Türkiye Gürcüleri

Türkiye Gürcüleri
ქართველები თურქეთში
Dmitri Yermakov (1845-1916) tarafından çekilen "Ança Manastırı kalıntıları arasında Müslüman Gürcüler" başlıklı fotoğraf, Artvin, 19. yüzyıl.
Toplam nüfus
Yaklaşık 1 milyon[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Artvin, Karadeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi
Diller
Türkçe (çoğu) • Gürcüce (azı)
Din
Çoğunluk:
İslam
Azınlık:
Hristiyanlık
İlgili etnik gruplar
Lazlar

Türkiye Gürcüleri (Gürcüce: ქართველები თურქეთში), etnik Gürcü olan veya soyundan gelen Türkiye vatandaşları ve sakinlerini ifade eder. Bu topluluk iki farklı gruptan oluşur. Artvin ve Ardahan Gürcüleri bölgenin yerlileri iken Türkiye'nin diğer bölgelerinde yaşayan Gürcüler ise, Osmanlı sınırları içindeki Gürcü topraklarının 19. yüzyılda Rusların eline geçmesi üzerine, bu bölgeden gerçekleşen göçlerle ortaya çıkmıştır. Bu ikinci grup içinde Müslüman ve Katolik Gürcüler yer alır.

Tarihçe

Bugünkü Türkiye topraklarındaki Gürcüler, Tao-Klarceti Krallığı öncesine dayanan binlerce yıldır var olan bir topluluğun devamı olarak görülmektedir.[2][3]

Türk-Gürcü ilişkilerinin başlangıcı daha eski tarihlere dayanmakla birlikte Türkiye Gürcülerinin tarihi, Osmanlıların Gürcistan topraklarına kalıcı olarak girdiği 1578 yılı olarak gösterilmektedir. Bu tarihten sonra Osmanlılar, Gürcistan'ın güneybatı kesimini Gürcistan Vilayeti ve daha sonra Çıldır Eyaleti adı altında ayrı bir siyasal birim olarak örgütlemiştir.[4] Bölgede, 17. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren, ilk olarak yönetici sınıf arasında başlayan Müslümanlaşma süreci, 18. yüzyılda halka yayılarak devam etmiş; ulaşımın zor olduğu Yusufeli, Barhal, Ardanuç ve Şavşat gibi yerleşimlerde Hristiyanlık bir süre daha varlık göstermiştir.[3][5]

Gürcistan'ın Rusya tarafından ilhakı ile başlayan süreç sonucunda özellikle 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi sonrasında Artvin ve Batum bölgelerinden Marmara ve Karadeniz bölgelerine göçler yaşanmıştır. Muhaciroba (მუჰაჯირობა) olarak adlandırılan bu göçle yer değiştiren Müslüman Gürcüler, kendilerini Çveneburi olarak tanımlamaktadır.[6]

Demografi

Nüfus sayımlarına göre Türkiye'de Gürcüce konuşanların sayısı![7]
Yıl İlk dil olarak İkinci dil olarak Toplam Türkiye nüfusu Toplam konuşanların oranı
1935 57,325 16,255 73,580 16,157,450 0.46
1945 40,076 9,337 49,413 18,790,174 0.26
1950 72,604 0 72,604 20,947,188 0.35
1955 51,983 24,720 76,703 24,064,763 0.32
1960 32,944 54,941 87,885 27,754,820 0.32
1965 34,330 44,934 79,234 31,391,421 0.25

Türkiye'de Gürcüler, dağınık bir şekilde yaşamalarına rağmen genel olarak iki ana bölgede yoğunlaşmaktadır:[8]

Artvin Gürcüleri

Artvin Okrugu'nun etnografik haritası, 1886.
  Gürcüler
  Türkler
  Lazlar
  Ermeniler
Artvin'de Gürcü bir aile; Klarceti ve Şavşeti Gezi Günlükleri (1904), Niko Marr.

