Osmanlı döneminde ölçü birimleri

Osmanlı döneminde ölçü birimleri, Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılan, ölçü ve tartı devrimine kadar Türkiye Cumhuriyeti'nde de kullanılan ölçü birimleridir. Bunların temelinde İslâm Devleti'nin kullandığı dinar ve dirhem bulunmaktadır. Taşımanın zor olduğu ve seyahatlerin uzun sürdüğü eski zamanlarda şehirlerde kullanılan dinar ve dirhemler, birbirlerinden farklı olabiliyorken Muhammed bin Abdullah zamanında kullanılan dinar, 4,5479 g kütlesi olan altın bir sikke, dirhem de 2,97 g gümüş paraydı.^[1]

Ağırlık birimleri

Nitelik	Birim		Metrik denkliği[2]
ağırlık	çeki		225,789 kg.[3]
ağırlık	kantar		56,449 kg.
ağırlık	batman		7,697 kg.
ağırlık	okka		1,282 kg.
ağırlık	miskal		1 miskal = 1,5 dirhem
ağırlık	dirhem		0,003207 kg. = 3,207 gr.
ağırlık	kırat		0,0002004 kg. = 0,2004 gr.

Okka

• 1 tonilato = 4 çeki
• 1 çeki = 4 kantar
• 1 kantar = 44 okka(kıyye)
• 1 batman = 6 okka(kıyye)
• 1 okka(kıyye) = 400 dirhem

Dirhem

• 1 dirhem = 4 dönük
• 1 dönük = 4 kırat
• 1 kırat = 4 bakray
• 1 bakray = 4 fitil
• 1 fitil = 2 nekir
• 1 nekir = 2 kıtmir
• 1 kıtmir = 2 zerre

Alan ölçüleri

Nitelik	Birim	Modern Denkliği[2]
alan	dönüm (yeni)	2720 m²
alan	dönüm (eski)	919 m²

• 1 arşın (zirai)² = 0,57417 m² = 4 ayak²
• 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
• 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
• 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
• 1 atik evlek = 400 arşın² = 229,668 m²
• 1 yeni evlek = 100 m²
• 1 cerip = 3600 zirai² = 2067,012 m²
• 1 ayak² = 144 parmak² = 0,14354 m²
• 1 parmak² = 144 hat² = 0,00099751 m²
• 1 hat² = 144 nokta² = 0,000006927 m² " 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
• 1 urup² = 0,007225 m²
• 1 kirah² = 0,0018062 m²
• 1 endâze² = 0,422500 m²
• 1 urup² = 0,0066015 m²
• 1 ar=100 m²

Uzunluk ölçüleri

• Mimar arşını = 77 cm^[4] = 24 Parmak^[5]
• 12 Parmak= 1 Kadem
• 1 Kadem =36,6666 cm
• 1 Parmak=3,1573 cm
• 1 Hat = 0,2631 cm
• 1 Nokta = 0,0219 cm
• Çarşı Arşını
• 1 çarşı arşını=68 cm=8 rubu ^[5]
• 1 rubu=8,5 cm=2 kerah
• 1 kerah=4,25 cm

Hacim ölçüleri

1. Kile

• En yaygın kullanılan hacim ölçüsüdür.

• Tahıl ve bakliyat gibi tarımsal ürünlerin ölçümünde kullanılırdı.

• Bölgeden bölgeye değişiklik gösterebilmekle birlikte yaklaşık olarak 25-30 litre civarındadır.

2. Çuval

• Genellikle kile ile bağlantılı olarak kullanılır.

• Bir çuval, 4 kileye denk gelirdi.

3. Kıyye (Okka)

• Aslen ağırlık birimi olmakla birlikte sıvılar ve kuru maddeler için hacim ölçüsü olarak da kullanılırdı.

• 1 kıyye yaklaşık 1,282 litre sıvıya eşittir.

