Long Tom

155 mm Creusot Long Tom

Long Tom in aksie tydens die Beleg van Mafeking
Tipe	Beleëringskanon
Oorsprong	Frankryk
Produksiegeskiedenis
Vervaardiger	Schneider et Cie, Le Creusot, Frankryk
Spesifikasie
Massa	6 500 kg (14 300 lb)
Lengte	7,5 m (25 vt)
Looplengte	4,2 m (14 vt)
Kaliber	155 mm (15,5 cm)

Die 155 mm Creusot of Long Tom soos hy tydens die Tweede Vryheidsoorlog bekend gestaan het, was 'n Franse kanon. Vier van hierdie kanonne saam met 4 000 granate, 4 000 granaatkartetse en 800 kartetse is deur die Zuid-Afrikaansche Republiek (wat informeel as Transvaal bekend gestaan het) in 1897 aangekoop. Die kanonne is aanvanklik in forte rondom Pretoria geplaas.

Beskrywing van die kanonne

'n Long Tom replika buite Ladysmith se stadsaal.

'n 155 mm Creusot Long Tom-kannonreplika, te vinde ongeveer 20 km buite Sabie in die Long Tompas, Mpumalanga. Vervaardig in 1985 om die gebruik van hierdie kanonne in die Tweede Vryheidsoorlog te gedenk.

Die Long Tom is voor 1877 deur Schneider & kie ontwerp om as beleëringskanon te dien. Hul eerste en enigste kliënt vir hierdie kanon was die ZAR, wat hulle as vestingskanonne aangekoop het. Hulle was nie bedoel om as veldkanonne gebruik te word nie.

Die loop was 4,2 meter lank en het 2 500 kg geweeg. Die affuit, of onderstel, het 3 200 kg geweeg. Om die kanon te vervoer, is die agterkant op 'n voorwa gelaai. Die loop is dan deur middel van 'n driepoot en katrolle opgelig en na agter geplaas sodat die gewig eweredig oor die vooras en agteras versprei was. Die hele kanon het dan 6 300 kg geweeg en moes deur 16 tot 20 osse getrek word.

Om die kanon op te stel of “in battery te bring”, was harde werk. Eers moes die wêreld gelykgemaak word; horisontaal in alle rigtings. Daarna moes gate gemaak word om die spanstukke, waaraan die terugloopbuffer gekoppel was, te begrawe. Daarna is 'n platform van houtbalke neergelê. Die stelling was dan gereed om die kanon te ontvang. Laastens is die kanon uit sy treknokke gelig en in sy gevegsnokke geplaas. 'n Klipmuur is dan om die kanon opgerig om dit te beskerm teen bomme wat naby die kanon ontplof. Dr Gustav Preller skryf die Long Toms was onhandig, lomp, topswaar en moeilik om in geveg te bring.^[1]

Long Tom word gelaai

Die doel van die platform was om te verhoed dat die kanon in sagte grond wegsak. Die drie lae planke wat gebruik is, het 'n stewige en stabiele platform gevorm. Die kanon se gewig is dus aangewend om die spanstukke en terugloopbuffer in plek te hou, selfs wanneer die kanon agteruit beweeg het nadat 'n skoot afgevuur is. Die platform was 4,5 meter by 4,5 meter en 22 sentimeter hoog.^[2] Die hout sou 5 200 kg weeg. Daar is getuienis dat twee waens gebruik moes word om 'n platform te vervoer.^[3]

Die Long Tom het van drie tipes projektiele gebruik gemaak. Die gewone granaat het ontplof wanneer dit iets hards getref het, met ander woorde dit het 'n aanslag- of skokbuis gehad. Die projektiel se reikafstand was effens minder as 9 000 meter. Die granaatkartets, wat met loodkoeëls gevul was, het ’n dubbelaksiebuis gehad wat óf op aanslag óf na verloop van ’n sekere tyd in die lug kon ontplof. Hierdie projektiele is dus teen mense en diere aangewend. Die reikafstand was 7 500 meter as dit in die lug gebars het. Die kartets het geen plofstof bevat nie en was met loodkoeëls gevul. Dit het 'n reikafstand van 400 meter gehad en is as noodmaatreël gebruik as die kanon deur die vyand bestorm is. ’n Vedere probleem wat die kanon gehad het, was dat die lading van buskruit gemaak was. Elke keer wat ’n skoot afgevuur is, is ’n groot rookwalm uitgespoeg. Die vyand kon sien waar die kanon was.

Om ’n skoot in ’n ander rigting (of selfs net ietwat links of regs) te vuur was nogal ’n gedoente. Hiervoor het die bemanning van elke kanon vier houtspane gehad om as hefbome te gebruik. Hierdie spane is duidelik sigbaar op die twee foto's. Agter die kanon het een of twee manskappe die agterkant van die affuit opgelig deur die platform of ’n houtbalk as steunpunt te gebruik. Een man by elke wiel het dan die wiel vorentoe of agtertoe gedraai deur die kanon se as as steunpunt te gebruik.

