Җир

Җир
Нигезләнү датасы	245033 тысячелетие до н. э.[1]
Кана белән язылган исем	ちきゅう
Масса	5972,37 ± 0,01 йоттаграмм[2]
... хөрмәтенә аталган	туфрак, коры җир һәм шар
Демоним	Earthling, أَرْضِيّ, Terrien, Terran, Erdling, földlakó, Terano, Terrestre, terrícola, Dünyalı, Ziemianin, землянин, землянка, земляне, заминиҳо, ชาวโลก, Aardbewoner, Earthman, Earthwoman, 地球人, 地球人, 地球人, terráqueo, terrestre, terráqueo, terrestre, Ziemianka, terrícola, Earthperson, terrestre, terrícola, 地球人, pozemšťan, pozemšťanka, 지구인, zemljanin, Bhumi, Gaia, পৃথিবীবাসি, terrícola, Zemljan, زمین, Zemljanka, jordboer һәм نړیوال
Урын	Кояш системасының эчке өлеше^[d], Яшәү өлкәсе, Киек Каз Юлы һәм Локаль төркем^[d]
Иң төньяк ноктасы	90° т. к. 0° кч. о.
Иң көньяк ноктасы	90° к. к. 0° кч. о.
Иң югары ноктасы	Җомолуңма
Иң түбән ноктасы	Челленджер упкыны^[d][3]
Халык саны	8 028 504 258 (19 апрель 2023)[4]
Каталог коды	806.4616.0110
Кайда өйрәнелә	җирне өйрәнүче фәннәр, җирбелем, геофизика һәм планетология^[d]
Бала җисем	Ай, TESS^[d], Халыкара галәми станция, Mir[5], Хаббл^[d], Telstar 18V^[d], Кордылевский болытлары^[d], TerraSAR-X^[d], Libertad 1^[d], Soil Moisture Active Passive^[d], SPOT-1^[d], GSAT-18^[d], Мо-Цзы^[d], Van Allen Probe A^[d], Van Allen Probe B^[d], Sentinel-2B^[d], GRACE-1^[d], GRACE-2^[d], GRACE-FO 1^[d], GRACE-FO 2^[d], Seeker^[d], Sentinel-6 Michael Freilich^[d], Sentinel-6B^[d], Enxaneta^[d], SAMPAN I^[d], 2024 PT5^[d], 2020 CD3^[d], 2022 NX1^[d] һәм 2006 RH120^[d]
Ана җисем	Кояш
Апоүзәк	151 930 000 ± 10 000 km, 1,00000261 ± 1,0E−8 а.б.[6] һәм 1,01671388 а.б.
Периүзәк	147 095 000 ± 1000 km
Периүзәк аргументы	114,20783 °[7]
Җирдән ераклык	0 km
Поляр йомылуы	0,0033528 ± 1,0E−7
Орбита төре	гелиоцентрик орбита^[d]
Орбита эксцентриты	0,016710219 ± 1,0E−9[8]
Орбита авышлыгы	7,155 °[9] һәм 1,57869 °
Орбита дәвере	365,256363004 тәүлек[10]
Әйләнү периоды	24 сәг
Зур ярымкүчәр	1 а.б. һәм 149 598 023 ± 1 km
Калка төен озынлыгы	348,73936 °[11]
Уртача аномалия	358,617 °
Альбедо	0,434[12] һәм 0,306[12]
Магнитик момент	7,84E+22 ± 5,0000000000008E+19 J/T[13]
Тыгызлык	5514 килограмм на кубический метр
Температура	15 °C[12][14]
Мәйдан	510 064 472 км²[15]
Күләм	1 083 210 000 000 ± 10 000 000 кубический километр[7]
Радиюс	6378,137 ± 0,001 km, 6371 ± 0,1 km[16] һәм 6356,8 km
Диаметры	12 742 km
Периметр	40 075 km һәм 24 901 миля
Һәштәге	Earth
Тематик география	бөтендөнья географиясе^[d]
Билгесе	♁^[d]
Чор	J2000.0^[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны	264 000 000[17]
Тизлек	107 200 км/сәг[12]
Максималь температура	56,7 °C
Өслек гравитациясе	9,798 метр в секунду в квадрате[18][8]
Минималь температура	−89,2 °C[19][20]
Периастр вакыты	2 459 218,9057727 JD
WordLift сылтамасы	data.thenextweb.com/tnw/entity/earth[21]
Моның каршысы	күк
Җир Викиҗыентыкта

