Şamahı Ulu Camii veya Şamahı Cuma Camii (Azerice: Şamaxı Cümə Məscidi) Azerbaycan'ın Şamahı şehrinde bir yer alan bir camidir.
Kuruluş tarihi
Caminin yapım tarihi olan 743-744, Prens Şahkulu Kaçar liderliğinde Tiflis'ten gelen bir jeoloji komisyonunun araştırmasına dayanmaktadır. Bu tarih, Cuma Camii'nin cephesinde İslam takvimine göre 126 tarihini kuruluş yılı olarak belirten Arapça kitabe ile tanımlanmıştır.[1] Bu dönemde Azerbaycan topraklarında yeni dini binaların - camilerin - inşasına başlandı. Eski İslam mimari eserlerinin tarihsel görünümü, Arapların Azerbaycan topraklarındaki kontrolü ve İslam'ın yayılması ile ilgiliydi. Şamahı Ulu Camii, 734 yılında inşa edilen Derbent Ulu Camii'nin ardından Kafkasya'daki ilk cami olarak kabul edilir.
Caminin yapım tarihi, Halife'nin Kafkasya ve Dağıstan'daki veziri Emevi halifesi Valil I'in kardeşi Arap komutanı Maslam ibn Abd-al Melik'in Şamahı'yı ikametgâhı olarak seçtiği döneme tarihlenmektedir .Bu yıllarda zengin kültürel mirasla bu antik kentin kulelerini güçlendiren Arap valiler, topraklarında yeni yapıların inşasına başladı. Araplar, Ulu Cami'nin muhteşem mimari görünümünden anlaşılabileceği üzere Şamahı'ya büyük önem verdiler.
Rekonstrüksiyonlar
Panoramik gece manzarası
Savaşlar ve depremler sırasında Ulu Cami'nin aldığı önemli yıkımlar ve zararlar, cami binasının restoratif rekonstrüksiyonlarının temel nedeniydi. Selçuklu döneminin tarihçilerinden olan Imadeddin İsfahani'nin aktardığına göre, 1123'ten itibaren Şirvanşah hükümdarları, Selçuklu padişahı Mahmud'a (1118-1131) Gürcülerin saldırılarından korunmak için başvurmaya başladı. Tarihçi, Şamahı'da "Saldırganlar camiyi yıktı, minareyi yıktı, şehri yağmaladı.” diyerek yaşananları aktarmaktadır.
Ulu Cami'nin ilk inşaatı 12. yüzyılın sonunda başladı ve kısmi baskınlardan etkilenen Ulu Cami'nin aldığı önemli hasarlar yeni yapılar inşa eden ve surları güçlendiren hükümdar Manuchehr III döneminde Şirvanşahların güçlenmesi ile yeniden yapılandırıldı. Tarihçi-arkeolog Jiddi, tarihi kaynaklara ve inşaatla ilgili kitaplara dayanarak, Manuchehr II'nin büyük yararları nedeniyle nasıl çağrıldığını, “Büyük Kağan” hakkında bir sobriquet bildirdi. O zamanlar, Şamahılı Fars şair Hakanî, “kentinin ihtişamı Buhara'nın yüceliğini gölgede bıraktı” yazmıştır. 1970 yılında cami topraklarında yapılan arkeolojik kazılar, bu döneme ait önemli yapısal ve mimari değişiklikleri doğrulamıştır. Arkeolojik kazılar sırasında önemli miktarda medrese, hücre kulübeleri ve mezar kalıntılarına rastlanılmıştır.
Caminin ikinci inşaatı 17. yüzyılda Safevi Hanedanlığı döneminde yapıldı. 1656 yılında Şamahı'yı ziyaret eden Türk bilim adamı gezgin Evliya Çelebi, Ulu Cami'nin kentin en büyük dini yapısı olduğunu söyledi. Evliya Çelebi, eserinde Safeviler döneminde Ulu Cami'nin bazı yapısal değişiklikler geçirdiğini bildirmiştir.[2]
Caminin üçüncü yeniden inşası 1860 yılında il mimarı Hajibababeyov tarafından 1859 depreminin verdiği büyük hasardan sonra yapılmıştır. Bu yeniden inşa, Rus sanatçı Grigori Gagarin'in taslak görüntüleri temelinde yapıldı.
Dördüncü yeniden yapılanma, Şamahı'nın birçok binasının yıkılmasına ve hasar görmesine neden olan 1902'deki büyük depremden sonra başladı. Caminin tamamen yeniden inşası için hayırseverlerden bağış toplandı ve özel bir komite oluşturuldu. İlk olarak, caminin yeniden inşası, o zamanın önde gelen Azerbaycanlı mimarı Şamahı'nın yerlisi Ziver bey Ahmedbeyov'a teklif edildi. Mimarın koşullarından biri caminin dış görünüşünün korunmasıydı, ancak komite bu fikri desteklemedi, bunun sonucunda da mimar caminin yeniden inşasının sonraki çalışmalarından istifa etti. Camide çalışmanın devamı mimar Józef Plośko'ya teklif edildi.[3] 1909 yılında Józef Plośko tarafından sunulan projenin çeşitliliği, cephede ve caminin dış görünüşünde önemli değişiklikler sağladı. Proje eski planın temeline ve tamamlanmamış inşaatın sonuçlarına dayanıyordu, ancak sonuçta düzenli bir yan minare, açık köşklü balkonlar, çift minareli camilerin simetrik eksenel kompozisyonu büyük bir merkezi kubbe ile tamamlanmıştı. Bu planlama 15. yüzyılda Tebriz mimarlık okulunun inşasında ilk kez kullanıldı ve Bakü'deki Şirvanşahlar Sarayı topluluğunun mimari özelliklerini benimsemekteydi. Józef Plośko'nun projesine dayanan caminin inşası D. Sadykhbeyov'a tahsil edildi, ancak finansal kaynakların eksikliği nedeniyle çalışma sırasında merkezi kubbe, yan minareler, galeri, kapı ve merkezi merdiven rampası gibi önemli unsurlar projeden çıkarıldı.