Elke kanon is deur ’n bevelvoerder (gewoonlik ’n adjudantoffisier) en 6 manskappe bedien.

Ontplooiing van die kanonne

Grietjie se bolwerke by Mafeking

Met hul aankoms in die ZAR is die vier Long Toms in die vier forte rondom Pretoria opgestel: Wonderboom, Daspoort, Schanskop en Klapperkop. Toe die oorlog uitbreek is drie van die kanonne na die Natalse front gestuur en gebruik om Ladysmith te beleër. Die vierde kanon is na Mafeking gestuur om die Britte daar te beleër.^[4]

Dit het nie goed gegaan by Ladysmith nie. Op 1 Desember het ’n bom afkomstig van ’n Britse howitzer naby die Long Tom op Middle Hill ontplof. Nege burgers is dood en die sluitstuk van die Long Tom is beskadig. Die kanon moes in Pretoria reggemaak word, maar dit was darem weer terug op 11 Desember.^[5] Gedurende die nag van 7/8 Desember het ’n groepie Britse saboteurs die punt van die loop van die Long Tom op Gun Hill opgeblaas en die sluitstuk gegaps.^[6] Hierdie kanon moes ook na Pretoria gestuur word om reggemaak te word. Op 3 Februarie 1900 het die Boere een van die Long Toms by Ladysmith na Vaalkrans verskuif en dit daar gedurende daardie veldslag gebruik.^[7] Op 13 Februarie is dit na Pietershoogte gestuur.^[8] Op 18 Februarie word die arme Long Tom deur ’n 4.7" kanon raakgeskiet en dit moes weer die aftog blaas.^[9] Toe Buller eindelik deurbreek moes albei Long Toms op die Natalse front die hasepad kies. Hulle was vir ’n rukkie by Biggarsberg opgestel en altwee is toe op 14 Mei na Pretoria verskuif.^[10] Een van hulle is teruggestuur en weer op Pougwana naby Majuba opgestel.^[11]

Die Jood op pad na Kimberley

Die ingenieurs in Pretoria het intussen aan die ander Long Tom gewerk. Die enigste raad met die opgeblaasde loop was om die voorste 25 cm af te sny. Daarna is die kanon die Jood genoem. Toe die herstelwerk voltooi is aan die einde van Januarie 1900, is die kanon na Kimberley gestuur.^[12] Daar was die kanon maar net vir ’n week opgestel toe hulle haastig moes vlug sonder om die platform, spanstukke en terugloopbuffer saam te neem.^[13] Teen 2 Maart was die kanon terug in Pretoria. Die Mafeking Long Tom was ook terug in Pretoria in April 1900. Laasgenoemde kanon is toe op ’n treintrok gemonteer.^[14]

Die Long Tom op die treintrok is suidwaarts gestuur en by Renosterrivier in die Vrystaat het dit ’n paar skote op die aankomende Engelse gevuur en toe gevlug. Dieselfde het gebeur by Donkerhoek. Die Jood het dieselfde gedoen, maar sonder om ’n skoot af te vuur. Die derde Long Tom het sommer vroeg-vroeg op die trein na Middelburg geklim. Die drie Long Toms het eers by Belfast omgedraai om die Britte weer behoorlik aan te vat.

Die Long Tom wat op Pougwana opgestel was tot 11 Junie is padlangs na Belfast gestuur. Al vier die Long Toms het toe aan die Slag van Bergendal deelgeneem. Na die veldslag het Die Jood in die berge naby Lydenburg gaan wegkruip. Die Long Tom op Driekop het langs Warmbad (Badplaas) en Barberton na Komatipoort gevlug.^[15] Die ander twee het Louis Botha na Lydenburg vergesel. Hulle was betrokke by gevegte by Badfontein, Lydenburg en ook op die bergpas tussen Lydenburg en Spitskop.^[16] Daarvandaan is hulle na Ohrigstad geneem. Die een Long Tom is bergaf en verby Leydsdorp na Haenertsburg geneem. Die ander een is deur Sekhukhuneland verby Warmbad na Pietersburg geneem.^[17] Toe die Engelse na Pietersburg opruk is hierdie Long Tom ook na Haenertsburg geneem.^[18]

Vernietiging van die kanonne

Komatipoort

Die kanon wat na Komatipoort geneem is, is aanvanklik opgestel om die Britte vir oulaas te trotseer. Dit is egter op 22 September 1900 met dinamiet opgeblaas.^[19]

