Bản đồ Mặt Trăng từ Andrees Allgemeiner Handatlas được ấn bản lần đầu tiên trước hội nghị của IAU vào năm 1881.Ảnh chụp chi tiết về Tombaugh Regio, một bức tranh khảm được dựng lên từ các bức ảnh đơn sắc do tàu New Horizons chụp.
Danh pháp hành tinh là một hệ thống những đặc trưng duy nhất được xác định trên bề mặt của một hành tinh hoặc một vệ tinh tự nhiên để xác định vị trí, mô tả và thảo luận những đặc trưng đó một cách dễ dàng. Kể từ khi phát minh ra kính viễn vọng, các nhà thiên văn học đặt tên những đặc trưng bề mặt mà họ đã nhận ra, đặc biệt là trên bề mặt của Mặt Trăng và Sao Hỏa. Để thành lập một cơ quan có thẩm quyền về danh pháp hành tinh, Liên đoàn Thiên văn Quốc tế (IAU) được thành lập vào năm 1919 để định danh và tiêu chuẩn hóa tên gọi cho những đặc trưng trên các thiên thể trong Hệ Mặt Trời.[1]
Các quy tắc và quy ước của IAU
Những cái tên được IAU thông qua phải tuân theo nhiều quy tắc và quy ước khác nhau được Hiệp hội thiết lập và sửa đổi qua nhiều năm. Chúng bao gồm:[2]
Danh pháp là một công cụ và điều cần cân nhắc đầu tiên khiến trở nên đơn giản, rõ ràng và không mơ hồ.
Nhìn chung, tên chính thức sẽ không được đặt tên cho các đặc trưng (feature) có kích thước dài dưới 100 mét, mặc dù có khả năng ngoại lệ đối với các đặc trưng nhỏ hơn có được sự quan tâm đặc biệt về mặt khoa học.
Số lượng tên gọi được chọn cho mỗi vật thể nên được giữ ở mức tối thiểu. Chỉ nên đặt tên cho các đặc trưng địa lý khi chúng có được sự quan tâm đặc biệt về mặt khoa học và khi việc đặt tên cho các đặc trưng địa lý đó hữu ích cho cộng đồng khoa học và bản đồ nói chung.
Không cho phép dùng chung một tên gọi đặc trưng bề mặt trên hai hoặc nhiều vật thể và trùng tên với các vệ tinh và hành tinh vi hình. Có thể cho phép khi tên gọi đặc biệt trở nên phù hợp và khả năng gây nhầm lẫn là rất nhỏ.
Tên riêng được chọn cho mỗi vật thể phải được thể hiện bằng ngôn ngữ xuất xứ. Nên cung cấp phiên âm cho nhiều bảng chữ cái khác nhau, nhưng sẽ không có bản dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác.
Nếu có khả năng thì nên sử dụng và mở rộng các chủ đề được thiết lập trong danh pháp Hệ Mặt Trời sơ khai (early solar system nomenclature).
Danh pháp Hệ Mặt Trời phải mang tính quốc tế trong việc lựa chọn tên gọi. Những đề nghị được đệ trình lên Ủy ban Quốc gia của IAU (IAU national committee) sẽ được xem xét, nhưng việc lựa chọn tên gọi cuối cùng là trách nhiệm của Hiệp hội Thiên văn Quốc tế. Khi thích hợp, WGPSN sẽ ủng hộ mạnh mẽ việc lựa chọn tên gọi công bằng từ các nhóm dân tộc, quốc gia và giới tính trên mỗi bản đồ. Tuy nhiên, khả năng tên gọi từ quốc gia dự định hạ cánh được cho phép cao hơn trên bản đồ địa điểm hạ cánh.
Không được sử dụng tên gọi có ý nghĩa chính trị, quân sự hoặc tôn giáo (trong thời hiện đại), ngoại trừ tên gọi của các nhân vật chính trị trước thế kỷ 19.
Việc tưởng nhớ những người trên các thiên thể hành tinh (planetary body) thường không phải là một mục tiêu mà có thể được thực hiện trong những trường hợp đặc biệt và chỉ dành cho những người có địa vị cao và lâu dài trên trường quốc tế. Người được vinh danh như vậy phải mất ít nhất ba năm.
