Татар теле диалектлары

Татар теле диалектлары — охшаш билгеләр җыелмасы белән берләштерелгән халык сөйләмнәре төркеме.

Идел-Уралда татар теле диалектлары

Төп диалектлар

  • Мишәр (көнбатыш) — Урта Идел һәм Урал территориясендә яшәүче татар-мишәрләренең диалекты. Ц-лаштыручы һәм ч-лаштыручы төркемнәр бар, шулай ук алар арасында күчмә төркем дә бар. Мишәр диалектына хас үзенчәлекләр: 1. [къ], [гъ] авазлары к, г булып әйтелә яки бөтенләй төшеп кала: гадәт — адәт, гафу - афу; 2. [а] авазы иренләшми, саф кала; 3. өй, ай, әй дифтонглары монофтонглаша — бер аваз булып әйтелә: өй — ү, сөйлә — сүлә; 4. [ц], [ч], [дҗ] аффрикатлары бар: цәй, дҗиләк; 5. сүз башында [җ] авазын "й"ләштерү: җил — йил.
  • Казан (урта) — Казан татарлары диалекты; Татарстан һәм Башкортстанның күпчелек татар телле халкы сөйләшә[1].

Себер-татар теле мөстәкыйль тел буларак формалаша. Сәяси элемтәләр һәм Идел буе татарларының Себергә күчү сәбәпле, урта диалекттан алынмалар очрый.

XIV—XVI гасырларда Идел буе территориясендә Алтын Урда төркие була, ә XVII гасырдан XX гасыр башына кадәр — иске татар әдәби теле (төрки телнең Идел буе варианты).

Хәзерге татар диалектология фәнни мәктәбенә нигез салучы — күренекле галим-тюрколог Габделхәй Әхәтов[2][3][3], ул тел белгечләре арасында беренче булып 1965 елда татар теленең көнчыгыш диалекты буенча докторлык диссертациясен яклый[4]. Аның артыннан Диләрә Тумашева иярә, ул 1969 елда татар теленең көнчыгыш диалекты буенча докторлык диссертациясен яклый[5].


Катнаш диалектлар

Төп ике диалекттан тыш, гадәттә берничә «катнаш» диалект та аерылып тора, аларга түбәндәгеләр керә: Әстерхан татарлары сөйләме, Касыйм татарлары сөйләме (үзәк һәм көнбатыш арасында арадаш урын алып тора), типтәрләр сөйләме, чепәк татарлары сөйләме (Кистем һәм Юкамен-Палагай сөйләме) һәм Урал татарлары сөйләме[6].

Катнаш диалектлар

Төп ике диалекттан тыш, гадәттә берничә «катнаш» диалект та аерылып тора, аларга түбәндәгеләр керә: Әстерхан татарлары сөйләме, Касыйм татарлары сөйләме (үзәк һәм көнбатыш арасында арадаш урын алып тора), типтәрләр сөйләме, чепәк татарлары сөйләме (Кистем һәм Юкамен-Палагай сөйләме) һәм Урал татарлары сөйләме[7].

ССРБ Фәннәр академиясенең совет лингвисты Борис Серебренников катнаш диалектларның барлыкка килүе ике диалектның турыдан-туры бәйләнеш зоналарында гына түгел, дип ассызыклый. Кушылу җирле халыкның диалекты чит кешеләрнең диалекты белән аралашу нәтиҗәсе булырга мөмкин яки киресенчә. Моңа бәйле галим катнаш диалектлар һәм катнаш сөйләшләрнең мисалларын китерә, шул исәптән татар теле мисалында да[8].

