Rıza

Başlığın diğer anlamları için Rıza (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Rıza ya da hukuki kullanımıyla ilgilinin rızası, bir kişinin bir başka kişinin önerisini veya talebini gönüllü olarak kabul etmesini ifade eder.^[1] Hukuk, tıp ve cinsel ilişki gibi alanlarda kullanıldığı şekliyle belirli tanımları olan ortak bir konuşma terimidir. Belirli bağlamlarda rıza, günlük anlamından farklı olabilir. Örneğin, zihinsel engeli olan veya yasal olarak cinsel rıza yaşının altındaki bir kişinin bir cinsel eylemde bulunması durumunda hukuken ilgilinin rızası kavramı günlük dildeki kullanımından farklılaşacaktır.

Birleşmiş Milletler kurumları ve girişimleri, cinsellik eğitimi programlarında rıza konusunun öğretilmesinin faydalı olduğuna inanmaktadır.^[2]

Türleri

• Açık bir rıza, ima edilen değil, açık ve net bir şekilde ifade edilen bir onaydır. Açık rıza duruma göre yazılı ya da sözlü olabilir. Tanıklar tarafından kanıtlanmayan yazılı olmayan açık rıza, ilgilinin haberi olmadan alınan bir ses veya görüntü kaydıyla ispat edilemez.
• Zımni rıza, bir kişinin eylemlerinden ve belirli bir durumun gerçeklerinden ve koşullarından (veya bazı durumlarda, bir kişinin sessiz kalması veya hareketsiz kalmasıyla) elde edilen rızadır. Örneğin bir futbol maçına çıkan futbolcular arasında fiziksel temas konusunda zımri rıza söz konusudur; çünkü oynanan futbolun koşulları bunu gerektirmektedir ve sahaya çıkan futbolcu buna zımnen de olsa rıza göstermiş kabul edilir.^[3] Zımni rıza, şiddetin olağan ve makul şekilde söz konusu sporla ilgili olarak düşünüldüğü durumlarda geçerli olacaktır.
• Aydınlatılmış rıza, özellikle tıp alanında bir eylemin gerçeklerini, sonuçlarını ve gelecekteki sonuçlarını açık bir şekilde anlayan bir kişi tarafından verilen rızadır. Bu terim, sosyal bilimler araştırmalarında örneğin ankete katılan, katılımcıların araştırma prosedürünü anladıklarını ve buna rıza gösterdiklerini onaylamaları istendiğinde de söz konusu olur. Ayrıca cinsel ilişki öncesinde bulaşıcı bir hastalığı olduğunu ifade eden kişiyle cinssel ilişkide bulunulması durumunda da bilgilendirilmiş rızadan bahsedilecektir.
• Varsayılan rıza ise, ilgilinin gerçek iradesinin alınamadığı durumlarda, "ilgiliye sorulabilse idi, müdahaleye rıza gösterirdi" şeklindeki bir tahmine dayanmaktadır.^[4]

Kişisel Verilerin Korunması'nda Rıza

Veri sahibi tarafından verilen rıza kavramı, Avrupa Genel Veri Koruma Yönetmeliği (GDPR) gibi kişisel veri düzenlemelerinde önemli bir rol oynamaktadır.^[5] GDPR (Madde 6), kişisel verilerin hukuka uygun olarak işlenmesine izin veren hukuki dayanakları düzenlemektedir. Son kullanıcıların rızası, bu olası dayanaklardan yalnızca biridir. Bununla birlikte, GDPR uygulamasının (2018'de) ve diğer yasal yükümlülüklerin bir sonucu olarak, veri sorumluları (çevrimiçi hizmet sağlayıcılar) son yıllarda geniş çapta izin alma mekanizmaları geliştirmiştir. GDPR'ye göre, son kullanıcıların rızası geçerli, özgürce verilmiş, spesifik, bilgili dayalı ve güncel olmalıdır . Ancak, yasal izinlerin alınmasına ilişkin uygulanabilirlik eksikliği, dijital dünyada bir zorluk oluşturmaktadır. Örneğin, 2020 yılında yapılan bir çalışma, Big Tech şeklinde ifade edilen büyük teknoloji şirketleri Google, Amazon, Facebook, Apple ve Microsoft (GAFAM),'ın rıza alma metinlerinde koyu desenler kullanması alınan rızanın yasallığı konusunda şüphe uyandırdığını göstermiştir.

