Chữ viết Chăm

Chữ viết Chăm
Chữ viết Chăm tại bia Po Nagar, năm 965
Thể loại
Thời kỳ
thế kỷ 4–nay
Hướng viếtTrái sang phải Sửa đổi tại Wikidata
Các ngôn ngữtiếng Chăm
Hệ chữ viết liên quan
Nguồn gốc
ISO 15924
ISO 15924Cham, 358 Sửa đổi tại Wikidata
Unicode
U+AA00–U+AA5F
Bài viết này chứa các biểu tượng ngữ âm IPA trong Unicode. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để có hướng dẫn thêm về các ký hiệu IPA, hãy xem Trợ giúp:IPA.

Chữ viết Chăm là hệ thống chữ viết để thể hiện tiếng Chăm, một ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Nam Đảo. Cộng đồng người nói tiếng Chăm phân bố chủ yếu ở Việt NamCampuchia với 230.000 người.[1]

Lịch sử

Akhar Hayap là một trong những hệ thống chữ viết đầu tiên bắt nguồn từ chữ Brahmi ở Nam Ấn Độ khoảng năm 200. Bên cạnh đó, giống như tất cả các chữ viết thuộc nhóm ngôn ngữ Brahmi, Akhar Thrah ghi lại âm tiết (có chữ cái chỉ nguyên âm, nhưng các chữ cái ghi lại phụ âm có nguyên âm đi kèm luôn trong đó). Chữ này viết hàng ngang, từ trái sang phải như chữ Latinh.

Cộng đồng người Chăm ngày nay có hai nhóm cách biệt nhau, người Tây Chăm ở Campuchia và người Đông Chăm ở Việt Nam. Chữ viết Chăm ở hai nơi khác biệt nhau khá xa. Người Tây Chăm phần lớn theo đạo Hồi và ngày nay ưu chuộng dùng chữ Ả Rập. Người Đông Chăm ở Việt Nam chủ yếu theo đạo Hindu và vẫn sử dụng chữ viết riêng của họ. Trong thời gian Đông Dương là thuộc địa của Pháp, cả hai nhóm người Chăm đều bị buộc phải chuyển sang dùng ký tự Latin.

Nguyên tắc

Consonants = phụ âm, vowels = nguyên âm, diacritics = dấu phụ, numbers = con số

Chamscript-1a Tương tự như các loại chữ abugida khác, các phụ âm trong tiếng Chăm có nguyên âm vốn có. Các dấu phụ của nguyên âm phụ thuộc được sử dụng để sửa đổi nguyên âm vốn có. Vì tiếng Chăm không có virama, nên các ký tự đặc biệt (phụ âm cuối) được sử dụng cho các phụ âm đuôi giống như các phụ âm chillu của chữ Malayalam.
Hầu hết các chữ cái phụ âm, chẳng hạn như [b], [t], hoặc [p], bao gồm một nguyên âm vốn có [a] mà không cần phải viết. Các âm ngắc mũi, [m], [n], [ɲ] và [ŋ] (hai chữ cái sau được phiên âm là ny (nh trong tiếng Việt) và ng trong bảng chữ cái Latinh) là những ngoại lệ, và có một nguyên âm vốn có [ɨ] (được phiên âm là â trong bảng chữ cái Latinh (ư trong tiếng Việt)). Một dấu phụ gọi là kai, không xảy ra với các phụ âm khác, được thêm vào bên dưới phụ âm ngắc mũi để viết nguyên âm [a].
Một từ tiếng Chăm có cấu trúc V (nguyên âm) hoặc CV (phụ âm - nguyên âm), ngoài âm cuối, còn có thể là CVC (phụ âm - nguyên âm - phụ âm). Có một số chữ cái phụ âm cuối trong chữ Chăm; các phụ âm khác chỉ kéo dài đuôi dài hơn ở phía bên phải để biểu thị sự vắng mặt của nguyên âm cuối.

