Genel af, Türk Dil Kurumunun tanımına göre, kamu yararına uygunluğu anlaşıldığında belli bir veya birkaç suç çeşidi için yapılan kovuşturmaların durdurulması, verilmiş cezaların kaldırılması veya azaltılmasıdır.
Türk Ceza Kanunu'nun 65. maddesine göre:[1]
- Genel af hâlinde, kamu davası düşer, hükmolunan cezalar bütün neticeleri ile birlikte ortadan kalkar.
- Özel af ile hapis cezasının infaz kurumunda çektirilmesine son verilebilir veya infaz kurumunda çektirilecek süresi kısaltılabilir ya da adlî para cezasına çevrilebilir.
- Cezaya bağlı olan veya hükümde belirtilen hak yoksunlukları, özel affa rağmen etkisini devam ettirir.
74. maddeye göre genel af, özel af ve şikâyetten vazgeçme, müsadere olunan şeylerin veya ödenen adlî para cezasının geri alınmasını gerektirmez. Ayrıca, genel af hâlinde yargılama giderleri de istenemez.[1]
Genel af hâlinde, soruşturma yürütülen ve henüz dava açılmayan soruşturmalarla ilgili dava açılmaz. Haklarında hüküm verilip henüz kesinleşmeyenler ve davası açılıp mahkemesi devam edenler hakkında davanın düşmesine karar verilir. Haklarındaki hüküm kesinleşip henüz infaza başlanmayanlar ile ilgili cezalar infaz edilmez. İnfaz edilmekte olanlar derhâl serbest bırakılır. Ayrıca genel af hâlinde adli sicil kaydı silinir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarihindeki ilk genel af yasası 7 Ocak 1922'de çıkarıldı. Toplam dört maddeden oluşan yasa ile cezalarının üçte ikisini tamamlayan mahkûmların kalan cezaları affedildi, işgale uğrayan yerlerdeki kişiler hakkında açılan davalar ise ertelendi. Cumhuriyetin kuruluşundan kısa bir süre sonra 26 Aralık 1923'te ikinci genel af yasası çıkarıldı. Söz konusu düzenlemeyle, 29 Ekim 1923'e kadar işlenmiş suçlara verilen cezaların yarısı affa tabi tutuldu. Yasayla, af kapsamına gireceklerin üç ay içinde teslim olmaları koşulu getirildi. Bundan üç ay sonra yasaya eklenen bir maddeyle, kürek veya bir yerde zorunlu ikamet cezasına mahkûm edilenlerin cezalarında indirime gidildi.
Cumhuriyetin kuruluşunun 10. yıl dönümü dolayısıyla 26 Ekim 1933'te yeni bir genel af yasası çıkarıldı. Bu yasayla, beş yılı geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezaya mahkûm olanlar hakkında takibat yapılmaması, üç yılı geçenlerin cezalarının affına ilişkin düzenleme getirildi. Söz konusu yasal düzenlemede, değişik suçlar için de belli oranlarda ceza indirimi uygulanması sağlandı.
21 Mayıs 2002'de kabul edilen 4758 numaralı Kanun gereği, 27 Nisan 2002 tarihine kadar işlenen suçlardan dolayı hapis cezasına mahkûm edilenlerin toplam cezalarından on yıl indirildi.[2] Bir başka örnek olarak 6 Şubat 2003'te kabul edilen Kanun, cezaların ertelenmesini sağladı.[3]
2023 yılında Cumhuriyetin 100. yılı olması sebebiyle bir grup tarafından genel af beklentisi olsa da af çıkarılmadı. Özellikle 7 ve 8. yargı paketlerinde İnfaz Kanunu'nda çeşitli değişiklikler yer alsa da TCK 65 anlamında bir genel veya özel af çıkarılmadı. Hükûmet yetkilileri bu konuda net bir açıklama yapmamaktadır.[4] 9. yargı paketinin içeriğinde af ile ilgili bir madde bulunmamaktadır. 9. yargı paketi 23.07.2024 tarihinde komisyondan geçerek TBMM'ye sunulmuştur.