Artvin Gürcüleri, yaşadıkları bölgede otokton olup geleneksel olarak Merkez, Borçka, Murgul, Şavşat ve Yusufeli ilçelerinde yoğunlaşmaktadır.[9][10] Artvin mutasarrıfı tarafından 1922 yılının Haziran ayında düzenlenen cetvellere göre, Merkez, Borçka, Şavşat, Hopa, Arhavi, Ardanuç kazaları ve bunlara bağlı nahiyelerinin nüfusları aşağıdaki gibidir.[11]

Artvin Türk Gürcü Hemşin Laz
Merkez
Ardanuç 7.709 0 0 0
Berta 1.122 0 0 0
Sirya 1.528 0 0 0
Şavşat 6000 2400 0 203
Merya 8539 1.150 0 0
İmerhev 0 7.134 0 0
Borçka 0 5.433 745 850
Maradid 0 1.333 0 0
Maçahel (Maçahalis) 0 1.480 0 0
Murgul 0 1.560 0 150
Hopa 1.000 150 2000 4.500
Kemalpaşa 0 0 750 1500
Arhavi 750 950 600 4.250
Toplam 26.648 21.590 4.095 11.453

Artvin ilinde yaşayan Gürcüler, bölgenin yerli haklarından biri olup geçmişte Tao-Klarceti olarak adlandırılan daha geniş bir coğrafyanın parçasıydılar. Nitekim bugünkü Ardahan ilinde ve Erzurum ile Kars illerinin kuzey kısımlarıda, Artvin ve çevresindeki yer adlarının çoğu Gürcüce ve bir kısmı da Lazca ve Ermenice idi. Bu yer adlarının çoğu, ilk kez 1925’te Artvin il meclisinin kararıyla değiştirildi.[12] Yer adlarının değiştirilmesinden hemen sonra, Artvin il meclisi 1927’de il dahilinde Gürcücenin konuşulmasını da yasakladı.[13] Artvin’de yer adlarının değiştirilmesi 1959 ile 1964 yıllarında ve daha sonra da devam etmiştir.[12][14] Nişanyan, 2011 tarihli çalışmasında 500 Gürcüce ve Lazca coğrafi adın Türkçeye dönüştürüldüğünü tahmin etmektedir.[15] 2023 yılı Index Anatolicus verilerine göre ise bu sayı 512 Gürcüce ve 197 Lazca olmak üzere toplamda 709'dur.[16]

Türkiye'de yeniden adlandırılan Gürcüce ve Lazca yer adları
Ayrıca bakınız: Artvin'de yer adları

Muhacir Gürcüler

Çürüksulu Ali Paşa (Tavdgiridze) ve askerleri. 93 Harbi sonrasında Muhacir Gürcülerin yerleşmesinde rol aldı.[4]
Ana madde: Çveneburi

Çveneburi (ჩვენებური), sözlük anlamıyla "bize özgü", "ülkemize özgü" anlamına gelen bir kelimedir.[17] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından tarihsel Gürcü topraklarından göç etmiş olan Müslüman Gürcüler, bu kelimeyi yerleştikleri yerlerde kendilerini Gürcü olmayanlardan ayırmak için kullanmışlardır. Bu anlamda "çveneburi" kelimesi, bir tür topluluk içi dilin bir parçası olarak sadece Gürcüce konuşulurken kullanılıyordu. Ancak bu tabir, Çveneburi (1977-1979) dergisinin de etkisiyle Türkçede de kullanılır hale geldi ve zaman içinde anlam değişikliğine uğradı. Kelimenin içeriğini değiştirenlerden biri, Şuşana Putkaradze'dir. Putkaradze, Türkiye'de yaşayan Gürcülerin konuştuğu Gürcüceyi araştırmak için 1989 yılında Gürcistan Bilimler Akademisi tarafından görevlendirilmiş, bu araştırmanın sonuçlarını Çveneburebis Kartuli (ჩვენებურების ქართული) adıyla 1993 yılında yayımlamıştır. Bu çalışmada göçmen Gürcüler ile Tao-Klarceti bölgesinde yerleşik Gürcüleri, ortak bir ibareyle "Çveneburi" şeklinde anmıştır.[18]

İlk göç dalgası, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı egemenliği altındaki Gürcistan topraklarının Çarlık Rusya’sının eline geçmesinden sonra gerçekleşti. Asıl büyük göç dalgası ise, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın (93 Harbi) ardından başladı. Rusya ve Osmanlı Devleti arasındaki göç anlaşmasıyla başlayan ve bu anlaşmanın yenilenmesiyle süren göç döneminde, Müslüman Gürcüler Artvin, Acara, Ardahan, Samtshe, Aşağı Guria bölgelerinden Osmanlı topraklarına göç ettiler. Göç ettikleri bölgelerin büyük bölümü neredeyse nüfussuz kaldı. Mahaceret veya Muhaciroba (მუჰაჯირობა) olarak da bilinen bu göç sırasında, bugünkü Kobuleti’den göç edenler kendilerini Çürüksulu (Çuruksulebi), Batum’dan göç edenler Batumlu (Batumeli), Yukarı Acara ve Aşağı Acara sancaklarından göç edenler Acaralı (Acareli), Macaheli’den göç edenler Macahelli (Macahleli) olarak adlandırdılar.