Khi có nhiều cách viết tên gọi đặc trưng thì nên sử dụng cách viết mà người đó ưa thích hoặc sử dụng trong tài liệu tham khảo có thẩm quyền. Dấu phụ là một phần cần thiết của tên gọi đó và sẽ được sử dụng.
Danh pháp về vành đai hành tinh và danh pháp về khoảng trống vành đai cũng như tên gọi cho các vệ tinh mới được phát hiện được phát triển trong sự cân nhắc chung giữa WGPSN và Ủy ban IAU 20 (IAU Commission 20). Tên gọi sẽ không được dùng cho các vệ tinh cho đến khi các thành phần quỹ đạo của chúng được biết đến một cách hợp lý hoặc các đặc trưng xác định đã được xác định trên chúng.
Các nguồn có thể truy cập và có thẩm quyền, bao gồm các nguồn Internet, là bắt buộc đối với tên gọi được sử dụng. Wikipedia không đủ làm nguồn nhưng có thể hữu ích trong việc xác định các nguồn thích hợp.
Ngoài các quy tắc chung này, mỗi nhóm nhiệm vụ (task group) còn phát triển các quy ước bổ sung khi xây dựng một danh pháp thú vị và có ý nghĩa cho từng thiên thể.
Eo biển nước lỏng nối hai vùng lớn hơn chứa chất lỏng. Được sử dụng duy nhất trên Titan.
FT
Insula, insulae
Ốc đảo, một vùng đất liền bị tách ra (hoặc một nhóm các vùng như vậy) được bao quanh hoặc gần như bao quanh bởi một vùng nước lỏng (như biển hoặc hồ). Được sử dụng trên Titan.
IN
Labes, labēs
Mảnh vụn trong sự kiện sạt lở đất. Chỉ được sử dụng trên Sao Hỏa và 1 Ceres.
LA
Labyrinthus, labyrinthi
Tổ hợp các thung lũng hoặc dãy núi giao lại với nhau.
LB
Lacuna, lacunae
Vùng trũng có hình dạng không đồng đều, có bề ngoài trông như đáy hồ khô hạn. Được sử dụng trên Titan.
LU
Lacus, lacūs
Một vùng "hồ" hoặc đồng bằng nhỏ trên Mặt Trăng và Sao Hỏa. Trên bề mặt Titan, một vùng "hồ" vật chất sẫm màu được cho là hydrocarbon lỏnghoặc một vùng bình nguyên nhỏ, tối với những đường ranh giới rõ ràng và rời rạc.
LC
Tên gọi vị trí hạ cánh
Các đặc trưng trên Mặt Trăng tại hoặc gần vị trí hạ cạnh của phi vụ Apollo.
Một "biển". Trên Mặt Trăng, "biển" là một vùng bình nguyên trơn phẳng có suất phản chiếu tương đối thấp. Trên Sao Hỏa, "biển" là một vùng có suất phản chiếu tối, ví dụ: Mare Erythraeum. Còn trên Titan, "biển" là vùng lớn các vật chất sẫm màu được cho là hydrocarbon lỏng, ví dụ: Ligeia Mare.
ME
Mensa, mensae
Một mỏm đá có mặt trên phẳng với các rìa kiểu vách đá.
Miệng núi lửa không đồng đều hoặc phức tạp với rìa kiểu vỏ sò, ví dụ: Ah Peku Patera trên Io. Thường ám chỉ đến vùng trũng có dạng đĩa trên đỉnh núi lửa.
Một đặc trưng núi lửa băng trên Triton. Thuật ngữ này hiện không được sử dụng.
PU
Promontorium, promontoria
Mũi đất. Được sử dụng trên Mặt Trăng.
PR
Regio, regiones
Một vùng rộng lớn được đánh dấu bởi sự phản xạ hoặc sự phân định màu sắc so với các vùng liền kề hay vùng địa lý lớn. Ví dụ: Tombaugh Regio trên Sao Diêm Vương.
RE
Reticulum, reticula
Một đặc trưng bề mặt dạng lưới trên Sao Kim.
RT
Rima, rimae
Vùng vết nứt. Thường thấy trên bề mặt Mặt Trăng và 21 Lutetia.
RI
Rupes, rupēs
Vách núi, dãy núi.
RU
Saxum, saxa
Khối đá hoặc tảng đá.
SA
Đặc trưng trên vệ tinh tự nhiên
Một đặc trưng cùng tên với đặc trưng có liên quan.