İşkence Suçu ve İlgilinin Rızası

Bir kimseye maddi veya manevi olarak yapılan aşırı eziyet olarak tanımlanan^[6] işkence, Türk Ceza Kanunu'nda bir kamu görevlisi tarafından bir kişiye karşı insan onuruyla bağdaşmayan ve bedensel veya ruhsal yönden acı çekmesine, algılama veya irade yeteneğinin etkilenmesine, aşağılanmasına yol açacak davranışları gerçekleştirme olarak nitelendirilmiştir (TCK m.94). İşkence ile korunan haklar üzerinde, kişinin tasarruf edebilme yetkisi olmadığından, işkence fiilleri, mağdurun rızası ile hukuka uygun kabul edilemez.^[7]

Sağlık hukukunda İlgilinin Rızası

Sağlık hukukunda rıza, bir sağlık çalışanını bir hastane yapılacak tıbbi müdahaleden kaynaklanan zararlar için sorumluluğunu belirlemek bakımından önemlidir. Hastanın rıza veremeyecek durumda olması halinde bu konu daha da önemli hale gelir.^[4]

Sağlık Hukuku'nda Aydınlatılmış Rıza

Aydınlatılmış rıza konusunun hukuki gelişimi, hasta hakkı çerçevesinde ele alınmasıyla başlamaktadır.^[8] Buna göre, bir tıp doktoru, hasta söz konusu tıbbi müdahaleye rıza vermeden önce prosedürü ve/veya uygulanacak tedavinin olası risklerini (hastanın tedaviye devam edip etmeme konusundaki fikrini değiştirebilecek her türlü bilgiyi) açıklamak zorundadır. Sağlık çalışanı tarafından yapılacak aydınlatma, hastanın eğitimi, kültürel, toplumsal ve ruhsal durumu göz önünde bulundurularak ve hastanın anlayabileceği bir şekilde yapılmalıdır.^[8]

Aydınlatılmış rıza meselesinin kapsamı, Avustralya'da Rogers v Whitaker'da davasında ele alınan bir hukuki sorun olmuştur. Bir sağlık çalışanı, sonradan ortaya çıkabilecek olan önemli bir riski açıklamadığı takdirde, hareketi "ihmal" olarak değerlendirilir. Bu önemli riskler, tedaviyi daha deneyimli bir cerrahın yapması durumunda daha iyi bir sonuç alma imkanının olup olmamasını da içerir. Birleşik Krallık'ta, bir Yüksek Mahkeme kararı rıza ile ilgili hukuki uyuşmazlık çözümlerinde "hasta odaklı bir kriter" kabul etmiştir: buna göre, tıp çalışanlarının değil, hastaların mevcut tüm bilgiler göz önüne alındığında, belirli bir eylem tarzı açısından üstlenmek istedikleri riske odaklanan bir hukuki yorum geliştirilmiştir. Bu değişiklik, "tıbbi korumacılık" anlayışının terk edildiği şeklinde yorumlanmaktadır.^[9]

Türkiye'de ise, Hasta Hakları Yönetmeliğinde 08.05.2014 Tarihinde yapılan değişiklik sonucu aydınlatılmış rıza meselesi bir hasta hakkından ziyade, sağlık çalışanlarının uyması zorunlu bir ilke haline gelmiştir.^[8] Uygulamada aydınlatma yükümlülüğü “aydınlatılmış onam formu” olarak adlandırılan matbu formlar şeklinde yerine getirilmektedir, ancak bu şekilde yapılan bir işlemin olayın özelliğine göre sorumluluktan kurtulmaya her zaman yeterli olmayacağı da belirtilmektedir.^[8]