Gürcü Katolikleri

Gürcü Katolik kilisesi korosu, 1924.

Katolik Gürcüler, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Rusya'nın Meshet-Cavaheti bölgesini ele geçirmesiyle Osmanlı topraklarına göç etmiştir. 1861 yılında Gürcü rahip Petre Harisçiraşvili önderliğinde İstanbul'da bir kilise kuran topluluğun nüfusu 6-7 Eylül Olaylarından sonra gerçekleşen dış göçler sebebiyle azalmıştır.[19] 19. ve 20. yüzyıllarda İstanbul kent hayatında görünürlükleri daha fazla olan Katolik Gürcüler, her yıl şehrin sokaklarında "Gül Panayırı" adı verilen müzikli kutlamalar düzenlenmekteydi.[20] Eski yıllarda daha büyük bir topluluk olduğu bilinen Katolik Gürcüler, günümüzde Şişli Gürcü Katolik Kilisesi Vakfı ile faaliyetlerine devam etmektedir.[3][21]

Gürcü Yahudileri

Kızıl Ordu, Şubat 1921'de Gürcistan'ı işgal ederek bölgeden toplu bir göçe yol açtı ve bir kısım Yahudi, esas olarak 1880'lerden beri bir Gürcü Yahudi cemaatinin var olduğu İstanbul'a yerleşti.[22] Bu dönemde göç edenlerin sayısının bin kadar olduğu ifade edilmektedir.[23] Bugün sayıları azalan Gürcü Yahudileri, ayrı bir cemaat olarak yaşamakta[24] ve ibadetlerini Or Hodeş Sinagogu'nda yapmaktaydılar.[25] Bu cemaatin büyük kısmı daha sonra İsrail ve bazı batı ülkelerine göç etmiştir.[26] Tarihi kayıtlara göre İstanbul dışında Trabzon'da yaşayan ve ticaretle uğraşan bir topluluk daha bulunmaktaydı.[27] Türk Yahudi toplumunun periyodik yayını olan Şalom gazetesine göre Türkiye Yahudileri arasında Çikvaşvili, Eluaşvili (Elvaşvili), İbrahimzade (muhtemelen Abramidze'den), İshakzade (muhtemelen İsakadze'den) gibi Gürcü kökenli soyadlarına rastlanmaktadır.[28][29][30] Ticaretle uğraşan Gürcistan göçmeni Yahudilerin, tekstil sektöründe varlık gösterdiği bilinmektedir.[31][32][33] 1940'lı ve 1950'li yıllarda İstanbul'da kurulan Çikvaşvili Mensucat Fabrikası (Ayvansaray) ve Hasköy Yün İplik Fabrikası bu işletmeler arasında yer almaktaydı.[3][34][35]

Gürcistan Gürcüleri

Bu grup, SSCB'nin yıkılmasından sonra genellikle çalışma amacıyla Türkiye'de bulunan Gürcistan vatandaşı Gürcüleri ifade etmektedir. Gürcistan vatandaşları, günümüzde Türkiye'de en büyük yabancı iş gücünü oluşturan gruplardan biri olarak ifade edilmektedir.[36] Dini mensubiyet bakımdan Türkiye'deki diğer Gürcülere göre farklılık arz eden bu grubun yaygın dini inancı Ortodoks Hristiyanlıktır. Gürcü Ortodoks Kilisesi’nin Türkiye’de herhangi bir tüzel kişiliği olmaması sebebiyle dini hizmetler Fener Rum Patrikhanesi aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. İbadetleri, Fener Rum Patrikhanesi tarafından Gürcü cemaatinin kullanımına tahsis edilen İstanbul'un Edirnekapı semtindeki Aya Yorgi Kilisesi’nde yapılmaktadır.[3]

Eğitim

1914'te İstanbul'da yayımlanan Patara Kartuli Anbani ("Küçük Gürcü Alfabesi") adlı ders kitabı.