Татар теленең диалектологик классификациясе

Габделхәй Әхәтов галимнәр арасында беренче булып[9] себер татарлары сөйләмендә ц-лаштыру[10] кебек күренешне ача, бу, аның фикеренчә, себер татарларына кыпчаклардан керә[11][12]. «Көнбатыш себер татарлары диалекты» (1963) хезмәтендә Г. Әхәтов Төмән һәм Омск өлкәләрендә тубыл-иртыш татарларының территориаль бүленеше буенча материаллар тәкъдим итә. Фонетик системаны, лексик составны һәм грамматик төзелешне өйрәнгәннән соң, галим себер татарлары теле мөстәкыйль бер диалект, ул сөйләшләргә бүленми һәм борынгы төрки телләрнең берсе, дигән нәтиҗәгә килә[10][13].

Мишәр диалектын Габделхәй Әхәтов үзенең диалектологик классификациясендә өч төркемгә бүлә:

  • «ц-лаштыручы» сөйләшләр төркеме;
  • «ч-лаштыручы» сөйләшләр төркеме;
  • «катнаш» сөйләшләр төркеме.

Г. Әхәтов мәгълүматларына караганда, «катнаш» сөйләшләр төркеме шартлаткыч элементлы Ч (тч) һәм Ц параллель рәвештә кулланылуы белән характерлана, мәсәлән: «пытчак, пыцак». Шуңа күрә галим ике сөйләшне (кузнецк һәм хвалын) мишәр диалектының аерым төркеменә бүлә һәм төркемне «катнаш» дип атый[10].

Шулай ук карагыз

Искәрмәләр

  1. Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. Средний диалект (учебник для студентов вузов). — Уфа, 1979.
  2. Официальный сайт Казани/ Известные люди/ Г. Х. Ахатов — учёный-филолог, основатель современной татарской диалектологической школы. әлеге чыганактан 2013-10-07 архивланды. 2012-09-26 тикшерелгән.
  3. 3,0 3,1 Профессор Габдулхай Хурамович Ахатов: жизнь и творчество — «Татароведение» — МТСС
  4. Г. Х. Ахатов. Диалекты западносибирских татар. Дис. … д-ра филол. наук. — Ташкент, 1965
  5. Д. Г. Тумашева Диалекты сибирских татар в отношении к татарскому и другим тюркским языкам. Дис. … д-ра филол. наук. — М., 1969.
  6. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. Изд. 2-е. М., 1969
  7. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. Изд. 2-е. М., 1969
  8. Б. А. Серебренников. Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка.- М., 1970. — С. 451—501
  9. Г. Л. Файзрахманов. Сибирские татары в составе Российского государства: Дис. … д-ра ист. наук: 07.00.02. — Казань, 2005, 540 с.(үле сылтама)
  10. 10,0 10,1 10,2 Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар. Уфа, 1963, 195 с.
  11. Ахатов Г. Х. Диалекты западносибирских татар. Автореф. дис. на соиск. учен. степени доктора филологических наук. Ташкент, 1965.
  12. С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев. Проблемы возрождения национального языка сибирских татар // Языки, духовная культура и история тюрков: традиция и современность. Т. 1. — Казань, 1992. — С. 41-43
  13. Г. Н. Ниязова. Лексика материальной культуры тоболо-иртышского диалекта сибирских татар : Дис. …кан.фил. наук: 10.02.02. — Тюмень, 2008, 230 с.