1918'de, tam olarak inşa edilmemiş olan Ulu Cami, Bakü'deki kanlı olaylarla neredeyse aynı anda başlayan Şamahı'ya Stepan Lalayan'ın önderliğinde Ermeni Partisi "Daşnaktsutiun" silahlı birimleri tarafından yapılan ateşten dolayı hasar aldı.[4] Bakü'de yaşayan Şamahı halkının Birlik Ordusu Başkomutanı Thompson'a yazdığı dilekçeye göre "şehir tamamen yok edildi ve yakıldı, hiçbir cami yıkımdan kaçamadı". Yangının sonucu olarak, zorla camiye götürülen 1800 kadın, çocuk, yaşlı adam, taşnaklar tarafından canlı olarak yakıldı. Nadir yazıtlar ve kitaplar da yok edildi. Bugün caminin duvarlarında yangın izleri görülebilmektedir.
Aralık 2009'da, devlet tarihi-mimari anıtı olan Şamahı Ulu Camii'nin restorasyonu emri Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından yazıldı.[5][6]
Tasarım ve planlama
Caminin ana binasının önden görünümüYan görünüm
Kompozisyon merkezini koruyan Ulu Cami Külliyesi, daha önceki İslam mimarisi anıtlarıyla olan ilişkisi nedeniyle, Azerbaycan'ın kült ve sivil anıtları arasında her zaman büyüklüğü ve silueti ile ayırt edilmiştir. Ulu Cami'nin tek kaybolmamış taslağı 1847'de, çizimlerinde Azerbaycan'ın mimari anıtlarını ve diğer şehirlerini tasvir eden Rus mimar G. Gagarin tarafından yapıldı. Sadece bu çizimler eski Ulu Cami'nin dış görünümü ve iç süslemesi hakkında bir fikir vermektedir. Caminin eski iç planlama şeması günümüze kadar, çoklu rekonstrüksiyonlara rağmen korunmuştur. G. Gagarin'in çizimlerinde caminin üç salonlu yapısı, üç bölümlü iç kısmı orta ve büyük yan kubbeler ile kaplanmıştır. Merkezi sivri kubbe, yan bölümlerin sütunları ve ana harim salonunun dikdörtgen iç kısmı Ulu Cami'yi Derbent Ulu Camii ile benzer hale getirir. Caminin planı dikdörtgendir, 46 metre uzunluğunda ve 28 metre genişliğindedir, caminin açık ve geniş açıklıklarla birbiriyle bağlantılı üç ayrı karesel bölüme ayrılmış büyük bir harim salonu vardır.[7] Caminin her yerinde ayrı bir mihrap ve giriş için açıklık vardır. Böyle bir plan nedeniyle Ulu Cami'ye üç salonlu cami de denir. Bu tür bir planlama, Şam'da yer alan ve 708 yılında inşa edilmiş ünlü Büyük Emevi Camii'nin planlama şemasını anımsatmaktadır.[8] 1918'de yangın sırasında tahrip olan 8. yüzyıl Ağsu Ulu Camii, analojik planlama ile farklılık göstermektedir. Sık yapılan inşaatlar, iç konstrüksiyonun ve dış cephenin bazı detaylarının kesin modifikasyonlar geçirmesine rağmen, caminin ilk iç hatlarının ve temelinin korunmasını sağladı. Arkeolojik araştırmalar, çoklu rekonstrüksiyonlara rağmen binanın planının değişmeden kaldığını gösterdi.
Caminin mimari yapısında en önemli değişiklikler Józef Plośko'nun projesi üzerinde yapıldı. Mimar, projesine o dönemin prensibi olarak İslam mimarisi geleneklerini alarak Doğu mimarisinin unsurlarını ekledi. Ulu Cami'nin planlama yapısı, Józef Plośko'nun yorumunda dinamik içerik ve özel görsellik ile desteklendi. Harimin yan payendelerini ortadan kaldıran mimar, en sağlam ve anıtsal iç mekanı oluşturmaya çalıştı. Caminin sanatsal-plastik görünüme sahip eş üç salonunu oluşturmak için mimar, kubbenin Şirvan bölgesi için Varşova'da üretilen metalik karkaslar tasarladı. Kompozisyonun önemini güçlendirmek için Plośko, merkezi kubbenin dayandığı yüksek çok pencereli yapı geliştirdi. Caminin etrafında dört dekoratif minare inşa etti. Projede süs dekorasyonları, shebeke (pırıltılı desenli pencere çerçeveleri) ve dekoratif sütunlara da yer buldu.
Kaynakça
^Fatullayev.S.S.. Джума-мечеть в Шемахе. — Baku:National Academy of Sciences of the Azerbaijan SSR, 1973.
