Danh sách tác phẩm của Leonardo da Vinci

(Từ trái sang phải) Đức mẹ đồng trinh trong hang đá phiên bản ở London, Chân dung một nhạc sĩ và La belle ferronnière

(Từ trái sang phải) Trinh nữ và Hài nhi với Thánh Anne, Thánh John tẩy giả và Đức mẹ đồng trinh trong hang đá phiên bản ở Louvre^[a]

Nhà bác học người Ý Leonardo da Vinci (1452–1519) là một "vĩ nhân" thời kỳ Phục hưng (Renaissance Great Man), ông có sức ảnh hưởng vô cùng lớn đến nền nghệ thuật sau này. Hiện nay, chỉ có khoảng tám tác phẩm lớn là: Sự sùng kính của các hiền sĩ, Thánh Jerome ở chốn hoang vu, Đức mẹ đồng trinh trong hang đá, Bữa ăn tối cuối cùng, trần nhà của Sala delle Asse, Trinh nữ và Hài nhi với Thánh Anne và Thánh John tẩy giả được các nhà nghệ thuật xác định chắc chắn là của Leonardo, trong đó bức Trinh nữ và Hài nhi với Thánh Anne và Mona Lisa gây ra rất ít hoặc không gây tranh cãi trong quá khứ về độ chính xác. Mười tác phẩm được bổ sung thêm được nhiều người cho là tác phẩm của ông, mặc dù hầu hết trước đây đã gây tranh cãi hoặc nghi ngờ đáng kể: Anunciation, Madonna of the Carnation, Lễ rửa tội của Chúa Kitô (với thầy của ông, Verrocchio), Ginevra de' Benci, Madonna Benois, Chân dung một nhạc sĩ (có thể có sự hỗ trợ của xưởng vẽ), Người đàn bà và con chồn, La belle ferronnière, Đức mẹ đồng trinh trong hang đá phiên bả London (với sự hỗ trợ của xưởng vẽ), Chân dung của Isabella d'Este và Thánh John tẩy giả.

Các tác phẩm chính còn tồn tại

Lưu ý:     Tác phẩm hợp tác (hoàn thành một phần) ·
    Có thể là tác phẩm hợp tác (không chắc chắn)

Đã được chấp nhận rộng rãi	Các tác phẩm được nhất trí chấp nhận
Được chấp nhận rộng rãi	Được phần lớn các học giả hiện đại chấp nhận
Gây tranh cãi	Được chấp nhận bởi hầu hết các học giả hiện đại nhưng vẫn còn gây tranh cãi