Bảng Unicode Chăm
Official Unicode Consortium code chart Version 13.0
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+AA0x
U+AA1x
U+AA2x
U+AA3x
U+AA4x
U+AA5x

Phụ âm

Chữ cái phụ âm
ka kha ga gha ngâ nga ca cha ja jha nyâ nya
nja ta tha da dha na nda pa pa pha ba
bha ma mba ya ra la wa ṣa sa ha

Phụ âm đệm

Phụ âm đệm (ký hiệu phụ âm)
-ia -ra -la -ua
diacritics ◌ꨳ ◌ꨴ ◌ꨵ ◌ꨶ
examples ꨆꨳ
kia
ꨆꨴ
kra
ꨆꨵ
kla
ꨆꨶ
kua

Phụ âm cuối

Tiếng Chăm không sử dụng các virama để triệt tiêu các nguyên âm vốn có. Phụ âm cuối được biểu thị theo một trong ba cách: một chữ cái phụ âm cuối rõ ràng, một dấu phụ kết hợp hoặc bằng .

Chữ cái phụ âm cuối
-k -ng -c -t -n -p -y -r -l -w -ṣ
Dấu phụ phụ âm cuối
-ng -m -h
diacritics ◌ꩃ ◌ꩌ ◌ꩍ
shown with (ca) ꨌꩃ ꨌꩌ ꨌꩍ

Nguyên âm độc lập

Sáu trong số các nguyên âm đứng đầu được ghi bằng các chữ cái duy nhất:

Nguyên âm độc lập
a i u é ai o

Nguyên âm phụ thuộc

Các nguyên âm đứng đầu khác được biểu diễn bằng cách thêm dấu phụ vào chữ (a). Các dấu phụ giống nhau được sử dụng với các phụ âm để thay đổi nguyên âm có sẵn của chúng:

Nguyên âm phụ thuộc
-i -ei -u -e
diacritics ◌ꨩ ◌ꨪ ◌ꨫ ◌ꨬ ◌ꨭ ◌ꨭꨩ ◌ꨮ ◌ꨮꨩ
shown with (ka) ꨆꨩ ꨆꨪ ꨆꨫ ꨆꨬ ꨆꨭ ꨆꨭꨩ ꨆꨮ ꨆꨮꨩ
-o -ai -ao -au
diacritics ꨯꨮ ꨯꨮꨩ ꨯꨩ ꨯꨱ ◌ꨲ ◌ꨲꨩ ◌ꨮꨭ
shown with (ka) ꨆꨯꨮ ꨆꨯꨮꨩ ꨆꨯ ꨆꨯꨩ ꨆꨰ ꨆꨯꨱ ꨆꨲ ꨆꨲꨩ ꨆꨮꨭ

Số đếm

Tiếng Chăm có một bộ chữ số đặc biệt:

Chữ số Ả Rập 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Chữ số Chăm
Tên thaoh
ꨔꨯꨱꩍ
sa
dua
ꨕꨶ
klau
ꨆꨵꨮꨭ
pak
ꨚꩀ
limâ
ꨤꨪꨟ
nam
ꨗꩌ
tajuh
ꨓꨎꨭꩍ
dalapan
ꨕꨤꨚꩆ
salapan
ꨧꨤꨚꩆ

Phong hóa

Sakkarai dak rai patao (tiếng Pháp: Archives royales du Champa, tiếng Việt: Văn bản hành chính Panduranga, Biên niên kí chính phủ Panduranga) là nhan đề học giới đặt cho hợp tuyển các tài liệu của người Chăm giai đoạn cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII, được xác định xưa nhất và là dẫn liệu quan trọng để tiếp cận xã hội Champa trung đại[2].

Tập tài liệu dày hàng ngàn trang đã ở tình trạng cũ nát được một sĩ quan Pháp tên P. Villaume lượm được ở thôn La Vang của sắc tộc K'Ho (thuộc Lâm Đồng ngày nay) khoảng đầu thế kỷ XX, rồi bán lại cho các học giả kiếm lời. Trong các năm 1905-7, hai nghiên cứu gia H. Parmentier và E. Durand đã công bố loạt bài thuyết trình[3] về những văn bản này trên tập san Viễn Đông bác cổ. Ngày nay, hợp tuyển được lưu trữ tại bảo tàng Société Asiatique de Paris và đã được số hóa vào năm 2009[4].

Các chuyên viên quốc tế tạm quy ước tên tập tài liệu này là Archives royales du Champa, sau được tiến sĩ Po Dharma dịch sang tiếng ChămSakkarai dak rai patao, gồm 5227 trang, đa phần được soạn bằng Akhar thrah, nhưng kèm 825 văn bản Hán tự, có ấn triện của các hoàng đế từ Lê Dụ Tông tới Nguyễn Dực Tôn. Đồng thời, phần Hán văn chính là cứ liệu xác minh niên đại các đoạn kí, vì người Chăm dùng lịch 12 con giáp chứ không phải đế hiệu như người Kinh.