Türkiye'de anadilinde eğitim hakkının özneleri, Lozan Antlaşması uyarınca azınlık olarak kabul edilen gayrimüslim Türk vatandaşları olarak belirlenmiştir. Fakat bu kapsam, uygulamada uzun yıllar Ermeni, Rum ve Yahudi azınlıklarla sınırlandırılmıştır.[37] Diğer etnik gruplar için anadilde eğitim yapılmamaktadır.[38]

Milli Eğitim Bakanlığı, 2014 yılında "Yaşayan Diller ve Lehçeler" dersi kapsamında Gürcüce müfredatı kabul etmiş ve bu sayede 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda Gürcücenin seçmeli ders olarak okutulması mümkün olmuştur.[39][40] Bunu takiben Sakarya ve Artvin illerinde Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı okullarda Gürcüce sınıflar açılmıştır.[41][42] Bu uygulamadan önce Gürcüce, çeşitli dernek ve vakıfların bünyesinde kurs seviyesinde öğretilmekteydi.[43] Ayrıca Gürcüce, Türkiye'de yükseköğretim düzeyinde Gürcü Dili ve Edebiyatı adıyla dört üniversitede lisans bölümü olarak mevcuttur.[3][44][45]

Osmanlı döneminde ise Gürcüce eğitim konusunda Gürcü Katolikleri öncü faaliyetler üstenmiştir. İstanbul'da bulunan Gürcü Katolik Manastırı, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın ilk yarısında Hristiyan ve Müslüman Gürcülerin kültür ve eğitim merkezi haline gelmiştir. Şalva Vardidze’nin öncülüğünde 1911 yılında manastırda Gürcü Kulübü açıldı. Burada toplantılar ve buluşmalar gerçekleşiyordu. Osmanlı ülkesinde yaşayan Müslüman Gürcüler için okuryazarlığı yayma derneğinin programı hazırlandı. 1914 yılında Gürcüce okulun açılmasına da karar verildi. Burada aynı yıl Osmanlı ülkesinde yaşayan Gürcüler için Deda Ena (Anadili) adlı kitabın özel bir baskısı da yapıldı. Patara Kartuli Anbani (“Küçük Gürcü Alfabesi”) adlı kitabın kapağında “Osmanlı Gürcüleri için hazırlanmış ve basılmıştır” ibaresi yer alıyordu.[46] Gürcü Katolik toplumunun Beyoğlu, Papazköprüsü mevkiinde 1870-1914 yılları arasında faaliyet gösteren Saint Joseph adlı bir okulu da bulunmaktaydı.[3][47]

Dil

  İmerhev diyalektinin konumu.

Gürcücenin diyalektleri konusunda farklı sınıflandırmalar söz konusu olsa da Türkiye'de geleneksel olarak Gürcücenin güneybatı diyalektleri konuşulmaktadır. Gerek Artvin Gürcüleri, gerekse muhacir Gürcülerin kullandığı diyalektler, Gürcücenin güneybatı grubu içinde sınıflandırılmaktadır. Gürcücenin 18 diyalekte sahip olduğunu öne süren sınıflandırmaya göre Artvin'de yerleşik olarak konuşulan Gürcüce, İmerhevi diyalekti adı altında anılmaktadır.[48] Bunun dışında muhacir Gürcüler arasında Acara diyalekti de yaygındır.[49]

10. yüzyıla tarihlenen Gürcüce kitabe, Doliskana Kilisesi, Artvin.

Türkiye'de Gürcüce büyük ölçüde okuma yazma düzeyinde olmayıp sözlü olarak aktarılmaktadır. Tarihi kayıtlara göre muhacir Gürcüler arasında Gürcüce okuma yazma bilenler Çürüksu (Kobuleti) göçmenleriydi.[50] Müslüman Gürcüler arasında dedabruli tsera (kocakarı yazısı) adı verilen bir yazı formu mevcuttu. Nitekim Eugène Dallegio, İstanbul Gürcüleri adlı kitabında bu durumdan bahsetmektedir.[51] Türkiye'de bu yazı biçiminden günümüze kalmış bilinen tek örnek Fatsa'nın Kabakdağı köyünde bir evin şöminesi üzerine oyulmuş olarak bulunmaktadır; bu yazı, 1899/1900 tarihlidir.[52]

Türkiye'de Gürcü dilinin bilinen ilk yazılı kayıtları ise Orta Çağ dönemine tarihlenmektedir. Gürcü tarih yazımında Tao-Klarceti olarak isimlendirilen bölgede (Artvin, Ardahan ve kısmen Kars ile Erzurum) yer alan Orta Çağ dini yapılarında (Bana, İşhani, Oşki, Handzta, Parhali, Doliskana vb.) Gürcüce kitabelerle karşılaşmak mümkündür.

Kültür

Çveneburi dergisinin Stockholm'de çıkan 2-3. birleşik sayısı

Türkiye Gürcüleri arasında bazı halk kültürü öğeleri yüzyıllarca korunmuş ve günümüze ulaşmayı başarmıştır. Halk oyunları, halk müziği, sözlü kültür ürünleri, geleneksel festivaller bunların başlıca örnekleridir. Bu örnekler, çoğunlukla Gürcülerin yerli bir halk olarak yaşadığı Artvin bölgesinde daha canlıdır.