Tiêu đề và hình ảnh	Năm	Chất liệu	Kích thước[1]	Vị trí[1]
Annunciation (Truyền tin)	1472–1476k. 1472–1476[d 1]	Sơn dầu và màu keo tempera trứng gà trên bảng vẽ	98 cm × 217 cm 39 in × 85 in	Uffizi, Florence
	Được chấp nhận rộng rãi Được coi là tác phẩm còn tồn tại sớm nhất của Leonardo. Theo truyền thống, cho đến năm 1869, nó được gán cho thầy của Leonardo là Verrocchio nhưng bây giờ nó hầu như được gán cho Leonardo. Ghi công do Liphart đề xuất, được Bode, Lubke, Muller-Walde, Berenson, Clark, Goldscheider và những người khác chấp nhận.[2]
Madonna of the Carnation	1472–1478k. 1472–1478[d 2]	Sơn dầu trên bảng vẽ	62 cm × 47,5 cm 24,4 in × 18,7 in	Alte Pinakothek, Munich
	Được chấp nhận rộng rãi Thường được chấp nhận là Leonardo, nhưng có một số nét vẽ quá mức, có thể là của một nghệ sĩ người Flemish.[2]
The Baptism of Christ (Lễ rửa tội của Chúa)	1474–1478k. 1474–1478[d 3]	Sơn dầu và màu keo tempera trên bảng vẽ	177 cm × 151 cm 70 in × 59 in	Uffizi, Florence
	Được chấp nhận rộng rãi (Verrocchio và Leonardo) Được vẽ chủ yếu bởi Verrocchio, những đóng góp của Leonardo bao gồm thiên thần ở phía bên trái, một số cảnh nền và thân của Chúa Kitô.[3]
Ginevra de' Benci	1474–1480k. 1474–1480[d 4]	Sơn dầu và màu keo trên bảng vẽ	38,8 cm × 36,7 cm 15,3 in × 14,4 in	National Gallery of Art, Washington, D.C.
	Được chấp nhận rộng rãi Được hầu hết các nhà nghệ thuật cho là của Leonardo nhưng vẫn còn gây tranh cãi. [4]
Madonna Benois (Thánh mẫu Benois)	1478–1481k. 1478–1481[d 5]	Sơn dầu trên gỗ (sau được chuyển sang toan vải)	49,5 cm × 33 cm 19,5 in × 13,0 in	Hermitage, Saint Petersburg
	Được chấp nhận rộng rãi
The Adoration of the Magi (Sự sùng kính của các hiền sĩ) (chưa hoàn thành)	1478–1482k. 1478–1482[d 6]	Sơn dầu (lót)trên bảng vẽ gỗ	240 cm × 250 cm 94 in × 98 in	Uffizi, Florence
	Đã được chấp nhận rộng rãi[5] Nghiên cứu của Maurizio Seracini hiện đã chứng minh rằng có ít nhất hai lớp sơn bóng, chủ yếu ở nửa dưới của bức tranh đã được thêm vào thế kỷ 18-19. [6]
Saint Jerome in the Wilderness (Thánh Jerome ở chốn hoang vu) (chưa hoàn thành)	1480–1490k. 1480–1490[d 7]	Sơn dầu và màu keo trên gỗ óc chó	103 cm × 75 cm 41 in × 30 in	Vatican Museums
	Đã được chấp nhận rộng rãi[7]
Madonna Litta (Thánh mẫu Litta)	1481–1495k. 1481–1495[d 8]	Màu keo hoặc sơn dầu	42 cm × 33 cm 17 in × 13 in	Hermitage, Saint Petersburg
	Được chấp nhận rộng rãi [8]
Virgin of the Rocks (Đức mẹ đồng trinh trong hang đá) (Phiên bản Louvre)	1483–1493k. 1483–1493[d 9]	Sơn dầu trên gỗ, sau được chuyển sang toan vải.	199 cm × 122 cm 78 in × 48 in	Louvre, Paris
	Đã được chấp nhận rộng rãi[9]
Portrait of a Musician (Chân dung một nhạc sĩ) (chưa hoàn thành)	1483–1487k. 1483–1487[d 10]	Sơn dầu (và màu keo?) trên gỗ óc chó	45 cm × 32 cm 18 in × 13 in	Pinacoteca Ambrosiana, Milan
	Gây tranh cãi Được các nhà nghệ thuật cho rằng khuôn mặt là do Leonardo vẽ còn cơ thể là do các học trò Leonardeschi, Giovanni Antonio Boltraffio và Giovanni Ambrogio de Predis của ông vẽ. [10]
Lady with an Ermine (Người đàn bà và con chồn)	1489–1491k. 1489–1491[d 11]	Sơn dầu trên gỗ óc chó.	54 cm × 39 cm 21 in × 15 in	Czartoryski Museum, Kraków
	Được chấp nhận rộng rãi Được hầu hết các nhà nghệ thuật cho là của Leonardo nhưng vẫn còn gây tranh cãi.[11]
La Belle Ferronnière	1490–1498k. 1490–1498[d 12]	Sơn dầu trên gỗ óc chó.	62 cm × 44 cm 24 in × 17 in	Louvre, Paris
	Được chấp nhận rộng rãi Được hầu hết các nhà nghệ thuật cho là của Leonardo nhưng vẫn còn gây tranh cãi.[12][13]
Virgin of the Rocks (Đức mẹ đồng trinh trong hang đá) (Phiên bản ở London)	1491–1508k. 1491–1508[d 13]	Sơn dầu	18,5 cm × 120 cm 7,3 in × 47,2 in	National Gallery, London