TBMM'nin ilk yılları ve tek parti dönemi
5 Aralık 1921: Fransızlar tarafından işgal edilen topraklarda işlenen suçlara ilişkin af.
19 Aralık 1921: Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamındaki bazı suçlar için öngörülen af.
7 Ocak 1922: Genel af.
31 Mart 1923: Esirlerin affı. (Lozan Antlaşması gereğince Türkiye'nin elinde bulunan askerî ve sivil esirlere ilişkin af)
26 Aralık 1923: Genel af.
20 Mart 1924: Genel affa ek kanun.
16 Nisan 1924: Türkiye'den ayrılan topraklarda yaşayanlar için genel af.
11 Aralık 1924: Men'i Müskirat Kanunu (Sarhoşluk veren şeylerin önlenmesi) kapsamında mahkûm olanların affı.
23 Mayıs 1929: Kabahatlerin affı. (Kabahatlilerin affı ve bazı cürümlerin takibat ve tecili hakkında kanun)
26 Ekim 1933: Genel af.
8 Ocak 1936: "Tunceli affı". (Tunceli ilinde yaşayan ve nüfus kütüklerine kaydolmamış olanlar ile asker kaçakları hakkındaki af)
14 Ocak 1938: "Tunceli affı" konusundaki yasanın yenilenmesi.
29 Haziran 1938: İstiklal Mahkemeleri'nde mahkûm olanlar hakkında çıkarılan yasa.
19 Nisan 1940: Depremde yararı görülen mahkûmların affı.
26 Aralık 1941: Depremde yararı görülen mahkûmların affı.
2 Ağustos 1944: Müttefik devletlerin tebaasında bulunan mahkûmların affı.
14 Haziran 1946: Basın affı.
Çok partili dönem
14 Temmuz 1950: Kısmi genel af.
11 Mart 1954: Orman suçlarının affı.
11 Şubat 1957: Ateşli silahlara ilişkin af.
23 Haziran 1958: Orman suçlarının affı.
28 Haziran 1960: 27 Mayısçıların affı. (Hürriyet Mücadelesi Uğrunda İşlenen Bazı Suçların Affına Dair Geçici Kanun)
28 Haziran 1960: Ruhsatsız silah taşıyanlara ilişkin af.
10 Eylül 1960: Millî korunma suçları affı.
26 Ekim 1960: 27 Mayıs 1960'ta gerçekleştirilen askerî darbe sonrasında 26 Ekim 1960'ta genel af yasası çıkarıldı. Yasayla, kusurdan doğan suçlarla üst sınırı beş yılı geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezalar hakkında takibat yapılmaması hükmü getirildi; beş yıldan fazla olan cezaların üçte biri indirildi ancak bu sürenin beş yıldan aşağı olamayacağı hükme bağlandı. Bu af yasasında, “devlet aleyhine, ırza yönelik ve Atatürk aleyhine işlenen suçlar” gibi bazı suçlara verilen cezalar af kapsamı dışında bırakıldı.
18 Kasım 1960: Genel affa ek kanun.
10 Mayıs 1962: 22-23 Şubatçıların affı. (Asker kişiler tarafından 22-23 Şubat 1962 darbe kalkışması dolayısıyla ve daha önce bu olaylara esas oluşturacak kovuşturmalara ilişkin af)
16 Ekim 1962: Demokrat Partililerin (DP) affı. (Anayasayı ihlal suçundan Yüksek Adalet Divanınca mahkûm edilenlerin cezalarının kısmen affı hakkında kanun)
23 Şubat 1963'te çıkarılan bir başka genel af yasasıyla; beş yılı geçmeyen hapis cezaları için af getirildi, değişik oranlarda ceza indirimi sağlandı ve bazı suç ve cezalar kapsam dışında tutuldu. 3 Ağustos 1966'daki genel af yasasıyla da benzeri doğrultuda düzenlemeler öngören af ve ceza indirimi getirildi.