Gürcüler arasında çok sesli (polifonik) müzik, binlerce yıldır var olan bir gelenektir.[53] Bu müzik geleneği, Hristiyanlık öncesi döneme dayanır.[54] Türkiye Gürcüleri arasında çok sesli şarkı söyleme geleneğini devam ettiren bir topluluk olan "Macahela Yaşlılar Çoksesli Korosu", 2015 yılında UNESCO tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras kapsamında "Yaşayan İnsan Hazinesi" olarak tescil edilmiştir.[55][56][57] Artvin'in Camili (Maçahel) köyü sakinlerinden oluşan yaşlılar korosu 2001 yılında kurulmuştur.[58] Geleneksel Gürcü müziğini günümüze taşıyan sanatçı ve topluluklar arasında Bayar Şahin, Erol Alkan, Gürcü Sanat Evi Çok Sesli Korosu, Samida grubu yer almaktadır. Ayrıca Kazım Koyuncu, Kardeş Türküler, Marsis gibi çeşitli sanatçıların ve müzik topluluklarının repertuvarında da Gürcü müziği yer almaktadır.

Marioba ve Satave gibi halk festivalleri ile Rumi takvime göre eski yılbaşı olan Kalandar Türkiye Gürcüleri arasında kutlanmaktadır.[59][60][61] Geleneksel şenliklerde Artvin bölgesinde bir tür köy seyirlik oyunu olan Berobana yaşatılmaktadır.[62]

Türkiye Gürcüleri arasında geleneksel halk kültürü dışında bazı entelektüel faaliyetler de mevcuttur. Bunlar arasında yayıncılık faaliyetleri önemli yer taşır. Türkiye'de Türkçe yayımlanan ilk Gürcü kültürü dergisi olan Çveneburi, ilk defa 1977 yılında Stockholm’de Gürcü Kültür Derneği'nin (Georgiska Kulturföreningen) yayın organı olarak Şanver Akın (Şalva Tevzadze) tarafından yayımlanmıştır. Derginin altı ve yedinci sayıları ise 1979 yılında, Ahmet Özkan (Melaşvili) tarafından İstanbul’da basılmıştır. 1980 yılında Ahmet Özkan Melaşvili’nin katledilmesinden sonra derginin yayını durmuştur.[63] Çveneburi, ikinci döneminde, 1993-2006 arasında ise, 59 sayı çıkmıştır. Derginin ikinci sayıdan itibaren "yayın yönetmeni" Fahrettin Çiloğlu’dur. Çiloğlu 1996’da, 19-21. birleşik sayısını (Ocak-Haziran) çıkardıktan sonra editörlüğü bırakınca, Osman Nuri Mercan derginin "sahibi ve sorumlu müdürü" olmuştur. Kesintili biçimde çıkan dergi, 2006 yılında, 58-59. birleşik sayısında kapanmıştır.[64]

Türkçe olarak yayımlanan bir diğer Gürcü kültür dergisi Mamuli adını taşır. İstanbul’da Ocak 1997 - Mayıs 1998 arasında çıkan dergi, Çveneburi Dergisinin editörlüğünden ayrılan Fahrettin Çiloğlu’nun girişimiyle çıkmıştır.[64] 5 sayı çıkarabilen dergi, ekonomik nedenlerden dolayı kapatıldı.[65]

Pirosmani, Türkiyeli Gürcülerin yayımladığı bir diğer dergidir. İki dilde, Türkçe ve Gürcüce olarak yayımlanan dergi, 2007 ile 2010 yılları arasında 11 sayı yayımlanmıştır.

Dergi yayıncılığı dışında telif ve çeviri kitap faaliyetleri de mevcuttur. İlk kez Niyazi Ahmet Banoğlu tarafından başlatılan Gürcü edebiyatından Türkçeye yapılan çeviri faaliyetleri, Hayri Hayrioğlu ve Fahrettin Çiloğlu'nun çevirileriyle devam etmiştir. Parna-Beka Çilaşvili ve Parna-Beka Çiladze adlarını da kullanan Çiloğlu Nodar Dumbadze, Otar Çiladze, Dato Turaşvili, Erlom Ahvlediani, Miheil Cavahişvili, Cemal Karçhadze gibi yazarlar başta olmak üzere pek çok yazarın eserini Türkçe yazına kazandırmıştır. Öte yandan Beşir Fuad, Samipaşazade Sezai, Nahid Sırrı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Zuhal Kuyaş, Zülfü Livaneli, Reha Mağden ve Perihan Mağden gibi Türkçe yapıtlar üreten Gürcü kökenli Türkiyeli yazarların eserleri de Türk Edebiyatı içerisinde değerlendirilmektedir.

