Xalqaro standartli kitob raqami (inglizcha: International Standard Book Number, qisqartmasi inglizcha: ISBN) kitobni chakana savdo tarmoqlarida tarqatish va nashr bilan ishlashni avtomatlashtirish uchun zarur boʻlgan kitob nashrining noyob raqamidir. Kutubxona va bibliografik tasnif (KBT), Universal oʻnlik tasnifi (UOʻT) va muallif belgisi indekslari bilan bir qatorda, xalqaro standart kitob raqami nashriyot toʻplami deb ataladigan qismdir.
Ushbu standart 1966-yildaBuyuk Britaniyada Gordon Fosterning toʻqqiz xonali standart kitob raqamiga asoslangan holda ishlab chiqilgan (inglizcha: Standard Book Numbering code, qisqartirilgan -inglizcha: SBN code) Gordon Foster (inglizcha: Gordon Foster). 1970-yilda biroz oʻzgarish bilan ISO 2108 xalqaro standarti sifatida qabul qilindi. 2007yil 1-yanvardan boshlab 13 xonali shtrix kodiga mos keladigan xalqaro standart kitob raqamining yangi standarti joriy etildi.
Shu bilan birga, davriy nashrlar uchun shunga oʻxshash standart ISSN (International Standard Serial Number) ham mavjuddir.
SSSRda xalqaro standart kitob raqami 1987-yildan boshlab qoʻllanila boshlangan. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin uning sobiq Sovet respublikalari oʻz hududlarida ISBN belgilashni mustaqil ravishda boshqara boshladilar (masalan, Belarusiya — 1993-yildan boshlagan[1]).
Raqamlar tarkibi
ISBN raqami bu yerda: 978 — EAN prefiksi. UCC; 3 — roʻyxatga olish guruhi raqami; 16 — roʻyxatdan oʻtgan shaxsning raqami; 148410 — nashr raqami; 0 — tekshirish raqami.
Nashrlar uchun identifikatorlar xalqaro standarti kitoblarni raqamlash sohasidagi milliy agentliklar tomonidan belgilanadi. Bu faoliyat Rossiyada 2013-yil 9-dekabrgacha Rossiya Kitob palatasi tomonidan, Belarusiyada — Milliy kitob palatasi tomonidan, Ukrainada — Ukraina Kitob palatasi tomonidan, Qozogʻistonda — Qozogʻiston Respublikasi Kitob palatasi tomonidan amalga oshirilgan. 2006-yilgacha nashr qilingan kitoblarga berilgan xalqaro standartli kitob raqamlari xalqaro standartli kitob raqamining qisqartmasidan (nashr qilingan tildan qatʼi nazar) va oʻzgaruvchan uzunlikdagi toʻrtta maydonga chiziqcha yoki boʻsh joy bilan ajratilgan oʻnta belgidan iborat:
kelib chiqqan mamlakat yoki nashr tili boʻyicha birlashtirilgan mamlakatlar guruhi; ISBN xalqaro agentligi tomonidan tayinlangan. Guruh identifikatoridagi raqamlar soni kitob ishlab chiqarish hajmiga bogʻliq (u bir nechta boʻlishi mumkin), masalan: 0 va 1 — ingliz tilida soʻzlashuvchi mamlakatlar guruhi, 2 — fransuz tilida soʻzlashuvchi, 3 — nemis, 4 — yapon, 5 — rusiyzabon davlatlar (sobiq SSSRning ayrim davlatlari hamda Rossiya), 7 — Xitoy, 80 — Chexiya va Slovakiya, 600 — Eron, 953 — Xorvatiy, 966 — Ukraina, 985 — Belarusiya, 9956 — Kamerun, 99948 — Eritreya. Umuman olganda, guruhlarga 0-5, 7, 80-94, 600-649, 950-993, 9940-9989 va 99900-99999[2] raqamlari berilgan;
nashriyot kodi; nashriyot chiqarmoqchi boʻlgan nashrlar sonini hisobga olgan holda ISBN Milliy agentligi tomonidan tayinlanadi. Nashrlarni raqamlash uchun koʻproq belgilar mavjud boʻlishi uchun yirik nashriyotlarga qisqaroq raqam beriladi[3] ;
noyob nashr raqami (Rossiyada — 6 dan 1 belgigacha);
tekshirish raqami (arabcha 0 dan 9 gacha yoki Rim raqami X); ISBN ning raqamli qismining toʻgʻriligini tekshirish uchun xizmat qiladi. Hisoblash ISBN milliy agentligi tomonidan amalga oshiriladi.; Tekshirish raqamini hisoblash misoli. 9 xonali ISBN 2-266-11156 uchun:
ISBN kodi
2
2
6
6
bitta
bitta
bitta
besh
6
Koeffitsient
10
toʻqqiz
8
7
6
besh
4
3
2
Ishlash
yigirma
oʻn sakkiz
48
42
6
besh
4
15
12
Mahsulotlar yigʻindisi (koeffitsient uchun kodning raqamlari) 170 ga teng, keyin bu raqamni 11 ga boʻlishning qolgan qismi 5 ga teng.
