n groot aantal klein gekleurde klippies, teëltjies, gekleurde glas of ander materiale. Mosaïek word hoofsaaklik vir binnenshuise versiering en dekor gebruik.
Met mosaïekkuns word bedoel die maak van 'n patroon of afbeelding deur klein stukkies gekleurde glas, steentjies of 'n ander geskikte materiaal in 'n grondlaag van sement saam te voeg. Mosaïeke is veral tydens die Romeinse tyd en Vroeg-Christelike periode gebruik vir die versiering van vloere, mure (sowel binne as buite 'n gebou) en plafonne. Die beginsel van die mosaïekkuns is eenvoudig: figure word met gekleurde stukkies materiaal in ʼn bedding van sement vasgelê.
Eers word 'n dik, growwe laag sement aangebring, en daarna volg 'n fyn, verhardingslaag waarin die steentjies gelê word. In die 1ste eeu v.C. is 'n nuwe, duursame en waterdigte sement in Italië uitgevind, wat cocciopesto genoem is.
Dit het bestaan uit vulkaniese sand (pozzolaan) uit Suid-Italië, wat met marmergruis of kalk vermeng is. Hierin word vierkantige marmer- of steenblokkies (tesserae) gedruk sodat dit dig teen mekaar lê en ʼn patroon (die opus tesselatum) ontstaan. Hierdie mosaïekvorm was in die Romeinse tyd besonder gewild en word vandag nog toegepas. Wanneer die vierkantjies baie klein is, sodat byna skilderagtige effekte verkry word, noem ʼn mens dit opus vermiculatum.
Hierdie tegniek is meestal in ateljees toegepas. Om steeds groter kleurmoontlikhede te verkry, is daar nie net marmer nie, maar ook kosbare stene soos lasuursteen, albaster, malagiet, oniks, ensovoorts gebruik. Verder is daar ook gebruik gemaak van glas wat by 'n hoë temperatuur met metaaloksiede gekleur is. Die mosaïek is daarna met sandsteen of tinoksiede gepoleer. Hierdie twee tegnieke is net in vloermosaïeke toegepas en is dikwels met mekaar gekombineer (byvoorbeeld 'n rand van tesselatum rondom 'n voorstelling in vermiculatum). Wanneer steen plate wat volgens grootte gesny is, styf teen mekaar gepak word, praat 'n mens van opus sectile.
By muurmosaïeke, opus musivum, is daar soos volg te werk gegaan: Eers is die muur waarop die mosaïek aangebring sou word, so grof moontlik gemaak. Die eerste laag sement, wat bestaan het uit ʼn samestelling van sand, puin en dies meer, kon dus beter aan die growwe oppervlak vassit. Daarop is ʼn tweede, ietwat fyner, laag aangebring en laastens 'n derde laag, waarin die mosaïek gelê is. By ʼn muurmosaïek kon daar uiteraard meer van glas gebruik gemaak word as by 'n vloermosaïek.
Dit het die moontlikheid van meer kleure, kleurskakerings en skilderagtige effekte geskep. In groot mosaïeke, byvoorbeeld in die Aya Sofia in Istanbul of die San Marco-plein in Venesië, kan op die tweede laag 'n growwe onderskildering gesien word en op die boonste laag 'n meer gedetailleerde skets. Die derde laag is altyd in klein deeltjies aangebring, presies so veel as wat die kunstenaar op een dag met mosaïek kon vermag. Die vooraf uitgewerkte, gekleurde onderskildering volgens freskotegniek het die voordeel gehad dat dit die kleureffek van die daaropliggende tesserae versterk het.
So is daar byvoorbeeld altyd met rooi geskilder op die plek waar goudkleurige tesserae moes kom. Muurmosaïeke, veral die uit die Bisantynse era, se oppervlakke was nooit heeltemal glad nie. Deur die ietwat ongelyke oppervlakke is ʼn ongekende ryk en afwisselende inval van lig in die tesserae bewerkstellig. Hierdie lewendige effek is byvoorbeeld duidelik in die St. Clemente in Rome te sien.
