Volkanizma, erimiş kayalardan oluşan magmanın sırf gazdan oluşmayan bir gök cisminin yüzeyine magma ve gazın yüzeydeki çatlak ya da yanardağ ağzından yüzeye çıkması fenomenindir.[1] Gök cisminin kabuğu veya mantosu magmadan kaynaklanan veya onu oluşturarak yüzeye çıkana kadar olan bütünü kapsar.
Volkanik süreçler
Gök cisminin mantosundan çıkan magma, cismin kabuğundan yükselir. Eğer mantodan gelen magma yüzeye erişirse erimişkaya bileşiklerin viskozitesine göre farklı hareket eder. Kalın magma, patlamayla fırlatılırken ince (viskozitesi düşük) magma, akışkan patlamalarıyla büyük miktarda lavı yüzeye çıkarmasıyla kendini gösterir.
Bazı durumlarda yükselen magma, gök cisminin yüzeyine erişmeden soğuyup sertleşibilir. Bunun yerine soğuyan ve sertleşen volkanik kütle, gök cisminin kabuğunda donarak volkanik sokulumu (İngilizce: intrusion) oluşturur. Kabuğa ulaşmak için magmanın kabuktan daha az yoğun olmalıdır.[2]
Isısal çevirim akımları ve çekimsel etkilerle Dünya'nın yüzeyinde oluşan değişikliklerle mantoda harekete geçen erimiş kayalar, plaka tektoniğini ve sonunda volkanizmayı tetikler. Bu çekimsel etkiler erozyon, tortu (İngilizce: deposition), hattâ asteroit çarpmaları ve buzul devri sonrası kar yağışları ve erimelerdir.
Depremler, genellikle plaka tektoniğiyle alâkalı olmasına rağmen bazı depremler volkanizma sonucunda oluşur. Fakat volkanizmayı tetikleyen yine plaka tektoniğidir.
Hidrotermal ağızlar
Volkanizmayla şekillenmiş su etkileşimleri mevcuttur. Bunlar kaynaçlar, fumaroller, kaplıcalar ve mudpot'ları ("çamur çukuru") içerir. Bu kaynaklar sık sık jeotermal enerji üretiminde kullanılırlar.
Sokulumlar
Magmanın mevcut kayalar arasından zorlayarak çıktığında oluşur. Ya batolitler, dayklar, siller ve tabakalaşmış sokulumlar şeklinde olurlar.
Volkanik patlamalardan çıkan gaz ve kül miktarının gezegenin iklimi üzerinde hatırı sayılır etkisi vardır. Büyük patlamalar, hatırı sayılır iklim değişiklikleri ile bağıntılıdırlar.
Magma soğuduğunda kristalleşerek kayaçlar oluştururken şekillenen kayaçların tipleri, magmanın kimyasal bileşimi ve soğuma süresine göre değişir. Yüzeye erişen magmanın lava olabilmesi için hızlıca soğuyunca basalt gibi küçük kristalleri olan kayaçlara dönüşür.
Yerin altında ince sokulumlarda hapsolunarak soğuyan magma, yüzeyde soğuyan magmadan daha yavaş soğur ve daha büyük kristaller oluşturur. Mesela granit ve gabro gibi.
Mevcut kayaçlar, magma ile temasa geçince ısıdan dolayı erir, doğrudan temasa geçmeyenlerse tamamen erimez ve asıl yapılarını kısmen muhafaza ederler. Bu süreç, asıl yapılarını o derece değiştirir ki yeni bir kayaç tipi ortaya çıkarır - başkalaşmış kayaçlar.
Başka gezegenlerde volkanizma
Volkanizma, sadece Dünya'ya mahsus olmayıp sert kabuğu ve erimiş mantosu olan her gök cisminde olabileceği düşünülmektedir. Böylece etkileri, geçmişinde volkanizma görmüş olan her gök cisminde görünüyor olmalıdır. Yanardağlar, gerçekten de Güneş Sistemi'ndeki başka gök cisimlerinde açık ve net olarak gözlenmiştir. Mars gibilerinde şüphe götürmez bir şekilde eski yanardağlar vardır (en barizi Olympus Mons). Sadece İo'da devam eden patlamalar gözlenmiştir. Tahmim edilebilir ki volkanizmaya başka yıldız sistemlerinde bulunan sert yüzeyli gezegen ve benzeri aylarında da olabilir.
^"Lecture 8 Animations: How magma rises"(HTML) (İngilizce). Cornell University Earth and Atmospheric Sciences. 2005. 24 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2012. Magma rises through crust to volcanoes only, if the magma is less dense than the crust.
"Glossary of Volcanic Terms". G. J. Hudak, University of Wisconsin Oshkosh, 2001. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2010.