Әдәбият

  • Ахатов Г. Х. Вопросы методики преподавания татарского языка в условиях восточного диалекта (монография). — Тобольск, 1958.
  • Ахатов Г. Х. Язык сибирских татар. Фонетические особенности (монография). — Уфа, 1960.
  • Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар (монография). — Уфа, 1963.
  • Ахатов Г. Х.Диалекты западносибирских татар. Дисс. на соиск. учен. степени докт. филолог. наук. — Ташкент, 1965.
  • Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар в отношении к литературному языку. — Уфа: изд-во БГУ, 1975.
  • Ахатов Г. Х. Использование диалектных данных для сравнительно-исторического изучения тюркских языков // Сб. "Советская тюркология и развитие тюркских языков в СССР. — Алма-Ата, 1976.
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. Диалект западно-сибирских татар (учебник для студентов вузов). — Уфа, 1977.
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. Средний диалект (учебник для студентов вузов). — Уфа, 1979.
  • Ахатов Г. Х. Арский подговор заказанского говора татарского языка // Сб. ЧувГУ им. И. Н. Ульянова. — Чебоксары, 1979.
  • Ахатов Г. Х. Мишарский диалект татарского языка (учебник для студентов вузов). — Уфа, 1980.
  • Ахатов Г. Х. Мензелинский говор татарского языка // Сб. ЧувГУ им. И. Н. Ульянова. — Чебоксары, 1981.
  • Ахатов Г. Х. Диалекты и топонимия Поволжья. — Чебоксары: изд-во ЧувГУ им. И. Н. Ульянова. 1981. (в соавторстве — с Корниловым Г. Е.).
  • Ахатов Г. Х. Современный татарский литературный язык (монография). — Казань,1982.
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология (учебник для студентов вузов). — Казань,1984.
  • Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. Казань, 1934, 1953
  • Богородицкий В. А. Этюды по татарскому и тюркскому языкознанию. Казань, 1933
  • Махмутова Л. Т. Опыт исследования тюркских диалектов: мишарский диалект татарского языка. — М.: Наука, 1978
  • Тумашева Д. Г. Диалекты сибирских татар. — Казань: Изд-во КГУ, 1977.
  • Татар теле: Кагыйдәләр җыентыгы. Анализ үрнәкләре./ Төз.-авт. Гыймадиева Н. С., Галләмова Р. В.- Казан: Гыйлем, 2016, 11 б.


Read other articles:

Atlet yang sedang berlatih Anna Larsson, seorang atlet lari Atlet (sering pula dieja sebagai atlit) atau olahragawan adalah seseorang yang mahir dalam olahraga dan bentuk lain dari latihan fisik. Menurut Kamus Besar Bahasa Indonesia, atlet adalah olahragawan, terutama yang mengikuti perlombaan atau pertandingan (kekuatan, ketangkasan, dan kecepatan).[1] Dalam beberapa cabang olahraga tertentu, atlet harus mempunyai kemampuan fisik yang lebih tinggi dari rata-rata. Seringkali kata ini ...

 

Neighborhood of St. Louis in Missouri, United StatesMark Twain/I-70 IndustrialNeighborhood of St. LouisMark Twain/I-70 Industrial in May 2018. View from Union Boulevard and Brown intersection facing south.Location (red) of Mark Twain I-70 Industrial within St. LouisCountryUnited StatesStateMissouriCitySt. LouisWards22Area • Total1.21 sq mi (3.1 km2)Population (2020)[1] • Total902 • Density750/sq mi (290/km2)ZIP code(s)Part o...

 

село ФеджернікFegernic Країна  Румунія Повіт  Біхор Комуна Сирбі Код SIRUTA 31173 Поштові індекси 417524 Телефонний код +40 259 (Romtelecom, TR)+40 359 (інші оператори) Координати 47°12′13″ пн. ш. 22°07′43″ сх. д.H G O Висота 140 м.н.р.м. Населення 366 (2002) Розташування Феджернік (рум. Fegernic) — с

Die Schellackplatte ist der Vorläufer der heute noch hergestellten und häufig anzutreffenden Vinylschallplatte. Beide sind nach dem Material benannt, aus dem sie üblicherweise bestehen. Schellackplatte der Deutschen Grammophon-Aktiengesellschaft: Der Harem auf Reisen von Rudolf Nelson mit dem Tanz-Orchester Godwin Schellackplatten hatten meistens einen Durchmesser von zehn Zoll (etwa 25 Zentimeter) oder zwölf Zoll (etwa 30 Zentimeter) und überwiegend in Seitenschrift geschriebene Rillen,...