Sağlık Hukukunda Varsayılan Rıza

"Varsayılan rıza", rıza veremeyecek durumda olan bu hastaya sağlık çalışanının müdahale etmesini sağlar. Bu durum özellikle rıza beyanında bulunacak kişinin bilincini yitirmiş ve hayatının devamı açısından acil müdahalede bulunulması gereken bir acil durum karşısında kendini göstermektedir.^[10][11]

Sosyal Bilimler Alanında Yapılan Çalışmalarda Rıza

Sosyal bilimcilerin bir anket veya bir deney yapmadan önce araştırma katılımcılarından aydınlatılmış onay almaları gerekir. Bu bağlamda aydınlatılmış rıza, genellikle araştırmanın amacını katılımcılara açıklamak ve çalışma katılımcılarının kullanılacak prosedürleri anladığına ve çalışmaya katılmaya rıza gösterdiğine dair imzalı veya sözlü bir onay elde etmek anlamına gelir.^{[12] :51–55}

Psikolojik deneyler gibi bazı sosyal bilimlerde araştırma metotları, çalışmanın bir parçası olarak "hile" içerebilir; bu gibi durumlarda, araştırmacılar prosedürleri katılımcılara tam olarak açıklamaz ve katılımcılar tam olarak bilgilendirilmez. Bununla birlikte, araştırmacıların, deney tamamlandıktan hemen sonra katılımcıları bilgilendirmeleri gerekmektedir. Bazı çalışma grupları savunmasız olarak kabul edilir ve bilgilendirilmiş onaya ek olarak, onlara özel korumalar sağlanmalıdır. Bunlar, hapsedilen kişileri, hamile kadınları, engellileri ve zihinsel engelli kişileri içerir. Çocukların aydınlatılmış rıza veremeyeceği kabul edilir.^{[12] :51–55}

Cinsel İlişki ve Rıza

Cinsel rıza, cinsel saldırının ne olduğunu belirlemede önemli bir rol oynar, çünkü tarafların rızası olmayan bir cinsel ilişki, tecavüz olarak nitelendirilir.^[13][14] 1980'lerin sonlarında, akademisyen Lois Pineau, rızanın tespiti için için açık, net ve objektif bir belirleme yapılması gerektiğini savunmuştur.^[15] Bu süreçte ABD'de birçok üniversitede cinsel saldırı ile ilgili olarak farkındalık yaratmaya yönelik, "rıza" konusu üzerinden kampanyalar başlatılmıştır.^[16]

1990'ların sonlarından bu yana, yeni cinsel rıza modelleri önerildi. Spesifik olarak, "evet, evet demektir" ve olumlu modellerin geliştirilmesi, örneğin Hall'un tanımı: "başkası tarafından yapılan veya önerilenin gönüllü onayı; izin; fikir veya duyarlılıkta anlaşma".^[17] Hickman ve Muehlenhard, rızanın "cinsel faaliyette bulunmaya istekli olma duygusunun özgür sözlü veya sözsüz iletişimi" olması gerektiğini belirtiyor.^[18] Onayı çevreleyen temel, bireysel koşullar her zaman "evet, evet demektir" veya "hayır, hayır demektir" modelinde kabul edilemeyeceğinden, olumlu onay yine de sınırlı olabilir.^[13]

Bazı kişilerin rızasından söz edilemez. Çocuklar/reşit olmayanların, cinsel eylemlere hukuken geçerli sayılabilecek bir rıza verdiğinden söz edilemez. Benzer şekilde engelli bireylerin de, engel durumuna göre cinsel ilişkiye rıza veremeyeğincen bahsedilebilir. Örneğin ABD'de Alzheimer hastalığı olan kişilerin eşlerine bile cinsel ilişkisi konusunda rızanın söz konusu olmadığına yönelik bir yargı kararı bulunmaktadır.^[19]