	Được chấp nhận rộng rãi
The Last Supper (Bữa ăn tối cuối cùng)	1492–1498k. 1492–1498[d 14]	Màu keo trên đá thạch cao.	460 cm × 880 cm 180 in × 350 in	Tu viện Santa Maria, Milan
	Đã được chấp nhận rộng rãi[14]
Sala delle Asse	1497–1499k. 1497–1499[d 15]	Màu keo		Castello Sforzesco, Milan
	Đã được chấp nhận rộng rãi[15]
The Virgin and Child with Saint Anne and Saint John the Baptist	1499–1508k. 1499–1508[d 16]	Than, phấn đen và trắng trên giấy màu, gắn trên toan vải.	142 cm × 105 cm 56 in × 41 in	National Gallery, London
	Đã được chấp nhận rộng rãi[16]
Portrait of Isabella d'Este (Chân dung Isabella d'Este)	1499–1500k. 1499–1500[d 17]	Phấn đen đỏ, phấn vàng pastel trên giấy.	61 cm × 46,5 cm 24,0 in × 18,3 in	Louvre, Paris
	Gây tranh cãi Những bức thư ghi lại ít nhất hai bức vẽ chân dung của Isabella d'Este vào năm 1501–1506, yêu cầu của bà là thực hiện bức chân dung đã hứa bằng màu sắc.[17]
Madonna of the Yarnwinder (The Buccleuch Madonna)	1499–1508k. 1499–1508[d 18]	Sơn dầu trên gỗ óc chó	48,9 cm × 36,8 cm 19,3 in × 14,5 in	Scottish National Gallery, Edinburgh[b]
	Gây tranh cãi (Leonardo cùng các họa sĩ khác)[c] Leonardo được ghi nhận là đang thực hiện một bức tranh về chủ đề này ở Florence vào năm 1501 nhưng dường như nó đã được giao cho người bảo trợ của nó vào năm 1507.[19][20]
Salvator Mundi	1499–1510k. 1499–1510[d 19]	Sơn dầu trên gỗ.	65,6 cm × 45,4 cm 25,8 in × 17,9 in	Unknown
	Gây tranh cãi^[cần dẫn nguồn] Trước đây được cho là bản sao sau này của bức tranh gốc bị thất lạc. Được mua vào năm 2005 và phục hồi, nó chỉ được một số người chấp nhận là bản gốc của Leonardo. Những thay đổi về bố cục được tìm thấy ở ngón tay cái của bàn tay phải của Chúa Kitô và những nơi khác là dấu hiệu cho thấy bức tranh có tư cách là một "bản gốc".[21] Bức tranh đã lập kỷ lục mới về giá bán (450 triệu USD) khi được Christie's bán đấu giá vào năm 2017.[22][23] Matthew Landrus coi nó chủ yếu là tác phẩm của Bernardino Luini.[24] Trong bộ phim tài liệu The Lost Leonardo năm 2021, Frank Zöllner nói: "Bạn có những phần cũ của bức tranh là nguyên bản—đây là của các học sinh—và những phần mới của bức tranh, trông giống Leonardo, nhưng chúng là của người phục chế. Ở một khía cạnh nào đó, nó là một kiệt tác của Dianne Modestini".[25] Vào năm 2021, Prado của Tây Ban Nha đã hạ cấp bức tranh xuống chỉ được ghi công một phần.[26][27] Vào năm 2022, Encyclopædia Britannica ghi nhận: "không có hồ sơ chính thức nào về tác phẩm của bức tranh chính thức tồn tại".[28]
Madonna of the Yarnwinder (The Lansdowne Madonna)	1501–1508k. 1501–1508[d 20]	Sơn dầu trên gỗ (sau được chuyển sang toan vải và dán lại trên gỗ)	50,2 cm × 36,4 cm 19,8 in × 14,3 in	Private collection, New York City
	Gây tranh cãi[d]
The Virgin and Child with Saint Anne (Trinh nữ và Hài nhi với Thánh Anne)	1501–1519k. 1501–1519[d 21]	Sơn dầu trên gỗ	168 cm × 112 cm 66 in × 44 in	Louvre, Paris
	Đã được chấp nhận rộng rãi[29]
Mona Lisa (chưa hoàn thành)	1502–1516k. 1502–1516[d 22]	Sơn dầu trên gỗ dương	76,8 cm × 53 cm 30,2 in × 20,9 in	Louvre, Paris
	Đã được chấp nhận rộng rãi[30] [31][e] [33]}} [32][34][35][36]
La Scapigliata (chưa hoàn thành)	1506–1508k. 1506–1508[d 23]	Đất, hổ phách và chì trắng trên gỗ	24,7 cm × 21 cm 9,7 in × 8,3 in	Galleria Nazionale, Parma
	Gây tranh cãi[f]
Saint John the Baptist (Thánh John tẩy giả)	1507–1516k. 1507–1516[d 24]	Sơn dầu trên gỗ óc chó.	69 cm × 57 cm 27 in × 22 in	Louvre, Paris
	Được chấp nhận rộng rãi Tác phẩm được cho là cuối cùng của Leonardo. [37]