Türkiye'de Gürcü Mirası

Orta Çağa ait Gürcülerden kalma çok sayıda önemli kültürel anıt tarihi Tao-Klarceti Krallığı topraklarında bulunur. Bunların çoğu günümüzde harabe halindedir. Orta Çağ Gürcü mimarisinin en önemli anıtları arasında kiliseler, manastırlar, köprüler ve kaleler yer alır. Bu yapıların en çok bilinenleri Handzta, Hahuli, Ança, Oşki, İşhani, Bana, Parhali, Doliskana, Othta Eklesia, Opiza, Parehi ve Tbeti manastır ve kiliseleridir.[3] Ayrıca Artvin, Nigali vadisi çevresinde, 19. yüzyıla tarihlenen İremeti Camii ve Hertvisi Camii gibi Gürcü İslam mimarisi örnekleriyle de karşılaşmak mümkündür.[66]

Türkiye'nin kuzeydoğusu dışında İstanbul, Trabzon ve Hatay'da da bazı tarihi yapılar mevcuttur.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Türkiye Gürcüleri ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ "Türkiye'deki Kürtlerin sayısı!". 6 Haziran 2008. 26 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2022. 
  2. ^ Ayliffe, Rosie (2003). The Rough Guide to Turkey. Rough Guides. ISBN 9781843530718. 19 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  3. ^ a b c d e f g h Fidan, M. Emir (2023). "Türkiye'deki Gayrimüslim Gürcü Toplulukları Üzerine Genel Bir Bakış". Serter, Yelda (Ed.). Geçmişten Günümüze Azınlıklar ve Etnik Gruplar: Kimlik, Etnisite, Kültür. Nobel Akademik Yayıncılık. ss. 215-228. ISBN 978-605-71746-7-3. 
  4. ^ a b [1]Fahrettin Çiloğlu, Gürcülerin Tarihi, "Türkiye Gürcüleri", 1993, İstanbul, s. 76
  5. ^ Sinclair, T A (1989). Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, Volume II (İngilizce). ISD LLC. s. 40. ISBN 1904597734. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. 
  6. ^ Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. Infobase Publishing. ISBN 9781438126760. 19 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  7. ^ Fuat Dündar, Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar, 2000
  8. ^ Peter A. Andrews, Rüdiger Benninghaus (1989). Ethnic Groups in the Republic of Turkey (İngilizce). Reichert. s. 174. 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2022. 
  9. ^ Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. Infobase Publishing. ISBN 9781438126760. 19 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  10. ^ Khalvashi, Tamta (2009). "Ziyareti imagined sacred places and cultural transmission among Georgians in Turkey". Anthropology of the Middle East. Berghahn Books, Inc. ss. 84-96. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. [ölü/kırık bağlantı]
  11. ^ ‘’Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler’’ 16 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs 2008, s.95-102. (Belge:Ankara Üniversitesi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi Kutu:96 Gömlek:10 Belge:10)
  12. ^ a b Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 19-21, ISBN 9786055708856.
  13. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 93, ISBN 9789944197526.
  14. ^ Köylerimiz, Ankara, 1968, 790 sayfa.
  15. ^ Nişanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF). İstanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. 25 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2019. 
  16. ^ "Eski adı (veya adlarından biri) Gürcüce ve Lazca olan 709 yerleşim". Index Anatolicus. nisanyanmap.com. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2023. 
  17. ^ "Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü (ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი)". 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2024. 
  18. ^ "Şuşana Putkaradze Çveneburebis Kartuli (ჩვენებურების ქართული), Batum, 1993, s. 7". 14 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2024. 
  19. ^ Kaya, Önder (9 Ocak 2013). "İstanbul'da GÜRCÜ Cemaati ve Katolik Gürcü kilisesi". 24 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2022. 
  20. ^ Şenyurt, Oya (2018). "19. Yüzyıl Sonlarında Feriköy'de Bulgar Rahipler Ve Gürcü Rahibeler. Arasında Bilinmeyen Bir Arsa Anlaşmazlığı". Akademik İncelemeler Dergisi. Dergipark. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. 