18 Temmuz 1963: Millî korunma affı.
8 Nisan 1965: Demokrat Partililerin (DP) affına ilişkin kanuna ek.
3 Ağustos 1966: Genel af.
19 Temmuz 1967: Genel af kanununa ek.
26 Aralık 1967: 20-21 Mayısçıların affı. (20-21 Mayıs 1963 darbe kalkışmasından mahkûm edilenler için çıkarılan af kanunu)
15 Mayıs 1969: Kısmi genel af.
26 Haziran 1973: Orman suçlarının affı.
15 Mayıs 1974: Genel af.
24 Şubat 1976: Şoför affı. (Cumhuriyet'in 50. yılı dolayısıyla çıkarılan aftan kısmen yararlanan sürücülerin, mesleklerini icra etmelerine olanak sağlayan yasal düzenleme)
2 Ağustos 1977: Haşhaş ekicilerinin affı.
26 Ocak 1978: 1974'te çıkarılan genel af kanununa bir bent eklenmesine dair kanun.
25 Eylül 1980: Ateşli silahlar konusundaki af kanunu.
25 Aralık 1985: Memurların disiplin cezalarının affı.
25 Mart 1988: Ceza indirimi öngören kanun.
12 Nisan 1991: Terörle Mücadele Kanunu'nun geçici 4. maddesi uyarınca öngörülen şartla salıverme.
18 Haziran 1992: Memurların disiplin suçlarının affı.
6 Mayıs 1993: Öğrenci affı.
1 Haziran 1994: Türk Parası'nın Kıymetini Koruma Hakkında Kanun kapsamındaki suçların affı.
7 Haziran 1995: Öğrenci affı.
28 Ağustos 1999: Basın yoluyla işlenen bazı suçların ertelenmesine dair kanun. (Anayasa Mahkemesince kısmen iptal edildi.)
28 Ağustos 1999: Öğrenci affı (Cezaların affı hakkındaki kanuna bir geçici madde eklenmesine ilişkin kanunun Cumhurbaşkanı'nca veto edilmesine karşın öğrenci affı yürürlüğe girdi.)
28 Ağustos 1999: Cezaların infazı hakkındaki kanuna bir geçici madde eklenmesine dair kanun. (Cumhurbaşkanı veto etti.)
22 Aralık 2000: Rahşan Affı.
1974 Genel Affı
15 Mayıs 1974'te Genel Af teklifinin son maddeleri de TBMM'de kabul edilince çıkarılması uzun süre konuşulan Af Kanunu kesinleşti.[5] Başbakan Bülent Ecevit ve Necmettin Erbakan'ın kurduğu Koalisyon Hükûmeti affı çıkardı. 19 Mayıs'ta cezaevlerinden tahliyeler başladı. Sağmalcılar Cezaevi'nden Af Kanunu'ndan yararlanarak serbest kalan 300 hükümlüden 56'sı adam öldürmek, 91'i hırsızlık ve gasp, 67'si esrar içmek, bulundurmak ve satmak, 13'ü kaçakçılık, 9'u ırza geçmek suçlarından 1-30 yıl arası ağır hapis cezasına mahkûm edilmişlerdi. Diğerleri ise; silah bulundurmak, yaralamak, ölüme sebebiyet, sahtekârlık, dolandırıcılık, zimmet, hakaret suçlarından hükümlüydüler.[6]
Aktör Yılmaz Güney de aftan yararlanarak serbest kaldı.[7] "Atatürk Aleyhinde İşlenen Suçlar Hakkında Kanun" gereği yargılanan Kadir Mısıroğlu'nun davası bu afla düştü.[8] Fethullah Gülen'in yargılaması da sona erdi. Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi Davası'nda 60 sanığın davası düştü, Dev-Genç Davası'nda 16 sanık serbest bırakıldı.[9] Cinayet suçundan mahkûm olan Ülkücü Ali Güngör'ün dava dosyası da bu afla kapandı.[10]
Aftan hemen sonra İzmir'deki yetkililer, hırsızlık ve benzeri suçların 3-5 misli arttığını söyledi. Yapılan açıklamada, "son 10 gün içerisinde 200'e yakın vatandaşın hırsızlık vb. suçlardan karakollara başvurduğu" belirtildi.[11]
Adalet Bakanlığı verilerine göre, 61 bin olan cezaevindeki tutuklu ve hükümlü sayısı bu afla 24 bine kadar düşmüştür.[12]
12 Eylül Darbesi öncesinde dönemin Başbakanı Süleyman Demirel, Nihat Erim suikastı sonrası, "Türkiye'yi bu noktaya 1974 Affı getirmiştir." demiştir. Dönemin MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş de affı eleştirmiştir.[13]
Rahşan Affı
Asıl adı Şartla Salıverme ve Erteleme Yasası olan ve uzun süren tartışmalardan sonra 22 Aralık 2000'de Rahşan Ecevit'in önerisiyle çıkarılan, devlete karşı işlenen suçlar dışındaki suçlara erteleme veya şartlı salıverme getiren yasa, kamuoyunda "Rahşan Affı" olarak bilinir. Yasayı Bülent Ecevit başbakanlığındaki DSP-MHP-ANAP Koalisyon Hükûmeti çıkardı. 70 bin kişilik kapasitesi dolan cezaevlerinin nüfusu 40 bine kadar düştü. Ancak 3 yılda mahkûm sayısı 20 binden fazla artarak yeniden 64 bine çıktı.