Bản thảo

Tiêu đề và hình ảnh	Thời gian	Chữ viết tắt[38]	Trang	Vị trí
Codex Atlanticus	1478–1519	C.A.	1,119	Pinacoteca Ambrosiana, Milan
Nỏ khổng lồ (C.A.149b-r/53v-b)	12 tập, được đối chiếu bởi nhà điêu khắc Pompeo Leoni.
Codex Windsor	1478–1518	W.	153	Royal Collection, Windsor
Thai nhi trong bụng mẹ (W.19102r)	Những bức vẽ này đã được Pompeo Leoni dán vào một cuốn album, có lẽ đã nằm trong bộ sưu tập của hoàng gia Anh dưới triều đại của Charles II, và đã được gỡ bỏ khỏi bìa sách vào thế kỷ 19.[39]
Codex Arundel	1480–1518	B.L., Arundel MS. or Br.M.	283	British Library, London
Thiết bị lặn (B.L.24v)
Codex Trivulzianus	k. 1487–1490	Triv.	55 (ban đầu là 62)	Biblioteca Trivulziana, Castello Sforzesco, Milan
Danh sách có chân dung hồ sơ (Triv.30r)
Codex Forster	1487–1505	I, II và III (bao gồm I^1, I^2 và II^2), trước đây bảo tàng South Kensington Museum (S.K.M) gọi là I, II và III	354	Victoria and Albert Museum, London
Xác định thể tích của chất rắn đều và không đều (Forster I.7r)	Năm cuốn sổ tay bỏ túi được đóng thành ba tập, được liệt kê ở đây theo thứ tự thời gian: I^2 (Milan, k. 1487–1490): Thảo luận về kỹ thuật thủy lực, sự chuyển động và dâng lên của nước và chuyển động vĩnh viễn. III (Milan, k. 1490–1493): Ghi chú về hình học, trọng lượng và thủy lực xen kẽ với các bản phác thảo về chân ngựa, những thiết kế cho trang phục khiêu vũ và mô tả về giải phẫu đầu người. II^1 (Milan, k. 1495): Ghi chú về lý thuyết tỷ lệ và các tài liệu linh tinh khác. II^2 (Milan, 1495–1497): Ghi chú về lý thuyết trọng lượng, lực kéo, ứng suất và sự cân bằng. I^1 (Florence, 1505): Lưu ý về phép đo vật rắn và cấu trúc liên kết.[40]
Paris Manuscripts	1488–1505	A, B, C, D, E, F, G, H (bao gồm H^1, H^2 và H^3), I (bao gồm I^1 và I^2), K (bao gồm K^1, K^2 and K^3), L and M	hơn 2,500 trang	Bibliothèque de l'Institut de France, Paris
Vít trên không (chi tiết của B.83v) Vertically standing Máy bay cánh chim (B.80r)	12 tập, ở đây liệt kê theo thứ tự thời gian: B (1488–1490; 84 trang): Sổ ghi chép bao gồm các thiết kế cho máy bay (bao gồm cả "máy bay trực thăng"), tàu ngầm, nhà thờ được quy hoạch tập trung và cỗ máy chiến tranh.[41] C (1490–91; 28 trang. Bị thiếu một phần.) Chuyên luận về ánh sáng và bóng râm; cũng thảo luận về dòng nước.[42] A (k. 1492): Mảnh vỡ của MS lớn hơn bao gồm Codex Ashburnham II. Các chủ đề bao gồm hội họa, phối cảnh, nước và cơ học.