 

Die Saline Sülbeck ist eine seit 1686 bestehende Saline in Sülbeck in Südniedersachsen. Die Bohrtürme aus den Jahren 1865 und 1882 sowie das Sole-Reservoir von 1882 gelten seit 1984 als Technische Denkmale. Ehemaliges Solereservoir der Saline, 1882 Inhaltsverzeichnis 1 Vorgeschichte 2 Baugeschichte 3 Infrastruktur 3.1 Hafen 3.2 Drahtseilbahn 3.3 Elektrizität und Telefon 4 Weblinks 5 Literatur 6 Quellen Vorgeschichte Bereits in vorhistorischer Zeit und bis in die 1980er Jahre hinein trate...

 

アンジェラ・リンドヴァルAngela Lindvall Angela Lindvallプロフィール生年月日 1979年1月14日現年齢 44歳出身地 アメリカ合衆国公称サイズ(時期不明)身長 / 体重 180 cm / ― kgスリーサイズ 86 - 62 - 89 cm 単位系換算身長 / 体重5′ 11″ / ― lbスリーサイズ34 - 24 - 35 in活動ジャンル ファッションモデル内容 一般他の活動 女優モデル: テンプレート - カテゴリ アンジェラ・リンドヴァ...

Kazimierz Tyszka (Kalisz, Poland, 1872 – 1951, London, UK) was Polish Minister of Railways, 1923–25, in Władysław Grabski's government.[1] References ^ The Railway Gazette. 1 July 1944. Retrieved 18 May 2019 – via Google Books. This article relies largely or entirely on a single source. Relevant discussion may be found on the talk page. Please help improve this article by introducing citations to additional sources.Find sources: Kazimierz Tyszka – news 

 

Der Sitz der Vorpommerschen Landesbühne in Anklam Die Vorpommersche Landesbühne (VLB) ist das Theater der Stadt Anklam und neben dem Theater Vorpommern in Greifswald und Stralsund eines von zwei Theatern im Landesteil Vorpommern des Landes Mecklenburg-Vorpommern. Bis 1992 befand sich das Haus unter dem Namen „Theater Anklam“ in kommunaler Trägerschaft. 1993 folgte die Umfirmierung zur GmbH unter dem neuen Namen „Vorpommersche Landesbühne“ und der Wechsel in die Trägerschaft des g...

 

Pourcentage de mots de l'anglais moderne dérivés de chaque groupe linguistique, selon une étude :Latin : ~ 29 %Français : ~ 29 %Germanique : ~ 26 %Autres : ~ 16 % Le noyau de la langue anglaise descend du vieil anglais, apporté des années 500 avec les colons anglo-saxons et jutes à ce qu'on appellerait l'Angleterre. La majeure partie de la langue dans les textes parlés et écrits provient de cette source. En règle générale, environ un qu...

  Vimba Vimba vimba, una especie de este pez.TaxonomíaReino: AnimaliaFilo: ChordataClase: ActinopterygiiSubclase: NeopterygiiInfraclase: TeleosteiSuperorden: OstariophysiOrden: CypriniformesSuborden: CyprinoideaFamilia: CyprinidaeSubfamilia: LeuciscinaeGénero: VimbaFitzinger, 1873Especies Vimba elongata Vimba melanops Vimba mirabilis Vimba vimba[1]​ [editar datos en Wikidata] Vimba es un género de peces ciprinidos que se encuentra en Europa y Asia occidental. Especies ...

 

The cover of the first film's DVD release Since the premiere of the anime adaptation of Eiichiro Oda's One Piece manga in 1999, Toei Animation has produced 15 feature films based on the franchise traditionally released during the Japanese school spring break since 2000.[1] Four of the films were originally shown as double features alongside other Toei film productions and thus have a running time below feature length (between 30 and 56 minutes). The first three films were shown at the...

 

Wilayah Provinsi Chishima pada tahun 1885 (minus Kepulauan Habomai). Chishima (千島国code: ja is deprecated , chishima no kuni) adalah nama provinsi lama Jepang di pulau Hokkaido yang dibentuk pada zaman Meiji. Dulunya provinsi Chisima mencakup Kepulauan Kuril dari Pulau Kunashir sampai ke utara di Pulau Shumshu beserta dengan Pulau Shikotan. Wilayah bekas provinsi Chishima sekarang menjadi teritori Rusia. Sejarah Provinsi Chisima yang terdiri dari 5 distrik didirikan pada tanggal 15 Agust...