Geskiedenis
Vir die vroegste inligting oor mosaïeke is 'n mens op die bewaarde kunswerke self aangewese, omdat daar geen geskrewe aantekeninge bestaan nie. Mosaïeke is al duisende jare gelede gemaak. Oor die presiese plek en aard van die ontstaan daarvan is daar egter steeds geen duidelikheid nie. Omstreeks 3000 v.C. was daar in Oeroek (vandag Warka of die Bybelse Erech) in Sumerië 'n versieringstegniek bekend wat nou verwant was aan mosaïek.
Die mure en suile van paleise was versier met klei stafies waarvan die bokant beskilder (in rooi, swart en wit) en gebak was. Die kleistafies is in 'n nat laag klei gedruk en allerlei dekoratiewe patrone (veral die sigsag) het ontstaan. Verskeie goeie voorbeelde van die sogenaamde kegelmosaïek het bewaar gebly. Soortgelyke inlegtegnieke was ook by ander antieke volke bekend, onder meer in pre-Columbiaanse Amerika, waar die Mayas die fasades in Uxmal en Chichén Itza met mosaïek versier het.
Die Egiptenare het 'n eenvoudige vorm van glasmosaïek geken, soos byvoorbeeld in die tempel van Ramses II (1290-1224 v.C.) in Heliopolis. In Olynthos (5de eeu v.C.) en Pella (4de eeu v.C.). albei in Macedonië, is mosaïeke van gepoleerde spoelklippies gemaak. In die Romeinse tyd het die mosaïekkuns 'n bloeityd beleef en verskillende tegnieke is ontwikkel. Vloermosaïeke is hoofsaaklik in swart-wit gemaak, maar soms ook in kleur. 'n Beroemde gekleurde vloermosaïek is die Alexander-mosaïek (75 n.C.) by Pompeii (Huis van die Faun).
Dit beeld die geveg tussen Alexander die Grote en Darius uit in die slag by Issus (333 v.C.) en is waarskynlik gemaak volgens 'n skildery uit ca. 300 v.C. Die mosaïek is tans in die Nasionale Museum in Napels. Ook in die Vroeg-Christelike periode is baie mosaïeke gemaak: uit hierdie periode dateer ook die eerste geskrewe bronne, onder meer 'n edik van Diocletianus wat handel oor die maak van mosaïeke. Grootskaalse versierings met mosaïeke van religieuse voorstellinge in kerke was algemeen.
Die kleure was intens en veral goud is baie gebruik om die heiliges ʼn bonatuurlike aura te gee. Dit is gedoen deur 'n klein stukkie bladgoud onder verhitting aan die agterkant van glastesserae vas te heg. Die mosaïeke in die Santa Maria Maggiore in Rome beeld tonele uit die Ou- en Nuwe Testament uit, en daar is baie van helderkleurige en goue tesserae gebruik gemaak. Die beste voorbeelde uit hierdie periode is egter in Ravenna, wat toe die hoofstad van die Wes-Romeinse Ryk was.
Die mosaïeke van keiser Justinianus in die St. Vitale (Ravenna, gebou tussen 526 en 547) is baie beroemd. Dit beeld die keiser, die keiserin, die aartsbiskop en howelinge teen 'n goue agtergrond uit. Ook die mosaïeke in die St. Appolinare Nuovo (Ravenna, 6de eeu) is baie bekend. In die Oos-Romeinse Ryk was ʼn soortgelyke ontwikkeling aan die gang, al het daar vanweë die ikonoklasme (beeldstorming) min van die Vroeg-Christelike mosaïeke oorgebly. In die St. Demetrius-kerk (Salonika, 6e en 7e eeu) kan 'n belangrike kenmerk van die Bisantynse mosaïeke nog gesien word: Die heiliges is frontaal afgebeeld en kyk die toeskouer aan sodat daar 'n direkte kontak tussen die afbeelding en die gelowige ontstaan. 'n Gestileerde landskap het as agtergrond gedien.
Ook in die wêreld van die Islam is baie van mosaïek gebruik gemaak. In die moskeë het veral Griekse mosaïekmakers gewerk. Omdat die Islam die afbeelding van menslike figure verbied, het hulle hoofsaaklik dekoratief gewerk. Veral ʼn gestileerde plantmotief het baie voorgekom, en die oorheersende kleure was goud, blou en groen. Die mosaïeke in die Koepel van die Rots in Jerusalem (ca. 690) en in die Omajadenmoskee in Damaskus (ca. 700) is beroemd.