[43] H (1493–94; 142 trang): Ba cuốn sổ tay bỏ túi được buộc lại với nhau. Thảo luận về hình học Euclide và thiết kế vật liệu vẽ.[44] M (cuối những năm 1490–1500; 48 trang): Một cuốn sổ tay bỏ túi về hình học, đạn đạo và thực vật học.[45] L (1497–1502; 94 trang): Một cuốn sổ tay về kỹ thuật quân sự, được Leonardo sử dụng khi ông còn làm việc cho Cesare Borgia.[46] K (1503–1508; 128 trang): Ba cuốn sổ tay bỏ túi, chủ yếu về hình học.[47] I (1497–1505; 139 trang): Hai cuốn sổ tay bỏ túi có ghi chú về hình học, kiến ​​trúc, tiếng Latin, phối cảnh và tỷ lệ dành cho họa sĩ.[48] D (1508–09; 10 trang với 20 hình vẽ): Thảo luận lý thuyết về thị giác.[49] F (1508–1513; 96 trang): Thảo luận về nước, quang học, địa chất và thiên văn học.[50] E (1513–14, ban đầu có 96 trang): Thảo luận về trọng lượng và tác dụng của trọng lực, một phát minh để thoát nước cho Đầm lầy Pontine, hình học, hội họa và đường bay của chim.[51] G (1510–1515; 93 trang): Chủ yếu thảo luận về thực vật học.[52]
Codex Madrid	1490–1504	Madrid I và Madrid II		Biblioteca Nacional de España, Madrid
Bản vẽ khuôn đúc đồ sắt làm đầu ngựa Sforza (Madrid II.156v–157r)	2 tập, được khám phá lại vào năm 1966: I (thập niên 1490): Chủ yếu quan tâm đến khoa học về cơ chế.[53] II (1503–04): Các bản vẽ khác, bao gồm các bản đồ của Arno liên quan đến dự án chuyển hướng dòng chảy của nó cũng như các ghi chú và bản vẽ liên quan đến việc đúc tượng đài Sforza.[54]
Codex Ashburnham	k. 1492	Ash.I. hoặc B.N.2037 (trước đây là một phần của MS.B.); Ash.II hoặc B.N.2038 (trước đây là một phần của MS.A.		Bibliothèque de l'Institut de France, Paris
Nghiên cứu xây dựng theo quy hoạch tập trung (Ash.I.5v)	Hai tập, được lấy ra khỏi Bản thảo A và B của Paris và bán cho Bá tước Ashburnham, người đã trả lại chúng cho Paris vào năm 1890.
Codex on the Flight of Birds	dated 1505	Turin	18	Biblioteca Reale, Turin
Những lưu ý về vị trí của con chim đang bay trong mối liên hệ với gió (Turin.8r)	Ban đầu là một phần của Bản thảo Paris B; có lẽ đã bị Bá tước Guglielmo Libri đánh cắp vào khoảng năm 1840–1847.[55]
Codex Leicester	1506–1510	Leic.	72	Bộ sưu tập riêng của Bill Gates, Hoa Kỳ
Nghiên cứu sự chiếu sáng của mặt trăng (Leic.1A (1r))
Codex Urbinas and libro A	k. 1530	Urb. và L°A.		Biblioteca Apostolica Vaticana
	Một tuyển tập các tác phẩm của Leonardo được biên soạn sau khi học trò của ông là Francesco Melzi qua đời. Một phiên bản rút gọn được xuất bản năm 1651 như một chuyên luận về hội họa (Trattato della Pittura).[56]