  21. ^ "Cemaat Temsilcisi yoğun mesaide". Agos. agos.com.tr. 13 Şubat 2015. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. 
  22. ^ "Georgia Virtual Jewish History Tour". 19 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  23. ^ Turan, Resul (2019). "Çarlık Rusyası ve Sovyet Birliği'nde Gürcü Yahudileri". Israiliyat: Journal of Israeli and Judaic Studies. Academia. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2022. 
  24. ^ Türkoğlu, Güliz; Kutluata, Zeynep (9 Mart 2009). "Beki Bahar ile Söyleşi". Türkiye'de Yahudi Olmak. feministyaklasimlar.org. 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2022. Gürcistan’dan göçmen gelen Yahudiler de vardı. Ama onlarla arkadaşlık yapsak, “Gürcülere gitme yahu, Gürcü arkadaşı ne yapacaksın?” derlerdi. Halbuki o da Yahudi, ben de Yahudi. Böyle bir yaşantımız vardı. 
  25. ^ Kılıç, Sami (2005). "Gürcülerin Dini Tarihçesi". Dini Araştırmalar. 8 (22). ss. 63-74. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  26. ^ Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. 3. Kültür Bakanlığı. 1993. s. 453. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. Bunlar dinsel törenlerini Gürcüce olarak Beyoğlu'ndaki Or Hodeş Sinagoğu'nda yapıyorlardı. Musevi Gürcüler de İstanbul'dan göç ederek İsrail'e ve bazı Batı ülkelerine gitmişlerdir. 
  27. ^ "Osmanlı Döneminde Trabzon'da Yaşayan Gürcüler". Chveneburi. chveneburi.net. 25 Kasım 2008. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. 
  28. ^ Besalel, Yusuf (9 Ocak 2008). "İSİMLER {4}". Şalom. salom.com.tr. 22 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2022. 
  29. ^ Güleryüz, Naim (21 Ekim 2020). "Soyadlarımız: Asayas, Bahlul, Bravermen, Eliashvili, Handeli, Kariyo,Maya, Reismann". Şalom. salom.com.tr. 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2022. 
  30. ^ Penso, Betsy (6 Ocak 2022). "Rav Mendy Chitrik Anlatıyor: 'Kendi tarihimizin daha çok farkında olabiliriz' (3/3)". Avlaremoz. avlaremoz.com. Erişim tarihi: 7 Haziran 2022. 
  31. ^ Erdin, Murat (24 Nisan 2017). "Tam Türk işi..." Mürekkep haber. murekkephaber.com. 8 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2022. Rus-Gürcistan göçmeni Avram Elvaşvili ve ailesi 1900’lerin başında Türkiye’ye göç etmiş ve Talimhane’de çorap üretimine başlamış; ...1953’te bir iplik fabrikası kurulmuş. 
  32. ^ Kadak, Şelale (19 Ocak 2002). "Güneydoğu'ya yatırım yaptığına bin pişman". Sabah. arsiv.sabah.com.tr. 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2022. ... başka fabrikaların ipliklerine de ihracat yolu görünmüş. Fabrikanın başında Gürcü asıllı İsviçreli Miko Çikvaşvili duruyormuş. 
  33. ^ ÇOLAK, Mustafa Kemal (17 Mart 2022). "5 nesil, 100 yıldır kumaşa dokunuyor". Dünya. dunya.com. 17 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2022. Gürcistan’dan 1920’li yılların ortalarında İstanbul’a göçen Yakuppur Ailesi, kumaş ticareti ile uğraş veriyor. 
  34. ^ Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2005). Tarihte Hasköy: Hasköy, Sütlüce ve Halıcıoğlu semtleri monografisi. Sinpaş Kültür Yayınları. s. 217. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. 
  35. ^ Ortaylı, İlber (2009). İstanbul'dan sayfalar: Tarih. Turkuaz Kitap. s. 140. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2022. 
  36. ^ Savran, Sungur (2015). Marksizm ve Sınıflar: Dünyada ve Türkiye'de Sınıflar ve Mücadeleleri. Yordam Kitap. ISBN 9786059046244. 22 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2022. 
  37. ^ Fazıl Hüsnü Erdem, Bahar Öngüç (2021). "Süryanice Anadilinde Eğitim Hakkı: Sorunlar ve Çözüm Önerileri". Erişim tarihi: 30 Kasım 2023. 
  38. ^ "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası" (PDF). mevzuat.gov.tr. 1982. 7 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Kasım 2023. Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır. 
  39. ^ "Gürcüce okul sıralarında". Agos. 2 Ekim 2014. 22 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  40. ^ "Gürcüce Seçmeli Dersler İçin Sınıflar Açılmaya Başladı". Chveneburi.net. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  41. ^ "Türkiye Ortaokullarında Gürcüce Dersler Başladı". Gürcü.org. 5 Kasım 2014. [ölü/kırık bağlantı]