Tựu trung, đây là hợp tuyển những văn kiện hành chính, quan thuế, giao ước mua bán đất đai và cả hồ sơ kiện cáo, cùng số ít đề cập đến cổ sử - tuy không thực đáng tin. Riêng phần sử, tiến sĩ Po Dharma tạm chia ra hai thời kì tiền sử và chính sử, mốc là trước sau thế kỷ XII : Tiền sử hầu hết là hư cấu với những vua chúa hoặc sự kiện mang cốt cách huyền huyễn, nhưng chính sử cũng có không ít tình tiết hoang đường. Tuyển tập này được coi là dẫn liệu sinh động về lối hành văn của người Chăm hậu kì trung đại, đồng thời cung cấp cái nhìn bao quát về bối cảnh sống Champa giai đoạn tự chủ cuối cùng - tức thời kì Panduranga.

Cham-Homkar (Om) symbol[a]
Punctuation
Symbol Name Function
Spiral Mark the beginning of a section.
Danda Text break
Double Danda Text break with progressive values of finality
Triple Danda Text break with progressive values of finality

Tham khảo

Cước chú

  1. ^ ꨀꨯꨱꩌ (U+AA00 & U+AA2F & U+AA31 & U+AA4C)

Chú thích

Liên kết

Tài liệu

  • Chữ viết Chăm (tiếng Anh)
  • Giới thiệu tài liệu của triều đình Panduranga
  • Marrison, Geoffrey Edward (1975), “The Early Cham language and its relation to Malay”, Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, 48 (2 (228)): 52–59, JSTOR 41492110
  • Etienne Aymonier, Antoine Cabaton (1906). Dictionnaire čam-français. 7 of Publications de l'École française d'Extrême-Orient. E. Leroux. Truy cập ngày 15 tháng 5 năm 2011.
  • Blood, Doris (1980a). Cham literacy: the struggle between old and new (a case study). Notes on Literacy 12, 6-9.
  • Blood, Doris (1980b). The script as a cohesive factor in Cham society. In Notes from Indochina, Marilyn Gregersen and Dorothy Thomas (eds.), 35-44. Dallas: International Museum of Cultures.
  • Blood, Doris E. 2008. The ascendancy of the Cham script: how a literacy workshop became the catalyst. International Journal of the Sociology of Language 192:45-56.
  • Brunelle, Marc. 2008. Diglossia, Bilingualism, and the Revitalization of Written Eastern Cham. Language Documentation & Conservation 2.1: 28-46. (Web based journal)
  • Moussay, Gerard (1971). Dictionnaire Cam-Vietnamien-Français. Phan Rang: Centre Culturel Cam.
  • Trankell, Ing-Britt and Jan Ovesen (2004). Muslim minorities in Cambodia. NIASnytt 4, 22-24. (Also on Web)
  • R. Malatesha Joshi, Catherine McBride(2019). Handbook of Literacy in Akshara Orthography

Tư liệu

Read other articles:

American football player (born 1995) American football player Courtland SuttonSutton with the Broncos in 2019No. 14 – Denver BroncosPosition:Wide receiverPersonal informationBorn: (1995-10-10) October 10, 1995 (age 28)Brenham, Texas, U.S.Height:6 ft 4 in (1.93 m)Weight:216 lb (98 kg)Career informationHigh school:BrenhamCollege:SMU (2014–2017)NFL Draft:2018 / Round: 2 / Pick: 40Career history Denver Broncos (2018–present) Roster status:Ac...

 

Arief Gajah MadaWaaspers Kasad Bidang BinwatpersMasa jabatan6 Desember 2021 – 17 Juli 2023PenggantiGunawan WijayaKomandan Korem 032/WirabrajaMasa jabatan11 April 2020 – 6 Desember 2021PendahuluKunto Arief WibowoPenggantiPurmanto Informasi pribadiLahir1 Januari 1969 (umur 54)IndonesiaSuami/istriNy. Anggia MeutiaAlma materAkademi Militer (1992)Sekolah Tinggi Manajemen IMMIKarier militerPihak IndonesiaDinas/cabang TNI Angkatan DaratMasa dinas1992—sekarangPa...