Keyin tekshirish raqami quyidagicha hisoblanadi: 11 — 5 = 6.
Toʻliq ISBN: 2-266-11156-6.
Raqamni tekshirish: 170 koʻpaytmasi 170 + 6 = 176 nazorat raqamiga qoʻshiladi, bu 11 ning koʻpaytmasi.
EAN-13 shtrix -kodlari sifatida foydalanish uchun ISBN GS1 Uyushmasi tomonidan taqdim etilgan GS1 978 prefiksi bilan prefikslanadi va ISBN tekshirish raqami oʻrniga EAN-13 tekshirish raqami ishlatiladi. Hamda yana bitta prefiks ajratilgan — 979.
2007yil 1-yanvardan boshlab shtrix kodiga toʻgʻri keladigan 13 xonali yangi ISBN standarti joriy etildi. Oldindan tayinlangan barcha ISBN lar yagona tarzda yangilariga aylantiriladi (978 + eski ISBNning birinchi 9 raqami + EAN-13 ga muvofiq hisoblangan tekshirish raqami).
Baʼzi kitoblarga ISBN10 va ISBN13 ga ekvivalent boʻlgan 10 xonali eISBN berilgan (ISBN10 ni ISBN13 ga oʻzgartirmasdan, ISBN10 ga 978 prefiksi bilan olingan[4]).
Masʻuliyat
ISBN tizimiga qoʻshilish nashriyotni quyidagilarga majbur qiladi:
nashrga ISBNni tayinlash, joylashtirish, kiritish shakli;
faqat Milliy ISBN agentligi tomonidan berilgan ISBN lardan foydalanish;
foydalanilgan raqamlar, nomi yoki yuridik manzilini oʻzgartirish, faoliyatni toʻxtatish toʻgʻrisida Milliy ISBN agentligini xabardor qilish;
nashriyot nomi oʻzgarganda va ISBN tizimida nazarda tutilgan boshqa hollarda yangi roʻyxatga oluvchi raqamini oʻz vaqtida olish;
va nashriyotni quyidagilar uchun javobgar qiladi:
boshqa nashriyotning ISBN dan oʻz nashrlari uchun ruxsatsiz foydalanish;
ISBN chiqish maʼlumotlarining zarur elementidir. Rossiyada, GOST R 7.0.53-2007 ga binoan, sarlavha sahifasi aylanmasining pastki chap burchagida yoki birlashtirilgan sarlavha sahifasining pastki chap qismida joylashgan[5]. Har bir yangi kitob, har bir qayta nashr, boshqa tilga tarjima yoki yangi dizayndagi nashr oʻzining xalqaro standart raqamiga ega boʻlishi kerak.
Nashr ikki yoki undan ortiq xalqaro standart kitob raqamlariga ega boʻlishi mumkin, agar:
koʻp jildli nashr (jild raqami va nashr raqami);
qoʻshma nashr (har bir nashriyotning raqamlari, kitobning tegishli xalqaro standart raqamidan keyin qavs ichida nomlari koʻrsatilsa);
birinchi marta tarjimada nashr etilgan nashr (tarjima raqami va asl raqami tegishli ISBN dan keyin qavs ichida til maʼlumotlari koʻrsatilganda);
toʻliq nashr, yaʼni papkada, qutida toʻplangan yoki umumiy muqovaga oʻralgan (butun toʻplam uchun umumiy boʻlgan shaxsiy va xalqaro standart kitob raqami)[3].
ISBN turli axborot resurslarida maʼlum bir nashr haqida maʼlumotni tezda qidirish, kitoblar tartibini yaxshilash va ularning savdosini nazorat qilish imkonini beradi.
Nashriyot toʻgʻrisidagi maʼlumotlar (ismlar, ISBN identifikatorlari, manzil maʼlumotlari, ixtisoslashuvi) Noshirlar va nashriyot tashkilotlarining xalqaro indeksini chiqarish uchun Xalqaro ISBN agentligiga taqdim etiladi (inglizcha: Publishersʻ International ISBN Directory).
Cheklovlar
Xalqaro standart kitob raqamlash quyidagi hollarda qoʻllanilmaydi[6] :
davriy nashrlar va davomiy (seriyali) nashrlar uchun (jurnallar, gazetalar, byulletenlar, davriy davom etadigan toʻplamlar, raqamlangan yilnomalar);
vaqtincha foydalanish uchun moʻljallangan bosma nashrlar (reklama, tarqatma materiallar, tadbirlar dasturlari, kalendar rejalari, kitob tipidagi nashrlar boʻlmagan kalendarlar, joʻnatish hujjatlari);
har qanday cheklovchi yozuvlar bilan nashrlar;
varaq nashrlari;
musiqiy nashrlar;
badiiy nashrlar;
kartografik nashrlar (atlaslardan tashqari);
dissertatsiyalarning avtoreferatlari;
preprintlar ;
meʼyoriy-texnik hujjatlarning alohida nashrlari (patentlar, standartlar, narxlar roʻyxati);
maʼruza matnlari, oʻquv rejalari va rejalari, kartochka koʻrinishidagi nashrlar.