SF
Scopulus, scopuli
Thùy hoặc vách đá không đồng đều.
SC
Serpens, serpentes
Đặc trưng bề mặt hình sin với các vùng nâng lên và vùng hạ xuống trải theo chiều dài của nó.
SE
Sinus, sinūs
"Vịnh" hoặc vùng bình nguyên nhỏ trên Mặt Trăng và Sao Hỏa, ví dụ: Sinus Meridiani trên Sao Hỏa. Trên Titan, đó là vịnh bên trong vùng chất lỏng.
Chữ "nóng" (hot) trong nhiều ngôn ngữ khác nhau. Hiện nay chỉ có một dãy núi được đặt tên là Caloris Montes, từ tiếng Latinh mang nghĩa "lượng nhiệt, sức nóng".
Các hố va chạm thường được đặt tên theo tên các nhà khoa học, học giả, nghệ sĩ và nhà thám hiểm đã qua đời, đã có đóng góp nổi bật hoặc cơ bản đối với lĩnh vực của họ. Ngoài ra, các hố va chạm nằm bên trong hoặc bao quanh vùng Mare Moscoviense đặt theo tên những phi hành gia người Nga đã qua đời và các hố va chạm nằm bên trong hoặc bao quanh hố va chạm Apollo đặt theo tên những phi hành gia người Mỹ đã qua đời. Quy ước này có thể được gia hạn nếu các quốc gia khác tham gia việc du hành vũ trụ đã gặp phải trường hợp tử vong trong chuyến bay đến vũ trụ.
Lacūs, Maria, Paludes, Sinūs
Các đặc trưng bề mặt này được đặt tên theo các thuật ngữ tiếng Latinh mô tả về thời tiết và các khái niệm trừu tượng khác.
Montes
Được đặt tên theo các dãy núi trên mặt đất hoặc các hố va chạm gần đó.
Rupēs
Được đặt tên theo các dãy núi gần đó (xem ở trên).
Valles
Được đặt tên theo các đặc trưng bề mặt gần đó.
Các đặc trưng bề mặt khác
Các đặc trưng bề mặt không thuộc bất kỳ loại đặc trưng nào như ở trên được đặt tên theo các hố va chạm gần đó.
Các đặc trưng trên Deimos được đặt tên theo những tác giả đã viết về vệ tinh của Sao Hỏa. Hiện tại có hai đặc trưng được đặt tên trên Deimos: Hố va chạm Swift và hố va chạm Voltaire – theo tên của Jonathan Swift và Voltaire, những người đã dự đoán sự hiện diện của các vệ tinh quay quanh Sao Hỏa.
Tất cả các đặc trưng bề mặt trên Phobos đều được đặt tên theo tên những nhà khoa học có liên quan đến việc khám phá, động lực học, hoặc các đặc tính của các vệ tinh quay quanh Sao Hỏa hoặc cư dân và vị trí từ trong tiểu thuyếtGulliver du ký của Jonathan Swift.
Khi các tàu thăm dò không gian hạ cánh trên Sao Hỏa, các đặc trưng nhỏ riêng lẻ như đá, cồn cát và vùng trũng thường được đặt những cái tên không chính thức. Nhiều trong số các đặc trưng này rất phù phiếm: các đặc trưng được đặt theo tên của các loại kem (chẳng hạn như Cookies N Cream), nhân vật hoạt hình (chẳng hạn như SpongeBob và Patrick), và các vở nhạc kịch vào thập niên 1970 (chẳng hạn như ABBA và Bee Gees).[3]
Các đặc trưng bề mặt trên Thebe được đặt tên theo những người và vị trí gắn liền với thần thoại Thebe. Chỉ có một đặc trưng duy nhất được đặt tên trên Thebe là hố va chạm Zethus.
Các ngọn núi lửa đang hoạt động trên Io được đặt tên theo những vị thần hoặc anh hùng của lửa, Mặt Trời và sấm sét.
Catenae
Dãy các hố va chạm được đặt theo tên vị thần Mặt trời.
Fluctūs
Tên của loại đặc trưng này bắt nguồn từ một đặc trưng bề mặt được đặt tên gần đó, những vị thần lửa, Mặt Trời, sấm sét hoặc núi lửa, nữ thần và anh hùng hoặc thợ rèn trong thần thoại.