Letabarivier

Wapad in rooi en Letabarivier in blou

Die enigste eietydse skriftelike bron van die plek waar die Long Tom vernietig is, is die dagboek van die kanonnier Frederik Rothmann. Hy het geskryf dat hulle op 11 Oktober 1900 by Haenertsburg aangekom het. Hulle het daar gebly tot 19 Oktober en toe na Pietersburg vertrek. Op daardie dag skryf hy dat die kanonne, insluitend die Long Tom,  die vorige dag opgeblaas is. Hy voeg by: "Ek het ’n stuk van Long Tom as soewenier behou".^[20] Die geskut was klaarblyklik digby Haenertsburg opgeblaas.^[21] Grobler vertel dat hy in 1954 Haenertsburg toe is om na oorblyfsels van ’n Long Tom te gaan soek. Daar het hy ’n Barkhuysen ontmoet, wat gesê het dat hy as jong seun daar gewoon het en presies weet waar die Long Tom vernietig was. Hy neem hom toe na die Letabarivier, omtrent drie kilometer oos van Haenertsburg, en wys die plek uit. Later het ’n swart man dieselfde plek onafhanklik ook uitgewys.^[22] Hierdie plek is nou waarskynlik toe onder die Ebenezerdam.

Rietfontein

Long Tom oorblyfsels by Rietfontein

Ons weet nie eintlik wat met die Jood gebeur het vanaf die slag van Bergendal (Augustus 1900) tot April 1901 toe dit op die plaas Rietfontein beland het nie. In April 1901 het die Britte ’n groot operasie onderneem om die ZAR-regering en generaal Viljoen te omsingel en te vang. Generaal-majoor F.W. Kitchener, aan die hoof van een van ses kolonnes, het Lydenburg gedurende die nag van 13-14 April verlaat. Sy kolonne het uit 2 290 voetsoldate, 550 berede troepe en 6 kanonne, insluitend ’n 5-duim kanon, bestaan.^[23] Hulle het in die rigting van Burgersfort opgeruk. Kolonel Jacson skryf soos volg oor die gebeure:

The following morning the column marched north down the Waterval valley, and after the mounted troops had experienced some opposition in very hilly and rough country, Boschfontein was reached. Shortly after the force had settled into camp heavy gun fire was heard from the direction of Waterval. The Boers' shells exploded in the valley immediately to the north of the camp and in the vicinity of a farm, where it would appear the Boers considered the column should have bivouacked. After the explosion of some twenty shells a louder report than usual was heard, and the shelling ceased.

^[24]

Die volgende dag het hulle die koppie agter die opstal op Rietfontein bestyg en die oorblyfsels van die Long Tom daar gevind. Die Boere het op 16 April 1901 die kanon self opgeblaas voordat die vyand dit kon kry. Die ligging van die oorblyfsels van die stelling is 24° 57.761’S, 30° 13.271’O (WGS84), hoogte 1475 m.

Feeskop

In April 1901 is hierdie kanon na die Haenertsburg omgewing geneem. Op 30 April 1901 is die laaste Long Tom by Feeskop, omtrent 8 kilometer noord van Haenertsburg, deur die Boere opgeblaas.^[25]

Sien ook

• Long Cecil
• Lombaard, BV, Die Longtomkanonne na die slag van Dalmanutha, Scientia Militaria, volume 14, No 4, p.21 ook by http://scientiamilitaria.journal.ac.za ^{[dooie skakel]}

Verwysings

1. Die Huisgenoot 28 Mei 1937, p. 14:Die Vier Long Toms.
2. Hall, Darryl., Long Tom, Self uitgegee,Glen Ashley, 1994. Lees by oorlogsmuseum, Johannesburg, QC 293 HAL
3. Transvaal Argief Bewaarplek, Leyds, 758-B, telegram van Pannetjies aan KG, 22.8.00.
4. Changuion, Louis: Silence of the Guns, Protea Boekehuis, Pretoria, 2001, pp.4-37
5. Changuion, supra, p. 49-50
6. Changuion, supra, p. 50.
7. Changuion, supra, p. 55
8. Changuion, supra, p. 85.
9. Changuion, supra, p. 86
10. Changuion, supra, p. 93.
11. Changuion, supra, p. 86, 94.
12. Changuion, supra, p. 63-7
13. Changuion, supra, p. 78.
14. Changuion, supra, p. 96
15. Changuion, supra, p. 116; Hall, supra, p. 63.
16. Changuion, supra, pp. 119-126
17. Changuion, supra, p.128
18. Changuion, supra, p. 134
19. Changuion, supra, p. 116; Hall, supra, p.63.
20. MER, Oorlogsdagboek van 'n Transvaalse burger te velde,Tafelberg, Kaapstad, p. 87-8
21. Contra Changuion, supra, p. 130.
22. Grobler, DC, Die Long Tom kanonne, Johannesburg, Federasie van Rapportryerkorpse, 1984.
23. Maurice & Grant,History of the War in South Africa, 1899–1902, volume IV, p.140. Captain A W Speyer: The experiences of an Aide-de-Camp in the Anglo-Boer War, p. 55
24. Col. M. Jacson, The Record of a Regiment of the Line, Hutchinson & Co, Londen, 1908, p. 179.
25. Changuion, supra, p. 134

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Long Tom.
• "Long Tom Cannon Monument".