Na 'n afname in die mosaïekkuns in die Weste, wat deur barbaarse invalle veroorsaak is, is mosaïek weer tydens die Karolingiese renaissance gemaak. In die ooste het die mosaïekkuns na die ikonoklasme 'n bloeityd beleef (9e tot 11e eeu). Die mooiste voorbeelde uit die 11e eeu is die mosaïeke in die kloosterkerk van Daphni (by Athene) en Hosios Lucas in Phokis, ook in Griekeland. Die hele interieur van die kerk word saamgevat in een groot siereenheid waarin die belangrikste figure op die hoogste plekke geplaas is: Christus Pantokrator (as Heerser oor die heelal) in die sentrale koepel, Maria in die apsis, met die heiliges daaronder.
Die buitekant van die kerk het onversier gebly. Verhalende tonele is byna nooit afgebeeld nie. Dit het eers in die Bisantynse kerke uit die 12e tot 14e eeu voorgekom, toe episodes uit die lewe van Christus (veral die geboorte, doop en kruisiging) uitgebeeld is. Ook tonele van Maria is afgebeeld, dikwels in die kerkportaal. Met die kruistogte het die mosaïekkuns oor die hele Europa versprei. Een van die mooiste voorbeelde wat uit die 12e tot 14e eeu dateer, is die San Marco in Venesië. In die 15e en 16e eeu is daar 'n paar verbeteringe in die tegniek aangebring (onder meer die uitvinding van 'n sterker en ligter sement), terwyl daar steeds na meer kleure en kleurskakerings gesoek is, sodat 'n groter skilderkunseffek bewerkstel lig kon word.
Hiermee het egter ook die eie karakter van die mosaïekkuns verlore gegaan en het dit steeds meer 'n skilderkunsnabootsing geword. Die mosaïekmakers het nou byna net volgens oordragontwerpe (uitgewerkte voorbeelde volgens ware grootte) van beroemde skilders, soos byvoorbeeld Raphael en Titiaan, gewerk. Die meeste het egter nie werklike ervaring op die gebied van mosaïekkuns gehad nie. So het net die beginsel van hierdie kuns bly voortbestaan. Aan die einde van die 19e en aan die begin van die 20e eeu het daar weer 'n oplewing plaasgevind.
Die Spaanse argitek Antonio Gaudi (1852-1926) het 'n unieke metode ontwikkel om sowel groot vlakke as ruimtelike strukture met mosaïekwerk te bedek. Sy werk is byvoorbeeld te sien in die Sagrada Família (Barcelona, van 1883 af) en die Güell-park (Barcelona, van 1898 af). Ook in Meksiko, 'n land met 'n lang tradisie van mosaïekkuns, is daar baie belangrike kunswerke, byvoorbeeld die grootste mosaïek van die moderne tyd: David Alfaro Siqueiros (1896- 1974) se versiering op die buitemure van die universiteitsbiblioteek van die Meksikostad (1952-1954). Dit is deur Juan O'Gotman (geb. 1905) ontwerp.
Mosaïekkuns in Suid-Afrika
Na die Tweede Wêreldoorlog het mosaïekkuns ook in Suid-Afrika gewild geraak. In talle geboue kan die werk van mosaïekkunstenaars gesien word. Een van Suid-Afrika se bekendste mosaïekkunstenaars is die Italiaanse immigrant Armando Baldinelli (1908-2002). Hy het reeds in Italië bekendheid verwerf en van sy mosaïekwerke sluit in fresko's in Noto en Reggio Calabria, en mosaïekwerke vir die begraafplaas by Assisi. In 1953 het hy besluit om hom in Suid-Afrika te vestig.
Van sy bekendste werke sluit in mosaïeke by die lughawe OR Thambo, twee panele in die gebou van die Transvaalse Provinsiale Administrasie in Pretoria (1965), waar hy marmer, natuurlike klip en geëmaljeerde glas gebruik het, en twee mosaïeke in die Hyde Park-winkelsentrum (1969), 'n paneel by die Polly's arcade in Pretoria, 'n paneel in Life Groenkloof Hospitaal, en in die voorportaal van die Santamgebou in Johannesburg (1967).
.jpg)