Tác phẩm bị mất

Leda và thiên nga, bản sao của Cesare da Sesto

Trận Anghiari, bản sao của Peter Paul Rubens

• Adam và Eva (1460 - 70)
• Dragon shield (1472)
• Head of Medusa
• San Bernardo Altarpiece (1477)
• The Battle of Anghiari (1504)
• Leda và thiên nga (1504 - 1508)
• Angel of the Annunciation (1510 - 1513)

Ghi chú

1. Far to the right, partially visible, is Salome with the Head of Saint John the Baptist by Bernardino Luini (a follower of Leonardo) and Bacchus, a disputed painting that is sometimes attributed to Leonardo.
2. On long-term loan from the Duke of Buccleuch collection^[18]
3. Leonardo da Vinci and an anonymous 16th-century painter Syson (2011, tr. 294)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSyson2011 (trợ giúp); Workshop of Leonardo after a design by Leonardo Zöllner (2019, tr. 239)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
4. Salaì after a design by Leonardo Zöllner (2019, tr. 238)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
5. Identified via its similarity to Leonardo's presumed self-portrait^[32]
6. Follower of Leonardo Syson (2011, tr. 198, n. 9)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSyson2011 (trợ giúp); "ascribed today to Leonardo" Marani (2003, tr. 140)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp)