Җир
Ачыш
Орбиталь үзенчәлекләре
Перигелий	147 098 290 км 0,98329134 а. б.
Афелий	152 098 232 км 1,01671388 а. б.
Зур ярымкүчәр (a)	149 598 261 км 1,00000261 а. б.
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,01671123
Әйләнешнең сидерик чоры	365,256366004 көн 365 көн 6 сәг. 9 мин. 10 сек.
Орбиталь тизлек (v)	29,783 км/c 107 218 км/сәг
Уртача аномалия (Mo)	357,51716°
Авышу (i)	7,155° кояш экваторына карата, 1,57869° инвариант өслегенә карата
Периастр озынлыгы	348,73936°
Периүзәк аргументы (ω)	114,20783°
Нәрсәнең иярчене	Кояш
Иярченнәре	1 (Ай), 8300+ ясалма[22]
Физик үзенчәлекләре
Поляр тыгызлану	0,0033528
Экваториаль радиус	6378,1 км
Поляр радиус	6356,8 км
Уртача радиус	6371,0 км
Зур түгәрәк әйләнәсе	40 075,017 км экватор буенча[23] 40 007,86 км меридиан буенча[24]
Өслекнең мәйданы (S)	510 072 000 км²[25] 148 940 000 км² коры җир (29,2 %) 361 132 000 км² су өслеге (70,8 %)
Күләм (V)	10,8321×10^11 км³
Масса (m)	5,9726×10^24 кг (3×10^-6 M☉)
Уртача тыгызлык (ρ)	5,5153 г/см³
Экваторда ирекле төшү тизләнеше (g)	9,780327 м/с² (0,99732 g)
Беренче галәми тизлек (v1)	7,91 км/с
Икенче галәми тизлек (v2)	11,186 км/с
Экваториаль әйләнү тизлеге	1674,4 км/сәг (465,1 м/с)
Әйләнү периоды (T)	0,99726968 тәүлек (23^h 56^m 4,100^s) — сидерик әйләнү периоды, 24 сәг — кояш тәүлегенең уртача озынлыгы.
Күчәр авышы	23°26’21",4119
Альбедо	0,306 Бонд 0,367 Геометрик
Температура
	мин. урт. макс.
Цельсий	−91,2 °C[26] 14 °C[27] 56,7 °C[28][29]
Кельвин	184 K 287,2 К 329,9 К
Атмосфера
Составы:78,08 % — азот (N2) 20,95 % — әче тудыргыч (O2) 0,93 % — аргон (Ar) 0,039 % — углерод диоксиды (СO2)[30] Якынча 1 % су пары климатка карап
Викимәгълүматта булган чыганаклар

Җир (лат. Terra; астрономик символы: ) — Кояш системасына кергән планета. Кояштан соң өченче планета. Диаметры, массасы һәм тыгызлыгы буенча Җирсыман планеталар арасында иң зуры.

ССРБ почта маркасы, 1969 ел

Ешрак Җир яки Җир шары исемнәре белән телгә алына. Бүген кешеләргә мәгълүм булган Кояш системасының һәм Бөтен Галәмнең тереклек яши торган бердәнбер планетасы (күк җисеме).

Фәнни мәгълүматлар буенча, Җир Кояш томанлыгыннан якынча 4,54 млрд ел элек барлыкка килгән. Үзенең бердәнбер табигый иярчене — Ай барлыкка килә. Җирдә тереклек якынча 3,5 млрд ел элек барлыкка килгән. Планетаны 70,8 %-ка Дөнья океаны алып тора. Башка өлешен кыйтгалар һәм утраулар тәшкил итә. Тереклек өчен кирәкле сыекча су Кояш системасының башка планеталарында юк. Җирнең эчке өлкәләре шактый активлы һәм калын, чагыштырмача каты каттан — мантиядән, аның астындагы тышкы сыек төштән һәм эчке каты тимер төшеннән гыйбарәт.

Җир башка галәми җисемнәр белән, Кояш һәм Ай шул исәптән, үзара тәэсир итә (тарту көчләре белән тарттыра). Җир Кояш тирәсендә әйләнә һәм 365,26 көн эчендә әйләнеп чыга. Бу вакыт аралыгы — сидерик ел, ул 365,26 кояш тәүлегенә тигез. Җирнең әйләнү күчәре аның орбита яссылыкка карата 23,4°-ка авыша. Моннан сәбәпле планета өслегендә бер тропик ел (365,26 кояш тәүлеге) эчендә фасыл үзгәрешләре булалар.

