PROFILBARU.COM

Chi Lay ơn
Chi Lay ơn
	Hoa lay-ơn (glaïeul)
Phân loại khoa học
Giới (regnum)	Plantae
(không phân hạng)	Angiospermae
(không phân hạng)	Monocots
Bộ (ordo)	Asparagales
Họ (familia)	Iridaceae
Phân họ (subfamilia)	Ixioideae
Tông (tribus)	Ixieae
Chi (genus)	Gladiolus; L.
Loài
	Khoảng 260, xem văn bản

Chi Lay ơn hay Chi Lay dơn, Dơn (danh pháp khoa học: Gladiolus) là một chi hoa trưng biện khá phổ thông tại nhiều nước, được phương Tây đem sang phổ biến tại Việt Nam. Thân dài như cây kiếm nhỏ, có hoa (nhiều màu nhưng thường là màu đỏ hay hồng) nở dọc theo thân cây.

Chi này có khoảng 260 loài, phần lớn xuất phát từ châu Phi (163 loài từ Nam Phi^[1]). Các chi Oenostachys, Homoglossum, Anomalesia và Acidanthera, theo truyền thống coi là các chi độc lập, hiện tại được gộp trong chi Gladiolus.^[2]

Miêu tả

Chi Lay ơn có khoảng 260 loài, trong đó 250 loài có nguồn gốc từ vùng châu Phi hạ Sahara, phần lớn xuất xứ từ Nam Phi. Khoảng 10 loài có xuất xứ Âu-Á. Có 160 loài lay ơn đặc hữu của Nam Phi và 76 loài ở vùng nhiệt đới châu Phi. Các loài đa dạng, từ kích thước rất nhỏ đến khổng lồ, thường thấy trong thương mại.

Các loài thảo mộc quyến rũ sống lưu niên này là bán chịu hạn tại các vùng có khí hậu ôn hòa. Chúng phát triển từ thân hình tròn, đối xứng, bao xung quanh bằng các lớp vỏ màu hơi nâu, và có thớ sợi. Thân cây nói chung không có nhánh, chỉ có từ 1-9 lá nhỏ hình lưỡi kiếm, có gân sọc viền ngoài và được bao trong vỏ bọc ngoài. Lá thấp nhất là lá mầm. Phiến lá có thể phẳng hoặc có hình chữ thập.

Các cụm hoa thơm ngát gồm những bông hoa lớn, lưỡng tính xếp thành một phía, có 2 lá bắc màu xanh, dai, mọc đối diện nhau. Đài hoa và cánh hoa hầu có vẻ ngoài giống nhau. Chúng hợp nhất tại đế thành một cấu trúc hình ống và được gọi chung là lá đài. Lá đài sống lưng là lớn nhất, bao quanh 3 nhị. 3 lá đài ở ngoài có kích thước nhỏ hơn. Bao hoa có dạng hình phễu, gắn với nhị ở đáy. Vòi nhụy có ba nhánh dạng chỉ, hình thìa, mỗi nhánh trải rộng về phía đỉnh.

Bầu nhụy là dạng quả nang 3 ngăn hình thuôn hoặc hình cầu, chứa nhiều hạt có lông màu nâu và nứt theo chiều dọc. Tại tâm của chúng là cấu trúc dễ thấy giống như cục nhỏ đặc trưng, là hạt thật sự không có lớp vỏ bọc mịn. Tại một số hạt cấu trúc này bị nhăn và có màu đen. Những hạt như vậy không thể nảy mầm.

Những bông hoa này có màu sắc rất đa dạng, từ hồng đến hơi đỏ, tía với các đốm trắng tương phản, từ trắng đến màu kem hoặc từ cam đến đỏ.

Những loài ở châu Phi nguyên thủy được thụ phấn nhờ các loài ong có tên là anthrophorine, nhưng có vài sự thay đổi diễn ra trong quá trình thụ phấn, đã cho phép sự thụ phấn nhờ chim hút mật, bướm, sâu bướm, ruồi và nhiều loài khác.

Lay ơn là thức ăn cho ấu trùng của bộ Lepidoptera, bao gồm cả bướm cánh sau vàng lớn (Noctua pronuba).

Lay ơn được lai ghép rất phổ biến, phục vụ cho việc trang trí vì có màu sắc rất phong phú. Những nhóm được ghép thông qua sự thụ phấn chéo giữa 4 hoặc 5 loài, tiếp theo là bằng chọn lọc, theo các tiêu chuẩn: Grandiflorus (tức là độ lớn của hoa, theo nghĩa La tinh), Primuline (màu sắc có chứa vòng benzothiazole, còn được biết tới như là Direct Yellow 7, Carnotine hoặc C.I. 49010) và Nanus (đặc tính lùn do di truyền). Chúng tạo ra những bông hoa được cắt tỉa rất tốt. Tuy nhiên, do chiều cao, cây trồng thường hay bị đổ rạp khi có gió lớn.