Mensae, Montes, Plana, Regiones và Tholi
Các đặc trưng này có thể được đặt tên theo những vị trí gắn liền với thần thoại Io, bắt nguồn từ các đặc trưng được đặt tên gần đó hoặc các địa danh từ trong phần Địa ngục nằm ở bài thi ca Thần khúc của Dante.
Paterae
Các đặc trưng này trên Io được đặt theo tên những vị thần lửa, Mặt Trời, sấm sét hoặc núi lửa, những anh hùng, nữ thần hoặc thợ rèn trong thần thoại.
Valles
Tên của các thung lũng bắt nguồn từ tên gọi các đặc trưng gần đó.
Những vị trí linh thiêng hoặc bị mê hoặc, thiên đường hoặc cõi trời từ truyền thuyết, thần thoại, truyện và thơ của các nền văn hóa trên khắp thế giới.
Colles
Tên của các ngọn núi và chỏm núi từ vùng Trung Địa, bối cảnh hư cấu trong các tiểu thuyết viễn tưởng được tác giả người Anh J. R. R. Tolkien.
Hố va chạm và các đặc trưng có vành
Những vị thần và nữ thần của trí tuệ.
Facula, Faculae
Facula được đặt tên theo tên các hòn đảo trên Trái Đất không được độc lập về mặt chính trị. Faculae được đặt tên theo tên các quần đảo.
Fluctūs
Vị thần và nữ thần tình yêu.
Flumina
Tên của các con sông trong thần thoại hoặc tưởng tượng ra.
Những người và vị trí từ các bản dịch của tác phẩm Trường ca Roland do Sayers thực hiện. Chỉ có một đặc trưng ngoại lệ là Cassini Regio, đặt tên theo tên người khám phá ra vệ tinh này là Giovanni Cassini.
Những anh hùng bi tráng và vị trí từ các vở kịch của Shakespeare.
Các vệ tinh nhỏ
Hiện tại không có đặc trưng bề mặt nào được đặt tên trên các vệ tinh nhỏ của Sao Thiên Vương, tuy nhiên theo quy ước đặt tên là đặt theo tên những nữ anh hùng từ các vở kịch của Shakespeare và Pope.
Các đặc trưng trên Proteus được đặt tên theo những linh hồn liên quan đến nước, những vị thần hoặc nữ thần không thuộc thần thoại Hy Lạp và La Mã. Chỉ có một đặc trưng được đặt tên trên Proteus là hố va chạm Pharos.
Các đặc trưng địa lý trên Triton nên được đặt tên liên quan đến biển, ngoại trừ những tên gọi có nguồn gốc từ Hy Lạp và La Mã. Những tiêu đề có thể có cho các thuật ngữ mô tả riêng lẻ gồm tên gọi những thủy thần trên khắp thế giới, những đài phun nước nổi tiếng trên mặt đất hoặc vị trí của đài phun nước, đặc trưng thủy văn trên mặt đất, mạch nước phun nổi tiếng trên mặt đất hay các vị trí của mạch nước phun, và các hòn đảo trên mặt đất.
Hiện tại không có đặc trưng bề mặt nào được đặt tên trên Nereid. Khi các đặc điểm được phát hiện, chúng sẽ được đặt tên theo các nereid.
Các vệ tinh nhỏ
Các đặc trưng bề mặt trên các vệ tinh nhỏ của Sao Hải Vương, một khi được phát hiện sẽ đặt tên theo tên vị thần và nữ thần gắn liền với thần thoại Neptune/Poseidon hoặc những sinh vật biển trong thần thoại nói chung.
Các đặc trưng địa lý được đặt tên không chính thức trên Sao Diêm Vương.
Không có đặc trưng bề mặt nào trên hành tinh lùnSao Diêm Vương được đặt tên vì cực kỳ khó phân biệt từng đặc trưng bề mặt này qua quan sát bằng kính viễn vọng.[4][5] Nếu được phát hiện, các đặc trưng bề mặt trên Sao Diêm Vương sẽ được đặt tên theo những vị thần cai quản cõi âm phủ.
Những người phụ nữ trong lịch sử và thần thoại La Mã cổ đại (trong một trường hợp có một hố va chạm là Angioletta, theo tên của một nhà khoa học nữ sống ở La Mã thời hiện đại.
