Çılgın At[1] (Lakotaca: Tȟašúŋke Witkó «çılgın at / crazy horse» ; İngilizce tercüme adı: Crazy Horse «Çılgın At») (d. 1840 - ö. 5 Eylül 1877), Oglala Lakotalarının Oglála Thiyóšpaye kolunun Húŋkpathila bandından Siu lideri. Beyazlara karşı elde ettiği zaferlerle dikkat çeken Crazy Horse yine beyazlar tarafından 1877 yılında pusuya düşürülerek öldürülmüştür.
Büyük bir savaşçı olduğu kadar önemli bir politik lider ve geleneklerine çok bağlı bir filozof olarak tanımlanan Çılgın At, beyazlara karşı tüm Kızılderililerin bir onur ve gurur sembolü olmuştur.
Çılgın At, Beyazlar kıtaya ayak basmadan önce iki binden fazla kabilenin yaşadığı beş binden fazla dil konuşulan çok geniş bir kültürün en saygı duyulan liderinin olması dışında doğaya son derece saygılı insan haklarını sonuna kadar gözeten bir sosyolog olarak da tanımlanır.
Hayatı
Yerel kaynaklar Çılgın At'ın tam olarak ne zaman doğduğu konusunda kesin bilgiler vermese de 1840 ve 1845 yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir.
Çılgın At doğum adı 'kır' veya 'ağaçların arasında' olarak tercüme edilen Lakota dilindeki adı ile 'Cha-O-Ha' olarak telaffuz edilir. Aslında bu bir doğa ile ilişkilendirilmiş bir isimdi. Annesinin ona saçlarının fiziksel yapısından dolayı 'Kıvırcık' veya 'Hafif Saç' olarak seslendiği de bildirmiştir.
Aile yaşamı
Çılgın At'ın babası Lakota Sioux adıyla anılan ünlü bir savaşçıdır. Bazı kaynaklar Lakota Sioux'un 'Çılgın At' olarak çağrıldığını ve bu ismin kendisinden dolayı oğluna geçtiğini bildirirler. Çılgın At'ın babası Lakota Sioux'un doğum yılını kaynaklar 1810, Lakota kadını olarak adlandırılan annesinin doğum yılını ise 1814 olarak belirtmektedir.
Kişisel özellikleri
Çılgın At'ın Lakotalar ve diğer Kızılderililer arasında saygın bir lider olmasının altında kişisel özelliklerinin de büyük payı vardır. Son derece çalışkan disiplinli, insana ve doğaya sonuna kadar saygılı biri olarak tanımlanan Çılgın At'ın bir bizon (Kendi deyimleriyle Tatanga) kestiği zaman tüm parçalarını kullandığı ve sadece çok az bir kısmını gömdüğü söylenir. Av zamanlarında kesinlikle gerekli olandan fazlasını avlamayan, ağaçlara ve bitkilere zarar vermeyen, akarsuları kirletmeyen adam olarak saygıyla tasvir edilen Çılgın At'ın her ne kadar savaşçı biri olarak görünse de tam aksine devamlı barış yanlısı bir lider olduğu ifade edilmektedir.
Little Bighorn Muharebesi
Çılgın At anıtına ait künye.
Güney Dakota ve Montana'daki yerli kabilelere en az 5 yıl süreyle kan kusturmuş olan General Custer ve orduları Çılgın At önderliğinde birleşen Lakota yerlileri tarafından tarihi bir yenilgi ile karşılaşacaklarını belki de asla tahmin etmemişlerdi.
Çocukluğunda ve ergenliğinde iyi bir savaş eğitimi alan Çılgın At'ın neredeyse bir efsane olmasını sağlayan savaş, 25 Haziran 1876'da Montana'daki Little Bighorn Nehri düzlüğünde yapılmıştır. Tarihte ilk defa beyaz adama kaşı birleşen Lakota, Nakota, Dakota ve Şayen yerlileri General Custer ve adamlarını Little Bighorn'da bozguna uğratmışlar.
Bu savaşta General Custer, iki biraderi ve 400 askeriyle birlikte ölürken, tarihçiler bu en görkemli zaferin yerliler için sonun başlangıcı olduğu yönünde görüş belirtmişlerdir.
Pek çok ünlü Amerikalı ressam tarafından tasvir edilen ve Custer'ı müthiş bir kahraman olarak gösteren Little Bighorn Muharebesi resimleri aslında yaşanan acı yenilginin bir anısı olarak beyazların hafızalarında yer etmiştir.
Ölümü
Çılgın At ve ailesinin General Crook'a teslim olmaya giderken tasvir edildiği resim.
Little Bighorn Muharebesi'nde yaşanan ağır yenilgi sonrası beyazlar bunu bir intikam mücadelesine çevirmişlerdir. Daha önce başlatılan sürgün politikası genişletilerek daha fazla sayıda yerli kabilesi topraklarından sürülmüş, karşı çıkanlar öldürülmüştür. Özellikle birçok kabile birbirinden uzaklaştırılarak yerlilerin birlik olmaları engellenmiştir. Bu sürgün politikası sırasında Little Bighorn Savaşı'nda Lakota şefi Oturan Boğa ve Çılgın At takip edilerek aileleriyle birlikte öldürülmüşlerdir.
