Peru — Yaponiya munosabatlari

Peru va Yaponiya davlatlarining xaritada joylashuvi. Yashil rangda Yaponiya, sariq rangda Peru koʻrsatilgan.

Peru — Yaponiya munosabatlari Peru va Yaponiya oʻrtasidagi ikki tomonlama diplomatik munosabatlardir.

Mamlakatni taqqoslash

	Gretsiya	Yaponiya
Bayroq
Gerb
Aholisi	32,275,736 million (2022)	127,11 million (2015)[1]
Hududi	1,285,216 km²	377 972 km²[2]
Poytaxti	Lima	Tokio
Hukumat	Unitar prezidentlik respublikasi	(demokratik) parlament tizimi
Rasmiy tili	Ispan tili	Yapon tili
Inson taraqqiyoti indeksi	0,740	0,903
YaIM (nominal)	240.346 milliard dollar (2022)	4.301 trillion AQSh dollari (2022)[3]

2017 BBC Jahon Xizmati Xalqaro fikr soʻrovi Yaponiya taʼsiriga mamlakatlar boʻyicha qarashlar (ijobiy — salbiy boʻyicha tartiblangan)^[4]

Soʻrovda qatnashgan mamlakatlar	ijobiy	salbiy	neytral	farq
Xitoy	22%	75%	3	-53
Ispaniya	39%	36%	25	3
Turkiya	50%	32%	18	18
Pokiston	38%	20%	42	18
Hindiston	45%	17%	38	28
Rossiya	45%	16%	39	29
Peru	56%	25%	19	31
Nigeriya	57%	24%	19	33
Buyuk Britaniya	65%	30%	5	35
Meksika	59%	23%	18	36
Keniya	58%	22%	20	36
Germaniya	50%	13%	37	37
Indoneziya	57%	17%	26	40
AQSh	65%	23%	12	42
Gretsiya	52%	9%	39	43
Fransiya	74%	21%	5	53
Braziliya	70%	15%	15	55
Avstraliya	78%	17%	5	61
Kanada	77%	12%	11	65

Tarixi

Ilk aloqalar

Yaponiya va Peru oʻrtasidagi birinchi aloqalar Meksika va Filippindan Manila savdo kemalarida Yaponiya va Peruga tovarlarni olib yurgan ispan savdogarlari va ispan missionerlari orqali amalga oshirilgan. Manilada ispanlar yaponlardan tovarlar sotib olib, bu mahsulotlarni Lotin Amerikasiga olib ketishgan. 1821-yilda Peru Ispaniyadan mustaqilligini eʼlon qildi. 1868-yil oktyabr oyida Yaponiyada Meydzi davri boshlandi, bu koʻplab mamlakatlar bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatilishiga olib keldi. Rasmiy diplomatik munosabatlar oʻrnatilishidan oldin, 1872-yil iyun oyida Yaponiya va Peru oʻrtasida diplomatik hodisa roʻy bergan, Peruning „Mariya Luz“ kemasi Makaodan Kallaoga suzib ketardi, chunki 232 nafar xitoylik ishchi Peru plantatsiyalariga yetkazilishi kerak edi. Mariya Luz Peruga ketayotganda kuchli boʻronga duchor boʻlib, Yaponiyaning Yokogama shahriga borib qoladi. Yokogama portida xitoylik ishchi qirgʻoqqa sakrab, kemadan qochishga muvaffaq boʻlgan. Sohilda bir xitoylik yaponiyaliklarga oʻzlarining ahvoli yomonligidan shikoyat qiladi va kemadagi oʻz askarlarini qutqarishni soʻradi. Ikkinchi xitoylik ishchi Peru kemasidan qochib ketganidan soʻng, yapon rasmiylari Mariya Luz kemasiga chiqib, xitoyliklar gʻayriinsoniy sharoitlarda saqlanayotganini aniqladilar. Maʼlum boʻlishicha, koʻplab xitoyliklar oʻgʻirlab ketilgan va ularning koʻpchiligi sayohat bahonasi bilan qayerga ketayotganini bilmagan. Yokogama sudi kema kapitani Rikardo Errera Xitoy fuqarolarini ozod qilish toʻgʻrisida qaror chiqardi^[5]. 1873-yilda Yaponiya va Peru oʻrtasida Doʻstlik va navigatsiya shartnomasini imzolash orqali rasmiy ravishda diplomatik munosabatlar oʻrnatildi^[6].

