Qırım suğışı

Qırım suğışı
**1853-1856**
	Qırım suğışı; 1853-1856
Data	4 oktäber, 1853 - 13 fevral', 1856
Urın	Qırım, Balkan illäre, Qawqaz, Qara diñgez, Baltıyq diñgeze, Aq diñgez, Yıraq Könçığış
Näticä	Koalitsiä ciñä, Rusiä ciñelä, Parij Solıx kileşüe (1856)
Üzgäreşlär	Bessarabiäne Ğosman imperiäsenä quşılu
Köndäşlär	Rusiä imperiäse Britan, Frantsuz, Ğosman imperiäläre, Sardin patşalığı
Rusiä ğäskär başlığı	Nikolay I †, Aleksandr II, Gorçakov M. D., Paskeviç İ .F. †, Naximov P. S. †, Totleben E. İ., Menşikov A. S., Vorontsov M. S., Muravyev N. N., İstomin V. İ. †, Kornilov V. A. †, Zavoyko V. S., Andronikov İ. M
Koalitsiä ğäskär başlığı	Frantsiä - Napoleon III, Arman Jak, Aşil Lerua de Sent-Arno †, Fransua Serten Kanrober, Jan-Jak Pelisye,; Ğosman imperiäse - Abdul-Mecid I, Abdul-Kerim-Nadir-paşa, Ömer-paşa,; Böyekbritaniä - Viktoriä, Ceyms Kardigan, Fitsroy Somerset Raglan †; Sardiniä - Viktor Emmanuil II, Alfonso Ferrero Lamarmora;
Yuğaltular	Frantsiä - 97 365 wafat, 39 818 yaralı; Ğosman imperiäse - 45 300 wafat; Böyekbritaniä - 22 602 wafat, 18 253 yaralı; Sardiniä - 2194 wafat; Rusiä - 143 meñ wafat:; 23 meñ üterelgän, 16 meñ cäräxätlärdän häläk, 89 meñ awırulardan ülgän
	Үрнәк: Карау • Бәхәс • Үзгәртү

Qırım suğışı yäki Könçığış suğış - 1853-1856 yılda bulğan Rusiä imperiäse häm Britan, Frantsuz, Ğosman imperiäläre, Sardin patşalığınnan torğan Koalitsiä arasında suğış.

Suğış xäräkätläre Qawqaz, Dunay kenäzlekläre, Baltıyq, Qara, Azaq, Aq, Barents diñgezlärendä häm Kamçatkada uzğan.

İñ awır suğış Qırımda bulğan.

Säbäplär

XIX ğasırğa Ğosman imperiäse bik zäğiflänä. Nikolay I 1850 yıllarda Balkan xalıqların Ğosman imperiäsennän ayırırğa telägän.

Rusiä Törkiägä basım yasar öçen Moldaviäne häm Valaxiäne basıp ala.

Nikolay I ğäskärlärne çığarırğa baş tarta, näticädä 1853 yılda Törkiä, 1854 yılda Böyekbritaniä häm Frantsiä Rusiägä suğış iğlan itä.

Suğış xäräkätläre

Suğış xäräkätläre näticäsendä koalitsiä zur flot Qara diñgezdä tuplıy häm Qırımda desant töşerä.

1854 yılnıñ aprelendä Koalitsiäneñ (Böyekbritaniä, Frantsiä, Ğosman imperiäläre) 28 köymäse Ädis şähären utqa tota. 9 Rusiäneñ säwdä köymäse yandırıla, ingliz köymäse "Tigr" batırıla.

1854 yılnıñ sentäberendä Koalitsiä ğäskäre (61 meñ xärbie) Yevpatoriä yanında töşä.

1854 yılnıñ 8 sentäberendä Koalitsiä Rusiäneñ ğäskären (33 meñ) Alma bäreleşendä ciñä.

Aqyar qamalışı

1854 yılnıñ 5 (17) oktäberendä Aqyar (Sevastopol') qamalışı başlana, şähär utqa totıla. Tarixta ul Sevastopol' qamalışı dip tanılğan.