 

هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (سبتمبر 2021) حكايات من موريشيوس Tales from Mauritius معلومات الكتاب المؤلف راميش رامدويال[1] البلد  موريتانيا اللغة الفرنسيّة العربيّة (الكتاب الثالث من السلسلة)[2] النا

County in North Dakota, United States County in North DakotaFoster CountyCountyFoster County Courthouse in Carrington, North Dakota.Location within the U.S. state of North DakotaNorth Dakota's location within the U.S.Coordinates: 47°28′N 98°53′W / 47.46°N 98.89°W / 47.46; -98.89Country United StatesState North DakotaFoundedJanuary 4, 1873 (created)October 11, 1883 (organized)SeatCarringtonLargest cityCarringtonArea • Total647 sq ...

 

Artikel ini sebatang kara, artinya tidak ada artikel lain yang memiliki pranala balik ke halaman ini.Bantulah menambah pranala ke artikel ini dari artikel yang berhubungan atau coba peralatan pencari pranala.Tag ini diberikan pada November 2022. Jairo Pereira ReisInformasi pribadiTanggal lahir 5 Maret 1991 (umur 32)Tempat lahir BrasilPosisi bermain PenyerangKarier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)2012 Tochigi SC * Penampilan dan gol di klub senior hanya dihitung dari liga domestik Jairo Pere...

 

Кефалограв'єраПоходження  Греція Кефалограв'єра (грец. Κεφαλογραβιέρα) — твердий сир, що виготовляється з овечого молока, традиційний у Греції. Має солоний смак і багатий аромат. Він часто використовується в грецьких стравах, які називаються саганакі — розріз�...

Lunar Sample Receiving LaboratoryHistoireFondation 1979CadreType Laboratoire, entrepôtDomaine d'activité Géologie de la LuneSiège Centre spatial Lyndon B. JohnsonPays États-UnisCoordonnées 29° 33′ 34″ N, 95° 05′ 00″ OOrganisationOrganisation mère NASAmodifier - modifier le code - modifier Wikidata Le Lunar Sample Laboratory Facility ou LSLF est un centre de l'agence spatiale américaine, la NASA, dans lequel sont conservés et étudiés la majeur...

 

Facultad de Ingeniería Industrial y de Sistemas Acrónimo FIISForma parte de Universidad Nacional de IngenieríaFundación 1901LocalizaciónDirección Lima, Perú Coordenadas 12°00′56″S 77°03′01″O / -12.01555556, -77.05027778AdministraciónDecano Mg. Ing. Luis Zuloaga RottaAcademiaDocentes 113Estudiantes 1479Sitio web www.fiis.uni.edu.pe[editar datos en Wikidata] La Facultad de Ingeniería Industrial y de Sistemas (siglas: FIIS-UNI) es una de las once facu...

 

Genre of television programming Reality TV and Reality Show redirect here. For the channel formerly known as Reality TV, see CBS Reality. For other uses of Reality Show, see Reality Show (disambiguation). Reality television is a genre of television programming that documents purportedly unscripted real-life situations, often starring unfamiliar people rather than professional actors. Reality television emerged as a distinct genre in the early 1990s with shows such as The Real World, then achi...

Đường sắt Lưu Xá – Mỏ sắt Trại CauMột đoạn của tuyến đường sắt đi qua thị trấn Trại CauThông tin chungKiểuĐường sắt tải trọng lớnVị tríThành phố Thái Nguyên và huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, Việt NamGa đầuGa Lưu XáGa cuốiMỏ sắt Trại CauHoạt độngSở hữuCông ty Cổ phần Gang Thép Thái NguyênThông tin kỹ thuậtKhổ đường sắt1435 mm và 1000 mm Đường sắt Kép - Lưu Xá Chú t...

 

Sebuah contoh dari sebuah lukisan bijin karya Eisen (dari serial 'Toto geiko') - ini adalah sebuah jenis dari gambar dimana ia menjadi dikenal.Tanda tangan Keisai Eisen dibaca dari kiri ke kanan: Eisen ga (英泉 画), Keisai (渓斎), dan Keisai Eisen ga (渓斎 英泉 画) Keisai Eisen (渓斎 英泉, 1790–1848) adalah seorang seniman ukiyo-e asal Jepang yang mengkhususkan diri dalam bidang bijin-ga (gambar-gambar wanita cantik). Karya-karya terkenalnya, termasuk ōkubi-e (gambar ke...