Literatürde, konuyla ilgili bir tanım birliği bulunmamaktadır.^[13][14] Roffee, yargı kararlarında karışıklığı önlemek için yasal tanımın "evrensel" bir nitelikte olması gerektiğini savunmuş, ayrıca ahlaki rıza kavramının her zaman yasal kavramla uyuşmadığını da göstermiştir; örneğin, bazı yetişkin kardeşler veya diğer aile üyeleri gönüllü olarak bir ilişkiye girebilirler, ancak hukuk sistemi bunu hala ensest ve dolayısıyla bir suç olarak görmektedir.^[20]

Cinsel eğitim programları, ilkokul, lise ve üniversite eğitimlerinde müfredatlarına cinsel rıza konusunu dahil etmek ve ön plana çıkarmak için çalışmaktadır. Birleşik Krallık'ta, Pshea Derneği, İngiliz okullarında "rızaya dayalı cinsel ilişkiler" ve "rızanın anlamı ve önemi" derslerini içeren müfredat planları üzerinde çalışmaktadır.^[21] ABD'de, California-Berkeley Üniversitesi, affirmatif (somut ve olumlu) rıza olgusunu eğitimlerinde ele almıştır.^[22] Kanada'da, Ontario hükûmeti, cinsel ilişkide rıza konusunu ele alacak bir eğitim müfredatı oluşturmuştur.^[23]

Olumlu Rıza (Affirmatif rıza)

Olumlu rıza (evet), her iki tarafın da açık, sözlü iletişim veya sözlü olmayan ipuçları veya jestler yoluyla cinsel davranışı kabul etmesidir.^[24] İlgili kişilerin aktif katılımını ve iletişimi içerir. Kısaca özetlenecek olursa, "rıza, evettir; kararsızlık, hayırdır". Bu yaklaşım, ABD'de lise ve üniversiteler^[25] tarafından onaylanan yaklaşımdır ve rızayı "her katılımcının karşılıklı olarak üzerinde mutabık kalınan cinsel faaliyette bulunmaya yönelik olumlu, açık ve bilinçli bir kararı" olarak tanımlamaktadır. Bu tanım gereği, bir kişi sarhoşsa, bilinci kapalıysa veya uyuyorsa, olumlu onay verilemez.

Olumlu rızadan bahsedebilmek için genellikle 3 unsur söz konusudur:

1. Tam olarak neyi ve ne kadar kabul ettiğini bilme
2. Cinsel ilişki niyetini açık bir şekilde ifade etme
3. Cinsel ilişki için özgürce ve gönüllü olarak karar verme^[24]

Olumlu rıza almak için, söylemeyi beklemek veya bir partnerin "hayır" demesini beklemek yerine, açık bir "evet" aranması gerekir. Cinsel ilişki için karşılıklı olarak hemfikir olma ve cinsel davranışa aktif olarak katılma gerekliliği üzerinde durulması gerektiği belirtilmektedir.