13 (25) oktäberendä Balaklava yanındağı bäreleştä Rusiä ğäskäre (23 meñ) Aqyar qamalışım özärgä tırışa, läkin Koalitsiä ğäskäre (20 meñ) qamalışnı saqlıylar.

Balaklava yanındağı bäreleş ike waqiğa belän dan qazanğan:

Neçkä qızıl sızıq - aqtıq köçtän qarşılıq, saqlanu (ingliz telendä häm xalıqara töşençä, mädäniättä taswirlanğan, film töşerelgän). Kisken mizgeldä rus atlı ğäskären tuqtatır öçen şotland polkı komandirı Kolin Kempbel uqçılarğa dürt keşedän tügel, ä ike keşedän rät tözärgä boyırğan. Näticädä rus höcümen kire qaytarılğan häm ingliz telenä "neçkä qızıl sızıq" töşençäse kergän.

**Ciñel brigadanıñ höcüme**, Woodvill suräte

Ciñel brigadanıñ höcüme - döres tügel xäldä añlağan boyırıq säbäple häläkätle höcüm (ingliz telendä häm xalıqara töşençä).

14 noyäberdä dawıl säbäple Koalitsiä Qırım yarı yanında 53 köymä (şul isäptän 25 yök taşu) yuğalta.

Ber yıllıq qamalıştan soñ koalitsiä Aqyarnıñ könyaq öleşen basıp ala.

Qawqaz frontında rus ğäskäre Qars şähären basıp ala.

Läkin Avstriä häm Prussiä Böyekbritaniägä häm Frantsıägä quşılu yanawı säbäple Rusiä solıx kileşü imzalarğa mäcbür bulğan.

Näticälär

1856 yılda imzalanğan Parij Solıx kileşüe buyınça Rusiä basıp alınğan Bessarabiä, Dunay buyı, Qawqaz cirlären qaytara, Qara diñgezdä xärbi flot tözergä tıyıla, Rusiä Baltıyq diñgezendä xärbi tözeleş tuqtıy.

Rusiädä üzgäreşlär

Qırım suğışında ciñelüdän soñ Rusiä imperiäseneñ artqa qaluı açıqlana. Aleksandr II Rusiäneñ artqa qalunı betersen öçen reformalarnı ütkärä başlıy: şul isäptän krestiannar azat itelü, mäxkämä häm başqa üzgäreşläre.

Sıltamalar

Журнал военных действий в Крыму, сентябрь-декабрь 1854 года / сост. А. В. Ефимов. — Симферополь: АнтиквА, 2010. — 192 с.: ил, карты, портр. — (Архив Крымской войны 1853—1856). 500 экз.
Крымская война в Книге «100 великих войн»
Богданович М. И. Восточная война 1853—56 гг., СПб., 1876
Василенко Н. П., — Турецкие войны России // *Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Восточная война // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Дубровин Н. Ф. «Материалы для истории крымской войны и обороны Севастополя», СПб., 1871—72
«Рукописи об обороне Севастополя», собранные Государем Наследником Цесаревичем, 1871—73
Зайончковский А. М. Восточная война 1853—1856 СПб: Полигон, 2002
Залесский Н. А. «Одесса» выходит в море: Возникновение парового мореплавания на Чёрном море 1827—1855 гг. Л.:Судостроение, 1987
«Из крымских воспоминаний о последней войне» // Русский архив, 1869. — Вып. 2. — Стб. 381—384, 017—026.
«Из личных воспоминаний о Крымской войне» // Русский архив, 1874. — Кн. 1. — Вып. 6. — Стб. 1358—1368.
История дипломатии. Т. I. Под редакцией В. П. Потемкина. М., ОГИЗ, 1941
«Из походных воспоминаний о Крымской войне» // Русский архив, 1870. — Изд. 2-е. — М., 1871. — Стб. 2044—2069.
Косич А. И. Воспоминание о Севастополе