  42. ^ "Murgul Ortaokulunun Seçmeli Gürcüce Dersi Sınıfı Öğrencileri Aileleri İle Birlikte İki Günlük Batum Turu Yaptı". Gürcü.org. [ölü/kırık bağlantı]
  43. ^ "Türkiye'de Gürcüce Öğreniminin Geçmişi ve Bugünkü Durumu". Gürcü.org. 1 Ocak 2013. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. 
  44. ^ "Türkiye Üniversitelerinde Gürcü Dili ve Edebiyatı Bölümleri". gurcu.org. 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2022. 
  45. ^ "Gürcü Dili ve Edebiyatı Programı Bulunan Tüm Üniversiteler". YÖK Atlas. yokatlas.yok.gov.tr. 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2022. 
  46. ^ "Türkiye'de "Deda Ena"nın kısa tarihçesi…". Tetri Piala. Ocak 22, 2017. 1 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. 
  47. ^ "İstanbul'da GÜRCÜ Cemaati ve Katolik Gürcü kilisesi". Şalom. 9 Ocak 2013. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  48. ^ "Dialect varieties". Armazi Project. 2001. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2022. 
  49. ^ Kikvadze, Maia (Ocak 2018). "LINGUOCULTUROLOGICAL ASPECTS OF THE STUDY OF SAMKHRULI (SOUTHERN) FLORONYMIC PHRASAL UNITS". Honoré Champion. 
  50. ^ İsmetzade Doktor Mehmed Arif (2002) [İlk basım 1311 (1895/1896)]. Gürcü Köyleri. Fahrettin Çiloğlu. Sinatle Yayınları. s. 55. 
  51. ^ Eugène Dallegio d'Alessio (2003) [İlk olarak 1921'de Kartvelebi Konstantinepolşi adıyla yayınlanmıştır]. İstanbul Gürcüleri. Sinatle Yayınları. s. 22. 
  52. ^ "Göçle gelen Gürcü el yazısı". Tetri Piala. 2018. 
  53. ^ Curcumia, R. Jordania, Joseph, 1954- (2009). Echoes from Georgia : seventeen arguments on Georgian polyphony. Nova Science Publishers. ISBN 978-1-60876-477-8. OCLC 432991038.
  54. ^ Ivane Javakhishvili. 2010. The views and theories of Georgian authors. In: Rusudan Tsurtsumua and Joseph Jordania (editors), Echoes from Georgia: Seventeen Arguments on Georgian Polyphony (collection of essays). New York: Nova Science, pg 19-34
  55. ^ "Türkiye'de Yaşayan İnsan Hazineleri". Unesco Türkiye Milli Komisyonu. Unesco. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  56. ^ "01.0087: Macahel Şarkı Söyleme Geleneği". UNESCO Türkiye Millî Komisyonu. Unesco. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  57. ^ Sarayoğlu, Bayram (13 Ağustos 2015). "'Macahel Yaşlılar Korosu'na UNESCO tescili". Anadolu Ajansı. aa.com.tr. 16 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  58. ^ "MACAHEL YAŞLILAR KOROSU". Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  59. ^ "Badzgireti "Mariyoba" (Marioba) Şenliği Yapıldı". chveneburi.net. 4 Eylül 2006. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  60. ^ "1400 rakımlı yaylada Türk-Gürcü kültürü yaşatıldı". Anadolu Ajansı. aa.com.tr. 30 Temmuz 2017. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  61. ^ "Artvin'de Kalandar Etkinliği Renkli Görüntülere Sahne Oldu". Milliyet. milliyet.com.tr. 14 Ocak 2018. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  62. ^ Bläsing, Uwe (2005). "Berobana". Berobana, Türkiye'nin Kuzey-Doğu Ucunda Oynanan bir Halk. Oyununa Geçici Bir Bakış. chveneburi.net. 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  63. ^ Adem Özgür (21 Şubat 2018). "Çveneburi (Stockholm, 1977)". bianet.org. 3 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2019. 
  64. ^ a b "Türkiye'de Yayınlanmış Gürcü Kültürel Dergileri". gurcu.org. 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  65. ^ Tekin, Gülçiçek Günel (2009). Beyaz soykırım: Türkiye'nin 'asimilasyon' ve 'dilkırım' politikaları. Belge Yayınları. s. 226. ISBN 9753444311. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  66. ^ Fidan, M. Emir (2017). Nigali Vadisi Camilerinin İç Mekân Tasarımı Üzerine Bir Araştırma. DOKAP Bölgesi Uluslararası Turizm Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Karadeniz Teknik Üniversitesi. s. 37. 26 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2023. 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!