1899-yilda Sakuramaru kemasida Peruga 790 nafar yaponiyalik muhojir yetib kelgan, ularni aksariyatining maqsadi plantatsiyalarda ishlash edi^[6][7]. 1936-yilga kelib Peruga 23 ming yapon muhojiri yetib kelgan. Ikkinchi jahon urushi paytida peruliklar Limadagi 600 dan ortiq yapon uylari va korxonalarini talon-toroj qilishgan va yoqib yuborishgan, 10 kishi halok boʻlgan va oʻnlab yapon fuqarolari yaralangan. 1942-yil yanvarda Peru Pearl-Harborga qilingan hujumga javoban Yaponiya bilan diplomatik aloqalarini uzdi. Koʻp oʻtmay, Peru 1700 dan ortiq yapon peruliklarni Amerika Qoʻshma Shtatlariga deportatsiya qildi va u yerda mamlakat xavfsizligini taʼminlash uchun internirlash lagerlariga joylashtirildi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin Peru Respublikasi Yaponiya bilan diplomatik munosabatlarni tikladi va 1959-yilda Yaponiya Bosh vaziri Nobusuke Kishi Peruga rasmiy tashrif bilan keldi. 1961-yilda Peru Prezidenti Manuel Prado y Ugarteche Yaponiyaga rasmiy tashrif bilan kelgan birinchi Peru davlat rahbari boʻldi^[7][8].

Alberto Fuximori prezidentligi

1990-yil iyul oyida Alberto Fuximori Yaponiyaga sayohat qilgan ajdodlari yapon boʻlgan birinchi Preu davlat rahbari edi. Alberto Fuximori mamlakat prezidenti etib saylanganidan keyingi oylarda Peruning ikkita asosiy partizan guruhlari: Sendero Luminoso va Tupak Amaru inqilobiy harakati tomonidan bir nechta yapon-peruliklar hujumga uchragan, oʻgʻirlangan yoki oʻldirilgan. 1992-yilda Prezident Alberto Fuximori Yaponiyaga rasmiy tashrif bilan keldi^[9][10].

1996-yil 17-dekabrda Tupak Amaru inqilobiy harakatining 14 nafar isyonchisi Yaponiyaning Limadagi elchixonasiga bostirib kirib, elchixona xodimlari Yaponiya imperatori Akihitoning 63 yoshini nishonlayotgan vaqtda 400 dan ortiq diplomatik, hukumat va harbiy amaldorlarni garovga oldi. Qoʻzgʻolonchilar prezident Alberto Fuximori ham bu kechada qatnashadi, deb ishonishgan^[11]. Jinoyatchilar prezidentning elchixonada emasligini bilib, Peru qamoqxonalarida saqlanayotgan 300 nafar isyonchini ozod qilishni talab qilishgan^[12]. Asirlarni garovga olish 1997-yil 22-aprelgacha davom etdi, Peru qurolli kuchlari elchixona ichidagi jangda barcha 14 jangarini oʻldirdi. Otishma chogʻida garovga olinganlardan biri, Peru Oliy sudi sudyasi va Peruning ikki harbiysi halok boʻlgan. Yaponiya Bosh vaziri Ryutaro Hashimoto Peru hukumatiga garovga olinganlarni muvaffaqiyatli qutqargani uchun minnatdorchilik bildirgan^[13].

2000-yil noyabr oyida Prezident Alberto Fuximori Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkiloti sammitida ishtirok etish uchun Bruneyga keldi. Sammitdan soʻng Yaponiyaga uchib ketdi va u yerda Perudagi korrupsiya mojarosi tufayli prezidentlikdan isteʼfoga chiqqani haqidagi faksni oldi. Yaponiyada Alberto Fuximori kelib chiqishi tufayli Yaponiya fuqaroligini oldi. Prezident Alexandro Toledo boshchiligidagi Peru hukumati Yaponiyaga Alberto Fuximorini 20 jinoiy javobgarlikka tortayotgani sababli ekstraditsiya qilish iltimosi bilan murojaat qildi. Biroq Yaponiya hukumati oʻz fuqarolaridan birini ekstraditsiya qilishdan bosh tortdi, bu esa Peru-Yaponiya munosabatlariga putur yetkazdi. 2006-yilda Alberto Fuximori Yaponiyani tark etib, Meksikaga, keyin esa Chiliga uchib ketdi va Chilida hibsga olindi. Fuximori yana prezidentlikka nomzod boʻlish uchun Peruga qaytishga harakat qildi^[14].