Tham khảo

1. ^ Marani 2003, tr. 338–340Lỗi sfnm: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp); Zöllner 2019, tr. 214–251Lỗi sfnm: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp).
2. ^ Ottino della Chiesa 1967.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFOttino_della_Chiesa1967 (trợ giúp)
3. Zöllner 2019, tr. 215.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
4. Zöllner 2019, tr. 218–219.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
5. Marani 2003, tr. 338Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Attribution to Leonardo is unchallenged."
6. Zöllner 2019, tr. 222.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
7. Marani 2003, tr. 338Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Attribution to Leonardo has never been seriously questioned."
8. “National Gallery in London accused of altering attribution of Hermitage's 'Leonardo' for 2011 blockbuster show”. www.theartnewspaper.com. 30 tháng 3 năm 2018. Truy cập ngày 13 tháng 8 năm 2018.
9. Marani 2003, tr. 339Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Attribution to Leonardo is unchallenged."
10. Zöllner 2019, tr. 225.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
11. Zöllner 2019, tr. 226.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
12. Zöllner 2019, tr. 228.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
13. Marani 2003, tr. 175–178.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp)
14. Marani 2003, tr. 339Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Attribution to Leonardo has never been contested."
15. Marani 2003, tr. 339Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Unanimously recognized as the only surviving fragments by Leonardo for this room."
16. Marani 2003, tr. 339Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Attribution to Leonardo is unanimous."
17. Ames-Lewis (2012, tr. 227)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFAmes-Lewis2012 (trợ giúp)
18. Zöllner 2019, tr. 239.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
19. Kemp 2011, 253Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFKemp2011 (trợ giúp)
20. Syson 2011, 294Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSyson2011 (trợ giúp)
21. Syson 2011, 302Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSyson2011 (trợ giúp)
22. Andrews, Travis M. (15 tháng 11 năm 2017). “Long-lost da Vinci painting fetches $450 million, a world record”. The Washington Post. Truy cập ngày 16 tháng 11 năm 2017.
23. Holland, Oscar (16 tháng 11 năm 2017). “Rare Da Vinci painting smashes world records with $450 million sale”. CNN. Truy cập ngày 16 tháng 11 năm 2017.
24. “Who Really Painted 'Salvator Mundi'? An Oxford Art Historian Says It Was Leonardo's Assistant | artnet News”. artnet News (bằng tiếng Anh). 7 tháng 8 năm 2018. Truy cập ngày 13 tháng 8 năm 2018.
25. Cascoin, Sarah (27 tháng 8 năm 2021). “7 Unbelievable and Contentious Takeaways From a New Documentary About 'Salvator Mundi,' the $450 Million 'Lost Leonardo'”. Artnet. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2022.
26. Bailey, Martin (11 tháng 11 năm 2021). “Prado museum downgrades Leonardo's $450m Salvator Mundi in exhibition catalogue”. The Art Newspaper. Truy cập ngày 12 tháng 11 năm 2022.
27. Bản mẫu:Chú thích báopaper
28. Zelazko, Alicja (tháng 4 năm 2022). “Why Is the Salvator Mundi Called the World's Most Controversial Painting?”. Encyclopædia Britannica. Truy cập ngày 13 tháng 11 năm 2022.
29. Marani 2003, tr. 340Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Although the painting's condition is poor, it should be considered a very damaged original by Leonardo."
30. Marani 2003, tr. 340Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFMarani2003 (trợ giúp): "Unanimously attributed to Leonardo, although there is little agreement on its date."
31. Strickland, Ashley (4 tháng 5 năm 2019). “What caused Leonardo da Vinci's hand impairment?”. CNN. Truy cập ngày 4 tháng 5 năm 2019.
32. ^ McMahon, Barbara (1 tháng 5 năm 2005). “Da Vinci 'paralysis left Mona Lisa unfinished'”. The Guardian. Truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2019.
33. Wallace, Robert (1972) [1966]. The World of Leonardo: 1452–1519. New York: Time-Life Books. tr. 163.
34. Lorenzi, Rossella (10 tháng 5 năm 2016). “Did a Stroke Kill Leonardo da Vinci?”. Seeker. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2021.
35. Saplakoglu, Yasemin (4 tháng 5 năm 2019). “A Portrait of Leonardo da Vinci May Reveal Why He Never Finished the Mona Lisa”. Live Science. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2019.
36. Bodkin, Henry (4 tháng 5 năm 2019). “Leonardo da Vinci never finished the Mona Lisa because he injured his arm while fainting, experts say”. The Telegraph. Truy cập ngày 6 tháng 5 năm 2019.
37. Zöllner 2019, tr. 248.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFZöllner2019 (trợ giúp)
38. Kemp 2007, tr. xxviii–xxix.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFKemp2007 (trợ giúp)
39. Clayton 2006, tr. 16.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFClayton2006 (trợ giúp)
40. “The Forster Codices: Leonardo da Vinci's Notebooks at the V&A”. Victoria and Albert Museum. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2012.
41. “Paris Manuscript B”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
42. “Paris Manuscript C”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
43. “Paris Manuscript A”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
44. “Paris Manuscript H”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
45. “Paris Manuscript M”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
46. “Paris Manuscript L”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
47. “Paris Manuscript K”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
48. “Paris Manuscript I”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
49. “Paris Manuscript D”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
50. “Paris Manuscript F”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
51. “Paris Manuscript E”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
52. “Paris Manuscript G”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
53. “Codex Madrid I”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
54. “Codex Madrid II”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2012.
55. Bambach 2003, tr. 723.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFBambach2003 (trợ giúp)
56. “Codex Urbinas and lost Libro A”. Universal Leonardo. University of the Arts, London. Truy cập ngày 12 tháng 4 năm 2012.

Lỗi chú thích: Đã tìm thấy thẻ <ref> với tên nhóm “d”, nhưng không tìm thấy thẻ tương ứng <references group="d"/> tương ứng