4. İstanbul Kilesi

• Standartlaşmış bir ölçüdür ve genellikle Osmanlı başkentinde kullanılmıştır.

• Yaklaşık 25,65 litre hacmindedir.

5. Miskal

• Daha küçük ölçümler için kullanılır.

• Yaklaşık olarak 4,8 gram veya sıvılarda küçük ölçümler için 0,005 litre civarında hacme denk gelir.

6. Zerre

• Miskalin daha küçük birimi olarak kabul edilir.

7. Şinik

• Daha küçük ölçümler için kullanılmıştır.

• 1 şinik, yaklaşık olarak 1/4 kile yani 7-8 litre civarındadır.

8. Litreye Yakın Ölçüler

• Osmanlı’da sıvılar için kullanılan şerbetlik ya da ibrik ölçüsü yaklaşık olarak 1 litreye yakın değerler taşırdı.

Nitelik	Birim	Modern Denkliği[2]
hacim	kile (İstanbul)	0,037 m³ = 37 lt.
hacim	şinik	0,00925 m³ = 9,25 lt.

Zaman ölçüleri

• Menzil= 80 Saniye

Her dairede üç yüz altmış derece ve her derece üçer menzil mesafedir. Fırdolayı bütün dünya bin seksen menzil olur ^[6]

Türkiye'de ölçü birimlerinin değiştirilmesi

Cumhuriyetten önce, Osmanlı Devleti'nde kullanılan ölçü birimleri Avrupa Devletleri'nin kullandığı ölçülerden farklıdır. Uzunluk ölçü birimi metre yerine arşın, ağırlık ölçüsü olarak da okka, batman, dirhem denilen ölçü birimleri kullanılıyordu. Dünya ülkelerinin çoğunda miladi takvim kullanırken, Türkiye'de hicrî takvim kullanılıyordu. Saat olarak da Alaturka saat kullanılıyordu. Bu nedenle dünyada genel olarak kullanılan ölçü birimleri ve takvim ile uyum sağlanabilmesi için TBMM hazırladığı bir kanunla ölçü birimleri ve takvim sistemini değiştirerek bugün kullandığımız metre, kilogram, miladi takvim, saat gibi ölçü araçlarını kabul etmiştir.

Uzunluk birimleri

Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm'dir. Bina ve mimar arşını 75,8 cm'dir. Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu. Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı. Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endâze kullanılırdı (endâze 65,25 cm'dir).

Türkiye'de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla arşın ölçü birimi kaldırılıp yerine metre sistemi kabul edildi. 1933'ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi.

Zirai mimari, arşın ve endâze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gördüğünüz gibi gösterilmiştir.

Nitelik	Birim	Modern Denkliği[2]
uzunluk	merhale	45480 m.
uzunluk	fersah	5685 m.
uzunluk	berid	227 m.
uzunluk	kulaç	1.89 m.
uzunluk	arşın	0.68 m.
uzunluk	endaze	0.65 m.
uzunluk	rubu	0.085 m.
uzunluk	hat	0.00263 m.

Kaynakça

1. "Constantin tarafından solidus adıyla basılan nizâmî olarak 4,5479 gr. ağırlığındaki bu altın sikke, daha sonra nomisma, besante, denarion, xriseon veya denarius aureus adlarıyla anılmış, câhiliye devrinde Suriye ile ticarî münasebetlerde bulunan Mekkeliler tarafından kullanılmıştır". 28 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2009. 
2. ^ Fethi Yücel: Pratik matematik,Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, Ankara, 1963,p.15
3. In this and following weight units kg. and gr. mean technically kg-weight or gr-weight.
4. "ARŞIN". TDV İslâm Ansiklopedisi. 17 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2024. 
5. ^ Erkal, Mehmet (1991). Arşın, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, s 411-413, İstanbul
6. Kâtip Çelebi (2007). Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan (Tuhfetü’l-Kibar fi Estari’l-Bihar), Kabalcı Yay. s 18, İstanbul. ISBN 975-997-111-9