Các loài

*Gladiolus cardinalis*
từ Botanical Magazine của Curtis, 1790

Lay ơn hoa hình sóng (*Gladiolus undulatus*)
từ Botanical Magazine của Curtis, 1801

Một loại lay ơn lai ghép, nhóm Grandiflorus

Chi Gladiolus được phân chia thành nhiều đoạn. Nơi nào có thể thì các đoạn này được chỉ ra. Tuy nhiên, phần lớn các loài được đặt vào đó không chắc chắn.

Gladiolus abbreviatus Andrews
Gladiolus acuminatus F.Bol.
Gladiolus aequinoctialis Herb.
Gladiolus alatus L. (đoạn Hebea)
Gladiolus aleppicus Boiss. var. aleppicus
Gladiolus anatolicus
Gladiolus andringitrae Goldblatt
Gladiolus angustus L. (đoạn Blandus): lay ơn ống dài
Gladiolus antandroyi Goldblatt
Gladiolus antholyzoides Baker
Gladiolus appendiculatus G.Lewis
Gladiolus aquamontanus Goldblatt & Vlok
Gladiolus arcuatus Klatt
Gladiolus atropurpureus Baker
Gladiolus atroviolaceus Boiss.
Gladiolus aurantiacus Klatt
Gladiolus aureus Baker: lay ơn vàng
Gladiolus bellus C. H. Wright
Gladiolus benguellensis Baker (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus bilineatus G. J. Lewis
Gladiolus boehmii Vaupel (1882)
Gladiolus bojeri (Baker) Goldblatt
Gladiolus brachylimbus Baker (1893)
Gladiolus brachyphyllus F. Bolus
Gladiolus brevifolius Jacq. (đoạn Linearifolius)
Gladiolus brevitubus G. Lewis
Gladiolus buckerveldii (L. Bolus) Goldblatt
Gladiolus bullatus Thunb. ex G. Lewis: chuông lam Caledon
Gladiolus caeruleus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus calcaratus G. Lewis
Gladiolus calcicola Goldblatt
Gladiolus callianthus Mosais: lay ơn Abyssinia
Gladiolus canaliculatus Goldblatt
Gladiolus candidus (Rendle) Goldblatt
Gladiolus cardinalis Curtis (đoạn Blandus)
Gladiolus carinatus Aiton
Gladiolus carmineus C. H. Wright (đoạn Blandus): hoa huệ vách núi
Gladiolus carneus (sect. Blandus): lay ơn lớn
Gladiolus caryophyllaceus (Burm. f.) Poiret
Gladiolus cataractarum Oberm.
Gladiolus caucasicus Herb.
Gladiolus ceresianus L. Bolus
Gladiolus citrinus Klatt
Gladiolus x colvillei: lay ơn Colville
Gladiolus communis L. (đoạn Gladiolus): lay ơn (loài điển hình)
- Gladiolus communis subsp. byzantinus (đoạn Gladiolus) - lay ơn phương đông
- Gladiolus communis subsp. communis (đoạn Gladiolus)
Gladiolus conrathii Baker (1898)
Gladiolus crassifolius Baker
Gladiolus crispulatus L. Bolus
Gladiolus cruentus T. Moore (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus curtifolius Marais
Gladiolus cuspidatus
Gladiolus cylindraceus G. Lewis
Gladiolus cymbarius Baker
Gladiolus dalenii Van Geel (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus debilis Ker Gawler (đoạn Homoglossum): lay ơn nhỏ
Gladiolus decaryi Goldblatt
Gladiolus decipiens Vaupel
Gladiolus decoratus Baker
Gladiolus densiflorus Baker
Gladiolus deserticolus Goldblatt
Gladiolus dolomiticus Oberm.
Gladiolus dracocephalus Hook.f.
Gladiolus dregei Klatt
Gladiolus dubius
Gladiolus dzavakheticus
Gladiolus ecklonii Lehm.
Gladiolus edulis Burchell ex Ker Gawler
Gladiolus elliotii Baker (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus emiliae L. Bolus
Gladiolus engysiphon G. Lewis
Gladiolus equitans Thunb. (đoạn Hebea)
Gladiolus erectiflorus Baker
Gladiolus exiguus G. Lewis
Gladiolus flanaganii Baker: lay ơn tự vẫn
Gladiolus floribundus Jacq.
Gladiolus fourcadei (L. Bolus) Goldblatt & De Vos
Gladiolus ×gandavensis (đoạn Ophiolyza) [= G. dalenii × 'G. oppositiflorus]
Gladiolus garnierii Klatt
Gladiolus geardii L. Bolus
Gladiolus goetzii Harms
Gladiolus gracilis Jacq. (đoạn Homoglossum): hoa chuông Reed