Kaynakça

1. "Home : Oxford English Dictionary". www.oed.com. Erişim tarihi: 24 Mart 2016. 
2. International technical guidance on sexuality education: An evidence-informed approach (PDF). Paris: UNESCO. 2018. s. 56. ISBN 978-92-3-100259-5. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
3. "Example of permitted and regulated contact in sport - BBC Sport: Rugby Union: "... you can tackle an opponent in order to get the ball, as long as you stay within the rules."". 3 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
4. ^ Black's Law Dictionary. West Publishing Co. 2011. s. 726. 
5. Human (2021). Zimmermann, Alfred; Howlett, Robert J.; Jain, Lakhmi C. (Ed.). "A Human-Centric Perspective on Digital Consenting: The Case of GAFAM" (PDF). Human Centred Intelligent Systems. Smart Innovation, Systems and Technologies (İngilizce). Singapore: Springer. 189: 139-159. doi:10.1007/978-981-15-5784-2_12. ISBN 978-981-15-5784-2. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
6. TDK, Büyük Türkçe Sözlük
7. Durmuş Tezcan, Mustafa Ruhan Erdem, Murat Önok (2015). Teorik ve Pratik Ceza Özel Hukuku, 12. Baskı. Seçkin Yayıncılık. s. 277. 
8. ^ Uğur Şimşek. "Sağlık Hukukunda Aydınlatılmış Rıza". Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 14 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
9. "Supreme Court decision changes doctor-patient relationship forever - Balfour+Manson". www.balfour-manson.co.uk (İngilizce). 18 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
10. Zeynel T. KANGAL (2011). "Ceza Hukukunda Varsayılan Rıza". Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 14 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
11. Eda DEMİRSOY AŞIKOĞLU (2018). "KİŞİ DOKUNULMAZLIĞI HAKKI BAĞLAMINDA RIZA OLMAKSIZIN YAPILAN TIBBİ MÜDAHALELER". TAAD. 14 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021. 
12. ^ Making sense of the social world: methods of investigation. Fifth. Los Angeles: Sage. 2016. ISBN 9781483380612. OCLC 890179806. 
13. ^ "When Yes Actually Means Yes". Roffee James A., 'When Yes Actually Means Yes: Confusing Messages and Criminalising Consent' in Rape Justice: Beyond the Criminal Law eds. Powell A., Henry N., and Flynn A., Palgrave, 2015. 2015. ss. 72-91. doi:10.1057/9781137476159_5. ISBN 978-1-349-57052-2. 
14. ^ Beres. A (18 Ocak 2007). "'Spontaneous' Sexual Consent: An Analysis of Sexual Consent Literature". Feminism & Psychology. 17 (93): 93. doi:10.1177/0959353507072914. 
15. Pineau (1989). "Date Rape: A Feminist Analysis". Law and Philosophy. 8 (217): 217-243. doi:10.1007/BF00160012. 
16. Thomas KA, Sorenson SB, Joshi M. "Consent is good, joyous, sexy": A banner campaign to market consent to college students. Journal of American College Health. 2016; 64(8):639-650
17. Hall (10 Ağustos 1998). "Consent for Sexual Behavior in a College Student Population". Electronic Journal of Human Sexuality. 1. 
18. Hickman, S.E. and Muehlenhard, C.L. (1999) '"By the Semi-mystical Appearance of a Condom": How Young Women and Men Communicate Sexual Consent in Heterosexual Situations', The Journal of Sex Research 36: 258–72.
19. Pam Belluck (22 Nisan 2015). "Iowa Man Found Not Guilty of Sexually Abusing Wife With Alzheimer's". The New York Times. 1 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2015. 
20. Roffee (2014). "No Consensus on Incest? Criminalisation and Compatibility with the European Convention on Human Rights". Human Rights Law Review. 14 (3): 541-572. doi:10.1093/hrlr/ngu023. 
21. Rawlinson (9 Mart 2015). "Plans for sexual consent lessons in schools 'do not go far enough'".  Retrieved March 13, 2015.
22. Grinberg (29 Eylül 2014). "Enthusiastic yes in sex consent education". 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021.  Retrieved March 13, 2015.
23. Rushowy (25 Şubat 2015). "In Ontario sex ed, consent the hot issue". 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021.  Retrieved March 10, 2015.
24. ^ Grinberg (29 Eylül 2014). "Enthusiastic yes in sex consent education". 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021.  Retrieved March 10, 2015.
25. "...affirmative consent standards have been adopted at colleges across the nation, including every ivy league university except Harvard. "Affirmative consent: A primer" Christine Emba Washington Post Oct 12 2015 https://www.washingtonpost.com/news/in-theory/wp/2015/10/12/affirmative-consent-a-primer/ 10 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.