Oʻtgan yillar

1990-yillarda Yaponiya immigratsiya qonunlariga oʻzgartirishlar kiritdi va xorijda tugʻilgan yapon millatiga mansub odamlarni vataniga qaytarishga ruxsat berdi. Bu odamlarga Yaponiyaga qaytib, oʻsha davlatda doimiy yashash huquqiga ega boʻlish imkoniyati berildi. Taxminan 60 000 yapon Peruni tark etib, Yaponiyaga qaytib kelishdi^[15]. 2013-yilda Yaponiya va Peru diplomatik munosabatlar oʻrnatilganiga 140 yil toʻldi^[16].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik

Peru — Yaponiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Peruning qoʻshilish sanasi Yaponiyaning qoʻshilish sanasi Jahon Savdo Tashkiloti 1995-yil 1-yanvar 1995-yil 26-mart Xalqaro taraqqiyot fondi 1961-yil 30-avgust 1960-yil 27-dekabr Xalqaro moliya korporatsiyasi 1956-yil 20-iyul 1956-yil 20-iyul Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 31-oktyabr 1956-yil 18-dekabr Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1945-yil 31-dekabr 1952-yil 13-avgust Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1991-yil 2-dekabr 1988-yil 12-aprel YUNESKO 1946-yil 21-noyabr 1951-yil 2-iyul Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi 1993-yil 8-sentyabr 1967-yil 16-sentyabr Osiyo Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik forumi 1998-yil 14-noyabr 1989-yil 6-noyabr Interpol (Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti) 1962-yil 1953-yil

Eskalatsiya 2019

Yaponiya bosh vaziri Shinzo Abe, Janubiy Koreya prezidenti Mun Chje In va AQSh vitse-prezidenti Mayk Pens.

2019-yil 1-iyulda Tokio Koreya uchun strategik materiallarga (yarim oʻtkazgich sanoati uchun materiallar) eksport cheklovlarini joriy etdi, bu Koreya Oliy sudining yapon kompaniyalarini koreyalik ishchilarning avlodlariga tovon toʻlash majburiyatini yuklash haqidagi qarori bilan bogʻliq. 1910—1945-yillarda Koreya yarim orol Yaponiya tomonidan bosib olingan yillarda konsern zavodlarida ishlash uchun majburan safarbar qilingan. Vaziyat Janubiy Koreya-Yaponiya munosabatlarining butun ahvolini murakkablashishiga olib keldi, tomonlar bir-biriga va sof siyosiy masalalarda ayblovlar qoʻyishdi; Koreya yapon mahsulotlarini boykot qilish kampaniyasini boshladi^[17]. 12-avgustda Janubiy Koreya Yaponiyani oʻz mahsulotlari importini tezlashtirish huquqiga ega davlatlar roʻyxatidan chiqarib tashladi (Seul buni avgust oyi boshida, Tokio shunga oʻxshash sanksiyalarni qoʻyganida amalga oshirishga vaʼda bergan, biroq qasos deb hisoblanmaslikni soʻragan edi). Sentabrdan boshlab Janubiy Koreya bilan ishlayotgan yapon kompaniyalari barcha protseduralar tugashini 5 kun emas, balki 15 kun kutishlari kerak^[18].

Koreya Respublikasi Milliy xavfsizlik kengashi Doimiy qoʻmitasi 2021-yil 11-fevral bir ovozdan mamlakatning Yaponiyaga nisbatan tashqi siyosatini davom ettirishga qaror qildi, bu ikki davlat oʻrtasidagi keskinlik darajasini pasaytirishga yordam beradi.