Gladiolus gracillimus Baker
Gladiolus grandiflorus (đoạn Blandus)
Gladiolus gregarius Welw. ex Baker (đoạn Densiflorus)
Gladiolus griseus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus gueinzii Kunze
Gladiolus guthriei F. Bol. (đoạn Linearifolius)
Gladiolus halophilus Boiss. & Heldr.
Gladiolus harmsianus Vaupel
Gladiolus heterolobus Vaupel
Gladiolus hirsutus Jacq. (đoạn Linearifolius): Afrikaner hồng nhỏ
Gladiolus hollandii L. Bolus
Gladiolus horombensis Goldblatt
Gladiolus huillensis (Welw. ex Baker) Goldblatt
Gladiolus hyalinus Jacq.
Gladiolus illyricus W.D.J.Koch: lay ơn dại
Gladiolus imbricatus L.
Gladiolus inandensis Baker
Gladiolus incospicuus Baker
Gladiolus inflatus Thunb.
Gladiolus inflexus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus insolens Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus intonsus Goldblatt
Gladiolus invenustus G. J. Lewis
Gladiolus involutus (đoạn Hebea)
Gladiolus iroensis (A. Chev.) Marais
Gladiolus italicus P. Mill. (đoạn Gladiolus): lay ơn Italia
Gladiolus johnstoni Baker (s. d.)
Gladiolus jonquilliodorus Ecklon ex G. Lewis
Gladiolus junodi Baker
Gladiolus kamiesbergensis G. Lewis
Gladiolus karendensis Baker
Gladiolus katubensis De Wild.
Gladiolus klattianus Hutch.
Gladiolus kotschyanus Boiss.
Gladiolus kubangensis Harms
Gladiolus lapeirousioides Goldblatt
Gladiolus laxiflorus Baker
Gladiolus lemoinei
Gladiolus leptosiphon Bolus f.
Gladiolus liliaceus Houtt. (đoạn Homoglossum)
Gladiolus linearifolius Vaupel
Gladiolus linearis N.E.Br.
Gladiolus longanus Harms
Gladiolus longicollis Baker (đoạn Homoglossum)
- Gladiolus longicollis subsp. longicollis (đoạn Homoglossum)
- Gladiolus longicollis subsp. platypetalus (đoạn Homoglossum)
Gladiolus loteniensis Hilliard & Burtt
Gladiolus louiseae L. Bolus
Gladiolus lundaensis Goldblatt
Gladiolus luteus Lam.
Gladiolus lyalinus
Gladiolus macneilii Oberm.
Gladiolus macowani Baker
Gladiolus macowanii Baker (s. d.)
Gladiolus macrospathus Goldblatt
Gladiolus maculatus Sweet
Gladiolus magnificus (Harms) Goldblatt
Gladiolus malangensis Baker (1879)
Gladiolus malvinus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus marlothii G. Lewis
Gladiolus martleyi L. Bolus (đoạn Homoglossum)
Gladiolus meliusculus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus melleri Baker (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus micranthus Baker (1901)
Gladiolus microcarpus G. Lewis
Gladiolus microsiphon Baker
Gladiolus milleri Ker Gawler
Gladiolus mirus Vaupel
Gladiolus monticola G. Lewis ex Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus mortonius (đoạn Densiflorus)
Gladiolus mostertiae L. Bolus
Gladiolus muenzneri F. Vaup
Gladiolus murielae (đoạn Acidanthera)
Gladiolus natalensis (Eckl.) Hook.
Gladiolus nerineoides G. Lewis
Gladiolus newii Baker
Gladiolus nigromontanus Goldblatt
Gladiolus niveus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus nyasicus Goldblatt
Gladiolus oatesii Rolfe
Gladiolus ochroleucus Baker (đoạn Densiflorus)
Gladiolus odoratus L. Bolus
Gladiolus oliganthus Baker
Gladiolus oppositiflorus Herbert (đoạn Ophiolyza)
Gladiolus orchidiflorus Andrews (đoạn Hebea)
Gladiolus oreocharis Schltr.
Gladiolus pallidus Baker
Gladiolus paludosus Baker
Gladiolus palustris: lay ơn đầm lầy
Gladiolus papilio Hook. f. (đoạn Densiflorus): lay ơn Goldblotch
Gladiolus pappei Baker (đoạn Blandus)
Gladiolus pardalinus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus parvulus Schltr.