4616 sayılı Şartla Salıverme ve Erteleme Yasası, 23 Nisan 1999 tarihinden önce işlenen suçları kapsıyordu. Yasa çıktıktan sonra ilk planda cezaevlerindeki 23 bini aşkın tutuklu ve hükümlü aftan yararlanarak tahliye oldu. Daha sonra Anayasa Mahkemesinin verdiği iptal kararlarıyla yasanın kapsamının genişlemesi sonucu cezaevinden tahliye olanların sayısı 45 bini buldu. Ancak affın sonuçları bununla sınırlı kalmadı. Suç tarihi 23 Nisan 1999'dan önce olmasına karşılık sonradan açılan ve yargılaması uzun süren davalarda affın etkisi sürdü. Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğünün derlediği istatistikler, 2005 yılında 4 bin 715 kişi hakkındaki davanın af yasası çerçevesinde ertelendiğini ortaya çıkardı. Bu yüzden af hâlâ tartışılmaktadır.
Kamuoyunda affa ilk tepki 26 Aralık 2000'de geldi. 1996 yılında sahibi olduğu otelde çıkan yangında 18 kişinin ölmesi sonucu 6 yıl 3 ay hapis cezasına çarptırılan ve 4 yıl kaçak yaşadıktan sonra af çıkınca teslim olan Halit Tozbey, aftan yararlanarak serbest kaldı.[14] Aftan yararlanan pek çok adi suçlu mahkûm, tekrar suç işleyerek cezaevine girdi.[15][16] Dönemin Genelkurmay Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlu, 1.660 PKK'lının serbest kaldığını tespit ettiklerini söyledi.[17] 1999 Gölcük depremi sonrası müteahhitlere açılan yaklaşık 2.100 davanın 1.800'ü bu afla cezasız sonuçlandı.[18] 2001 yılında tepkilerin artması üzerine Rahşan Ecevit, "Benim düşündüğüm af katillerin affı değil, garibanların affıydı." dedi.[19]
2007 yılında Yaşar Gökşin adlı bir vatandaş, diş hekimi olan kızının tecavüze uğrayıp öldürülmesinden af çıkaran TBMM'yi sorumlu tuttu ve TBMM Başkanlığına tazminat davası açtı. Tecavüz ve gasptan mahkûm olan suçlu, aftan yararlanarak serbest kaldıktan sonra 39 yaşındaki diş hekimi Zekiye Gökşin'i tecavüz edip öldürmüştü. Baba Gökşin, "Eğer 'Rahşan Affı' diye bilinen af kanunu çıkmasaydı o cani hapiste, kızım da yaşıyor olacaktı." dedi.[20]
Resmî Gazete arşivinden
2005 : Hükümlülerin Açık Ceza İnfaz Kurumlarına Ayrılmaları Hakkında Yönetmelik https://web.archive.org/web/20100522071321/http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2005/06/20050617.htm
Kaynakça