Savdo aloqalari

2013-yilda Yaponiya va Peru oʻrtasidagi savdo aylanmasi 3,5 milliard AQSH dollarini tashkil etgan^[19]. Peruning Yaponiyaga eksporti: mis, baliq uni, kumush va rux. Yaponiyaning Peruga eksporti: avtomobillar, avtomobil qismlari, shinalar va poʻlat. 2013-yilda Yaponiyaning Peruga kiritgan toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoyasi 238 million AQSh dollarini tashkil etdi. Peruda bir qancha taniqli yapon kompaniyalari faoliyat yuritadi: Daiso, Honda, Sony, Toshiba va Toyota. 2010-yilda Yaponiya va Peru oʻrtasida Iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim imzolandi^[20]. Ikkala davlat ham Trans-Tinch okeani hamkorligining aʼzolaridir.

Yuqori darajadagi tashriflar

Yaponiya Bosh vaziri Shinzo Abe Peru prezidenti Pedro Pablo Kuchinski mezbonlik qilgan Peruda Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi tashkilotining 28-sammitida ishtirok etmoqda.

Yaponiyadan Peruga yuqori darajadagi tashriflar

• Shahzoda Mikasa (1958)
• Bosh vazir Nobusuke Kishi (1959)
• Valiahd shahzoda Akihito (1963, 1967)
• Bosh vazir Zenko Suzuki (1982)
• Bosh vazir Ryutaro Hashimoto (1996, 1997)
• Bosh vazir Taro Asō (2008)
• Shahzoda Hitachi (2009)
• Shahzoda Akishino (2014)
• Bosh vazir Shinzo Abe (2016)

Perudan Yaponiyaga yuqori darajadagi tashriflar

• Prezident Manuel Prado Ugarteche (1961)
• Prezident Alberto Fuximori (1992, 1995)
• Prezident Alan Garsiya (2008, 2009, 2010)
• Prezident Ollanta Humala (2012)

Doimiy diplomatik vakolatxonalar

• Yaponiyaning Lima shahrida elchixonasi bor^[21].
• Peruning Tokioda elchixonasi, Tokio va Nagoyada bosh konsulliklari bor^[22].

• 
  Yaponiyaning Limadagi elchixonasi
• 
  Peruning Tokiodagi elchixonasi
• 
  Peruning Tokiodagi Bosh konsulligi
• 
  Peruning Nagoyadagi Bosh konsulligi

Manbalar

1. 平成27年国勢調査人口速報集計　結果の概要 — 2016年2月26日
2. 日本の統計2016 第1章～第29章 | 総務省統計局
3. The World Bank　GDP (current US$) — Japan
4. „2017 BBC World Service poll“ (en) (PDF). BBCワールドサービス (4-iyul 2017-yil). 30-iyul 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-iyun 2021-yil.
5. „El Perú contra el Imperío del Sol Naciente (in Spanish)“. 11-noyabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-mart 2022-yil.
6. „Reseña Histórica: Japón-Perú (in Spanish)“. 2017-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
7. „Japanese-Peruvians-Reviled and Respected: The Paradoxial Place of Peru’s Nikkei“. 15-sentabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
8. „Reseña Histórica (in Spanish)“. 23-noyabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
9. „Japon Fujimori, de Visita (in Spanish)“. 1-dekabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
10. „80,000 Uneasy People, All Prisoners of Peru Crisis“. 1-dekabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
11. „How Peruvian Hostage Crisis Became Trip Into the Surreal“. 6-mart 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
12. „Peru officially silent on hostage crisis“. 8-dekabr 2004-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
13. „Hostages freed as troops storm Lima embassy“. 23-noyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
14. „Peru’s Fugitive Ex-President Is Arrested in Chile“. 7-sentabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
15. „Los Latinos son el Segundo Grupo más Grande de Immigrantes en Japón (in Spanish)“. 16-noyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
16. „Japan-Peru Summit Meeting“. 7-aprel 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
17. SMI: RF mojet zamenit Yaponiyu v postavke Yujnoy Koree ftoristogo vodoroda // Российская газета, 13-iyulya 2019
18. Glavnie soyuzniki SShA v Azii porugalis // Лента. Ру, 12-avgusta 2019
19. „Japan-Peru Relations (Basic Data)“. 3-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
20. „Joint Statement on the Conclusion of Negotiations for an Economic Partnership Agreement between Japan and Peru“. 1-may 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2017-yil.
21. „Embassy of Japan in Lima (in Japanese and Spanish)“. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-noyabr.
22. „Embassy of Peru in Tokyo (in Japanese and Spanish)“. 2018-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-noyabr.