 

American fantasy, horror, and SF writer (1910–1992) This article is about the speculative fiction writer. For his father, see Fritz Leiber (actor). Fritz LeiberLeiber in 1977BornFritz Reuter Leiber Jr.(1910-12-24)December 24, 1910Chicago, Illinois, U.S.DiedSeptember 5, 1992(1992-09-05) (aged 81)San Francisco, California, U.S.OccupationWriterPeriod1934–1992[a]GenreFantasy, horror, science fictionNotable worksFafhrd and the Gray Mouser series, The Big TimeSpouse Jonquil Stephen...

challenge de Majorque 2021 GénéralitésCourse30e Challenge de MajorqueCompétitionsUCI Europe Tour 2021Coupe d'Espagne de cyclisme sur route 2021Étapes4Dates13 – 16 mai 2021Distance620 kmPays EspagneLieu de départPegueraLieu d'arrivéeAlcúdiaÉquipes24Special 1Site officiel ◀20202022▶Documentation La 30e édition du Challenge de Majorque a lieu du 13 au 16 mai 2021. Au total, quatre épreuves font partie de ce Challenge de Majorque. Le classement final de l'épreuve ...

 

King of the English (946–955) This article is about the king of the English. For other people called Eadred, see Eadred (given name). EadredEadred in the early fourteenth-century Genealogical Roll of the Kings of EnglandKing of the EnglishReign26 May 946 – 23 November 955Coronation16 August 946Kingston upon ThamesPredecessorEdmund ISuccessorEadwigBornc. 923WessexDied23 November 955 (aged c. 32)Frome, SomersetBurialOld Minster, Winchester. Bones now in Winchester CathedralHouseWessexFather...

 

Crimes da Rua do Arvoredo Local do crime Centro, Porto Alegre, RS Brasil Data 1864, século XIX Vítimas José Ignacio de Souza ÁvilasJanuário Martins Ramos da SilvasCarlos Claussner Réu(s) José RamosCatarina Palse Juiz Dario Rafael Callado Local do julgamento Porto Alegre Situação José Ramos, condenado às penas do crime de latrocínio, sendo condenado à pena de morte por enforcamento pelos seus crimes (depois comutada à prisão perpétua)Catarina Palse, presa como cúmplice, c...

On-demand streaming video service Hallmark Movies NowFormerlySpiritClips (2007–2014)Feeln (2014–2017)TypePrivateIndustrySubscription video on demandFounded2007HeadquartersLos Angeles, California, United StatesKey peopleRobert N. Fried, founderServicesStreaming media subscription serviceParentHallmark CardsWebsitewww.hmnow.com Hallmark Movies Now (formerly called Feeln and originally SpiritClips) is an on-demand streaming video service that offers family-friendly movies, documentaries and ...

 

Church in Durham, County Durham, England Church in Durham, EnglandDurham CathedralThe Cathedral Church of Christ, Blessed Mary the Virgin and St Cuthbert of DurhamDurham Cathedral from the north-westDurham CathedralLocation within Durham54°46′25″N 1°34′34″W / 54.77361°N 1.57611°W / 54.77361; -1.57611LocationDurhamCountryEnglandDenominationChurch of EnglandPrevious denominationRoman CatholicTraditionBroad churchWebsitedurhamcathedral.co.ukHistoryStatusCathed...

 

This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Nottinghamshire Miners' Association – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (August 2018) (Learn how and when to remove this template message) Nottinghamshire Miners' AssociationMerged intoNational Union of MineworkersFounded1881HeadquartersBasford, ...

Film festival 59th Venice International Film FestivalFestival posterLocationVenice, ItalyFounded1932Festival date29 August–8 September 2002WebsiteWebsiteVenice Film Festival chronology60th 58th The 59th annual Venice International Film Festival was held between 29 August to 8 September 2002.[1] The Golden Lion was awarded to The Magdalene Sisters directed by Peter Mullan.[2][3] Jury Main Competition The following people comprised the 2002 jury:[4] Gong Li, Ch...

 

Spanish actor Antonio GarridoAntonio at the photocall of Alice in Wonderland in 2010.BornJoaquín Reyes (1971-08-20) 20 August 1971 (age 52)Seville, Province of Seville, Andalusia, SpainOccupation(s)Actor and TV presenter Antonio Jesús Garrido Benito (born 20 August 1971 in Seville, Province of Seville, Andalusia, Spain) is a Spanish actor and TV presenter. He started in a theatre company, taking part in several plays like Bajarse al moro, Breve Brecht, Un nuevo mundo, El barbero de Sev...

 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!