Gladiolus patersoniae F. Bolus hoặc Bolus f.
Gladiolus pavonia Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus permeabilis Delaroche (đoạn Hebea)
Gladiolus perrieri Goldblatt
Gladiolus persicus Boiss.
Gladiolus pillansii G. Lewis
Gladiolus pole-evansii Verd.
Gladiolus praecostatus
Gladiolus praelongitubus G. J. Lewis
Gladiolus pretoriensis Kuntze
Gladiolus priorii (N. E. Br.) Goldblatt & De Vos
Gladiolus prismatosiphon Schltr.
Gladiolus pritzelii Diels
Gladiolus psittacinus Hook.
Gladiolus puberulus Vaupel
Gladiolus pubigerus G. Lewis
Gladiolus pulchellus Klatt
Gladiolus pulcherrimus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus punctulatus Schrank
Gladiolus pusillus Goldblatt
Gladiolus quadrangularis (Burm. f.) Ker Gawler
Gladiolus quadrangulus (Delaroche) Barnard
Gladiolus ramosus
Gladiolus recurvus (đoạn Homoglossum)
Gladiolus rehmannii Baker
Gladiolus remotifolius Baker
Gladiolus rigidifolius Baker
Gladiolus robertsoniae F. Bolus hoặc Bolus f.
Gladiolus rogersii Baker
Gladiolus roseovenosus Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus rubellus Goldblatt
Gladiolus rudis Lichtst. ex Roem. & Schult.
Gladiolus rupicola F. Vaupel
Gladiolus saccatus (Klatt) Goldblatt & M.P. de Vos
Gladiolus salteri G. Lewis
Gladiolus saundersii Hook. f.: lay ơn Saunders, hoa huệ Lesotho
Gladiolus schlechteri Baker
Gladiolus schweinfurthii Baker
Gladiolus scullyi Baker
Gladiolus serapiiflorus Goldblatt
Gladiolus serenjensis Goldblatt
Gladiolus sericeovillosus Hook. f.
Gladiolus serpenticola Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus somalensis Goldblatt & Thulin
Gladiolus speciosus Thunb.
Gladiolus spectabilis Baker (s. d.)
Gladiolus splendens ((Sweet)) Herbert
Gladiolus stefaniae Oberm.
Gladiolus stellatus G. Lewis
Gladiolus subcaeruleus G. Lewis
Gladiolus sufflavus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
Gladiolus sulcatus Goldblatt
Gladiolus taubertianus Schltr.
Gladiolus tenellus Ecklon
Gladiolus tenuis M. Bieb.
Gladiolus teretifolius Goldblatt & De Vos
Gladiolus thomsonii Baker
Gladiolus trichonemifolius (đoạn Homoglossum)
Gladiolus tristis (đoạn Homoglossum)
- Gladiolus tristis var. concolor (Salisb.) Baker: lay ơn nở hoa quanh năm
Gladiolus tritoniaeformis
Gladiolus tritoniiformis Kuntze
Gladiolus uitenhagensis Goldblatt & Vlok
Gladiolus undulatus L. (đoạn Blandus): lay ơn hoa hình sóng
Gladiolus unguiculatus Baker
Gladiolus usambarensis Marais ex Goldblatt
Gladiolus uysiae L. Bolus ex G. Lewis
Gladiolus vaginatus F. Bolus hoặc Bolus f. (đoạn Homoglossum)
Gladiolus validissimus Vaupel
Gladiolus vandermerwei (L. Bolus) Goldblatt & De Vos
Gladiolus varius F. Bolus hay Bolus f.
Gladiolus velutinus De Wild.
Gladiolus venustus G. Lewis (đoạn Hebea)
Gladiolus vernus Oberm.
Gladiolus vinoso-maculatus Kies
Gladiolus violaceo-lineatus G. Lewis
Gladiolus virescens Thunb. (đoạn Hebea)
Gladiolus viridiflorus G. Lewis
Gladiolus viridis Aiton
Gladiolus watermeyeri (đoạn Hebea)
Gladiolus watsonioides Baker
Gladiolus watsonius Thunb. (đoạn Homoglossum)
Gladiolus woodii Baker
Gladiolus zimbabweensis Goldblatt

Ghi chú

^ Goldblatt P. &, J.C. Manning. Gladiolus in Southern Africa: Systematics, Biology, and Evolution. Fernwood Press, Cape Town; 1998.
^ Goldblatt P. & De Vos M. P., The reduction of Oenostachys, Homoglossum and Anomalesia, putative sunbird pollinated genera, in Gladiolus L. (Iridaceae-Ixioideae). Bulletin du Muséum national d'histoire naturelle. Section B, Adansonia 11 (4): 417-428, 1989.