Tiếng Kikuyu

Tiếng Kikuyu
Gĩkũyũ
Phát âm	[ɣēkōjó]
Sử dụng tại	Kenya, Tanzania, và Uganda
Tổng số người nói	6,6 triệu (2009)
Dân tộc	Agĩkũyũ
Phân loại	Niger-Congo Đại Tây Dương–Congo Benue–Congo Bantoid Nam Bantu Bantu Đông Bắc Kikuyu–Kamba Nam Kikuyu–Embu Tiếng Kikuyu
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	ki
ISO 639-2	kik
ISO 639-3	kik
Glottolog	kiku1240[1]
Guthrie code	E.51[2]

Tiếng Kikuyu hay tiếng Gikuyu (Gĩkũyũ [ɣēkōjó]) là một ngôn ngữ Bantu chủ yếu được nói bởi người Kikuyu (Agĩkũyũ) ở Kenya. Với chừng 7 triệu người (22% dân số Kenya),^[3] đây là dân tộc đông người nhất tại Kenya.^[4] Tiếng Kikuyu được sử dụng ở khu vực nằm giữa Nyeri và Nairobi. Đây là một trong năm ngôn ngữ thuộc phân nhóm Thagichu, có mặt ở Kenya và Tanzania.

Ngữ âm

Kí tự trong dấu ngoặc đơn là chữ cái dùng khi viết.

Nguyên âm

	Trước		Giữa	Sau
Đóng	i			u
Nửa đóng	e (ĩ)			o (ũ)
Nửa mở	ɛ (e)			ɔ (o)
Mở			a

Phụ âm

		Đôi môi	Răng/ Chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu
Tắc	vô thanh		t (t)		k (k)
	mũi hóa trước hữu thanh	ᵐb (mb)	ⁿd (nd)		ᵑɡ (ng)
Tắc xát				ᶮdʒ (nj)
Mũi		m (m)	n (n)	ɲ (ny)	ŋ (ng')
Xát	vô thanh			ʃ (c)		h (h)
	hữu thanh	β (b)	ð (th)		ɣ (g)
R			ɾ (r)
Tiếp cận				j (y)	w (w)

Phụ âm mũi có trước nhiều khi được phát âm mà không mũi hóa (/ᵐb ⁿd ᶮdʒ ᵑɡ/ trở thành [b d dʒ ɡ]).

Thanh điệu

Tiếng Kikuyu có hai thanh ngang (cao và thấp), một thanh đi lên, và một downstep.^[5]

Ngữ pháp

Cấu trúc từ chủ yếu là SVO (chủ–động–tân), và tính từ theo sau danh từ.^[6]

Văn hóa

Một số tác phẩm văn học viết bằng tiếng Kikuyu. Ví dụ, Mũrogi wa Kagogo (Wizard of the Crow) của Ngũgĩ wa Thiong'o. Một số tác giả khác sáng tác bằng tiếng Kikuyu là Gatua wa Mbũgwa và Waithĩra wa Mbuthia.

Chú thích

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kikuyu”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online
3. CIA Factbook Lưu trữ 2020-08-31 tại Wayback Machine, retrieved on ngày 16 tháng 10 năm 2007.
4. “East Africa Living Encyclopedia”. www.africa.upenn.edu. Truy cập ngày 8 tháng 5 năm 2016.
5. Kevin C. Ford, 1975. "The tones of nouns in Kikuyu," Studies in African Linguistics 6, 49–64; G.N. Clements & Kevin C. Ford, 1979, "Kikuyu Tone Shift and its Synchronic Consequences", Linguistic Inquiry 10.2, 179–210.
6. Wals.info

Tài liệu

• Armstrong, Lilias E. 1967. The Phonetic and Tonal Structure of Kikuyu. London: Published for the International African Institute by Dawsons of Pall Mall.
• Barlow, A. Ruffell and T. G. Benson. 1975. English-Kikuyu Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
• Barlow, A. Ruffell. 1951. Studies in Kikuyu Grammar and Idiom. Edinburgh: William Blackwood & Sons,
• Benson, T. G. 1964. Kikuyu–English Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
• Gecaga B. M. and Kirkaldy-Willis W.H. 1953. English–Kikuyu, Kikuyu–English Vocabulary. Nairobi: The Eagle Press.
• Leakey L. S. B. 1989. First Lessons in Kikuyu. Nairobi: Kenya Literature Bureau.
• Mugane John 1997. A Paradigmatic Grammar of Gikuyu. Stanford, California: CSLI publications.

Liên kết ngoài

• Robert Englebretson (ed.), "A Basic Sketch Grammar of Gĩkũyũ", 2015.
• Gikuyu alphabet and pronunciation at Omniglot
• African Language Resources Lưu trữ 2011-05-19 tại Wayback Machine
• Muigwithania 2.0 – First Kikuyu Newspaper revived on the Internet Lưu trữ 2020-05-18 tại Wayback Machine
• PanAfrican L10n page on Gikuyu
• Gikuyu blog
• Gĩkũyũ Language Page Lưu trữ 2011-03-20 tại Wayback Machine (Wiki Created by Linguistic Field Methods Course at UMass Amherst)
• First Course in Kikuyu (vol. 1; see ref. for v2 & v3)
• My First Gikuyu Dictionary