Җир - Кояштан өченче планета, иң тыгыз һәм зурлыгы буенча Кояш системасындагы 8 планетаның бишенчесе. Моннан тыш, ул Кояш системасындагы җир төркеменең дүрт планетасыннан иң зурысы. Аны кайчак «Зәңгәр планета», яки латинча «Тэрра» дип атыйлар.Җир - хәзерге вакытта тормыш яши торган, билгеле булган Галәмдәге бердәнбер урын. Планета 4.54 миллиард ел элек барлыкка килгән, ә тормыш аның өслегендә 3,5 миллиард ел элек барлыкка килгән. Шуннан бирле Җирнең биосферасы планетада атмосфераны һәм башка абиотик шартларны шактый үзгәртте, бу исә аэроб организмнарының үсешен стимуллаштырырга мөмкинлек бирде, шулай ук озон катламы формалашты, ул Җирнең магнит кыры белән бергә зарарлы кояш радиациясен блоклый,шулай иттереп җирдә яшәү мөмкинлеген бирә. Җирнең физик үзлекләре, шулай ук аның геологик тарихы һәм орбитасы шушы чор эчендә тормышны саклап калдырырга ярдәм итте.

(http://engmaster.ru/topic/3864 2021 елның 9 июль көнендә архивланган. сайтындагы "Earth" статьясының тәрҗемәсе.)

Искәрмәләр

1. Dalrymple G. B. The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved // Geological Society Special Publication — Geological Society of London, 2001. — ISSN 0305-8719; 2041-4927 — doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q909726https://wikidata.org/wiki/Track:Q15545344https://wikidata.org/wiki/Track:Q1230936https://wikidata.org/wiki/Track:Q15817216
2. Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy — Springer Science+Business Media, 1969. — ISSN 0923-2958; 1572-9478; 0008-8714
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2792544https://wikidata.org/wiki/Track:Q176916
3. http://abstractsearch.agu.org/meetings/2011/FM/OS13B-1517.html — 2011.
4. https://www.worldometers.info/world-population/
5. https://space.skyrocket.de/doc_sdat/intelsat-9.htm
6. Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets — 2015. — 3 p.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q21128615
7. https://web.archive.org/web/20101030234253/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
8. NASA FACTS — NASA.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q23548https://wikidata.org/wiki/Track:Q6952408
9. https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294
10. USEFUL CONSTANTS
11. https://www.webcitation.org/6GVr9SIKY?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
12. https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
13. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1007/1007.4497.pdf
14. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm
15. https://solarsystem.nasa.gov/planets/earth/by-the-numbers/
16. Earth Fact Sheet — NASA.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q23548
17. Education : Number of out-of-school children, adolescents and youth of primary and secondary school age — UNESCO Institute for Statistics.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
18. PS B. The International System of Units (SI) // West. J. Med. — BMJ, 1982. — ISSN 0093-0415; 1476-2978 — PMID:18749060
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q39385179https://wikidata.org/wiki/Track:Q7476269https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018873
19. https://www.lemonde.fr/planete/article/2020/09/23/69-6-c-un-nouveau-record-de-froid-arctique-vieux-de-vingt-huit-ans-exhume_6053321_3244.html
20. https://wmo.asu.edu/content/world-lowest-temperature
21. https://web.archive.org/web/20200722085617/https://thenextweb.com/vocabulary/earth/
22. US Space Command (March 1, 2001). Reentry Assessment — US Space Command Fact Sheet. SpaceRef Interactive. әлеге чыганактан 2013-01-19 архивланды. 2011-05-07 тикшерелгән.
23. World Geodetic System (WGS-84). Available online 2020 елның 11 март көнендә архивланган. from National Geospatial-Intelligence Agency.
24. How WGS 84 defines Earth (October 26, 2010). әлеге чыганактан 2012-10-15 архивланды. 2011-04-29 тикшерелгән.
25. Pidwirny, Michael (2006-02-02). «Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)». Проверено 2007-11-26.
26. В Антарктиде зафиксирована рекордно низкая температура — Рамблер-Новости
27. Global average temperature may hit record level in 2010, BBC Online (2009-12-10). 22 апрель 2010 тикшерелде.
28. World: Highest Temperature. WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. әлеге чыганактан 2012-08-04 архивланды. 2010-08-07 тикшерелгән.
29. Долина Смерти признана самым жарким местом в мире, archived from the original on 2012-09-15, retrieved 2016-02-02 
30. Trends in Atmospheric Carbon Dioxide. Earth System Research Laboratory. әлеге чыганактан 2013-01-19 архивланды.

Сылтамалар

Моны да карагыз