Абельська Ірина Степанівнабіл. Ірына Сцяпанаўна АбельскаяНародилася 6 вересня 1965(1965-09-06) (58 років)Берестя, Білоруська РСР, СРСРКраїна  БілорусьДіяльність лікаркаГалузь медицинаAlma mater Білоруський державний медичний університет (1988)[1]Науковий ступінь доктор медичн...

 

Below is a list of the UNESCO World Heritage Sites located in upper North America. Greenland has been included here as part of North America despite its cultural and political associations with Europe. The separate List of World Heritage Sites in Central America covers the continental areas further south. Mexico leads North America hosting 35 sites, and is ranked seventh in the world. World Heritage Sites Legend Endangered and trans-border sites   † In danger   * Trans-b...

 

La liste des personnages des Aventures de Tintin contient plus de trois cents noms (y compris ceux d'animaux). Certains sont récurrents, d'autres apparaissent seulement une fois ; ils tiennent souvent du calembour. Beaucoup de noms sont inspirés du parler bruxellois. On compte dans cette liste très peu de personnages féminins. Les noms de personnages varient selon les langues, comme on peut le constater dans la liste des noms des personnages de Tintin en langues étrangères. Partici...

No debe confundirse con El hombre de hierro novela de 1968 en que se basa la película. The Iron Giant Título El gigante de hierroFicha técnicaDirección Brad BirdProducción Pete TownshendDes McAnuffAllison AbbateJohn WalkerGuion Tim McCanliesBrad BirdBasada en The Iron Man de Ted HughesMúsica Michael KamenFotografía Steven WilzbachMontaje Darren T. HolmesProtagonistas Vin DieselEli MarienthalHarry Connick, Jr.Jennifer AnistonChristopher McDonaldJohn MahoneyJames Gammon Ver todos los cr�...

 

Scream Bloody GoreAlbum studio karya DeathDirilis1987GenreDeath metalDurasi37:49LabelCombatProduserRandy BurnsKronologi Death Mutilation (1986)Mutilation1986 Scream Bloody Gore (1987) Leprosy (1988)Leprosy1988 Scream Bloody Gore adalah album perdana Death, diterbitkan pada 1987. Chuck Schuldiner bermain gitar, bass, dan menyanyi. Album ini dianggap sebagai salah satu album death metal pertama bersama dengan Seven Churches oleh Possessed yang diterbitkan pada 1985. Daftar lagu Infernal Dea...

 

You can help expand this article with text translated from the corresponding article in Polish. (July 2010) Click [show] for important translation instructions. View a machine-translated version of the Polish article. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine-translated text into the English Wikipedia...

This article is about the Sting EP. For the Elliot Goldenthal film soundtrack, see Demolition Man (soundtrack). For other uses of Demolition Man, see Demolition Man (disambiguation). 1993 soundtrack album Extended play by StingDemolition ManSoundtrack album Extended play by StingReleased25 September 1993 (1993-09-25)Recorded1993GenreRockLength35:13LabelA&MProducerStingSting chronology Ten Summoner's Tales(1993) Demolition Man(1993) Mercury Falling(1996) Demo...

 

1987 studio album by Clifford Jordan QuartetRoyal BalladsStudio album by Clifford Jordan QuartetReleased1987RecordedDecember 23, 1986StudioVan Gelder Studio, Englewood Cliffs, NJGenreJazzLength58:08LabelCriss Cross Jazz1025ProducerGerry TeekensClifford Jordan chronology The Rotterdam Session(1985) Royal Ballads(1987) Live at Ethell's(1987) Royal Ballads is an album by saxophonist Clifford Jordan's Quartet which was recorded in late 1986 and released on the Dutch Criss Cross Jazz label...

 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!