10 yıl boyunca Hayalet Dansı adıyla yeni bir ayaklanma başlatıp beyaz adama karşı savaşını sürdüren ve bu mücadelesini tarihi Little Bighorn zaferiyle taçlandıran Çılgın At acı bir sonla hayata veda ederken hırslarını alamayan beyazlar önce 28 Aralık 1890'da Pine Ridge Kızılderili rezervasyon alanında tutulan Lakotaları Yaralı Diz isimli çayırda büyük bir katliama uğratmışlar, ardından Çılgın At'tan sonra Lakotaların şefi olan Koca Ayak'ı ve kadın, çocuk demeden 600’e yakın Lakota yerlisini bu çayırda kılıçtan geçirmişlerdir. Böylece beyaz adamlar bir bakıma Little Bighorn Savaşı nın da rövanşını almışlardır. Ancak bu karşı mücadele katledilen yüzlerce kadın ve çocuk nedeniyle beyazlar için büyük bir utanç savaşı olarak tarihe geçmiştir.
Yaşanan 'katliamdan' sonra ABD tarihine Gözyaşı Sürgünü olarak geçen zorla göç ettirme faaliyetleri başlamış ve yerlilerin kademeli olarak yok olmaları sağlanmıştır.
Kendi adına yapılan anıt dağ
Hiçbir zaman şefkat görmedikleri beyazlara karşı Amerikalı yerlilerinin en büyük ikinci zaferi Rushmore Dağı Anıtı'nın yaklaşık 4 km uzaklıklığında Nevada topraklarına bakan ve yıllardır henüz tamamlanamayan devasa Crazy Horse Dağ Anıtı'dır.
Lakota şeflerinden Ayaktaki Ayı, 1947 yılında Rushmore Dağı'na yaklaşık 4 kilometre uzaklıkta bir başka dağa Rushmore’un en az iki misli, en büyük piramit Keops'tan daha yüksek bir anıt inşa edilmesi için harekete geçmiştir. Bunun için Rushmore’da da çalışmış Polonya göçmeni heykeltıraş Korczak Ziolkowski'ye teklif götürmüş ve Ziolkowski, bu teklifi hemen kabul etmiştir. Ziolkovski Lakotaların unutulmaz şefi Çılgın At'ın heybetli bir atın üzerinde duruşunu tasvir eden heykelini dağın yüzeyinde oluşturmaya başlamış, bu işlemi dinamitlerle, kompresörlü kazıcılarla ve ince işçilikle öldüğü 1982 yılına kadar vazgeçmeden tek başına sürdürmüştür. Lakotaların sahibi olduğu bu arazide Ziokolwski’nin ölümünden sonra 10 çocuğu onun bıraktığı mirası devralıp Çılgın At'ın heykelini bitirmeye çalışmışlar ancak bu devasa anıt günümüze kadar hala tamamlanamamıştır.
Ziolkowski’nin kendini adadığı bu inanılmaz heykel, Çılgın At'ı eliyle Dakota ovalarını işaret ederken gösteriyor. Ve Çılgın At, “Ait olduğum toprak, gömülü olduğum topraktır” diyor. Anıt-dağın hemen dibinde şef Kızıl Bulut (Red Cloud'un şu sözleri yazılı; ” ...Beyaz adam bize sayısını hatırlayamadığım kadar çok konuda söz verdi. Bunlardan sadece birini tuttu. En sonunda topraklarımızı elimizden alacağını söylemişti. İşte sadece bu sözünü yerine getirdi...”
Ayrıca bakınız
Ambrose, Stephen E.Crazy Horse and Custer: The epic clash of two great warriors at the Little Bighorn. 1975.
Clark, Robert. The Killing of Chief Crazy Horse: Three Eyewitness Views by the Indian, Chief He Dog the Indian White, William Garnett the White Doctor, Valentine McGillycuddy. 1988. ISBN 0-8032-6330-9
"Debating Crazy Horse: Is this the Famous Oglala". Whispering Wind magazine, Vol 34 #3, 2004. A discussion on the improbability of the Garryowen photo being that of Crazy Horse (the same photo shown here). The clothing, the studio setting all date the photo 1890–1910.
The Authorized Biography of Crazy Horse and His Family Part One: Creation, Spirituality, and the Family Tree. DVD. William Matson and Mark Frethem, producers. Documentary based on over 100 hours of footage shot of family oral history detailed interviews and all Crazy Horse sites. Family had final approval on end product. Reelcontact.com, 2006.
The Authorized Biography of Crazy Horse and His Family Part Two: Defending the Homeland Prior to the 1868 Treaty'. DVD William Matson and Mark Frethem, Producers. Reel Contact Productions, 2007.
